Chaula, Tommaso Chiaramonte, saec. XIV - XV, bellum Parthicum, bellum Parthicum Parth. bellum Parthicum (Barbara Valenti, 1983)

Iam iubar auratum rubeo crinitus ab ortu
Delius attollens radianti lampade mundum
Lustrabat pelagique novo cum crine profundi
Irradiabat aquas; quatiens per nota iugales
5Signa poli terreque plagas et roribus undans,
Ibat purpureis et lumina temperat astris.
Illicet ut, toto postquam resplenduit orbe,
Orta dies tantos iam iam visura cruores
Effusos campis et flumina mixta natare,
10Surrexere duces angusto tramite moti,
Quos brevis unda vadis interlabentibus amnis
Abgregat ausuros, nimis heu miranda futuris
Gentibus atque nefas nullo reparabile mundo,
Iam densant acies, feriant iam prelia reges;
15In cuneum stipantur equi, bachata tumultu
Castra tonant magno, cladis venientibus horis.
Tum peritura manus stridet, lucemque diemque
Aspernata fremit. Miseros vicinia mortis
Precipitat multos; sunt paucis dulcia vite
20Gaudia, qui trepidant et se pallore coercent.
Nec minus Arthous miles per castra vagatur
Effera barbareis passim vallata catervis:
"Bella iube, da bella viris, fortissime regum,
Arsacida, "culpantque moram damnantque perire
25Tempus et a ferro dudum cessare cruento.
Efferus ast Pacorus, postquam funesta venire
Summa videt tantosque suos certare furore
Augurio nullo, visis nec territus extis,
Signa movet belli. Paucis tamen ante ruentes
30Admonet et turmas istis dux asperat orsis:
"Miles, in Ausonias semper fortissime gentes,
Miles et in scelerum vindex fortissime culpam,
Adventasse palam summi certaminis horam
Spectatis nobisque dari per Fata triumphos
35Ingentes. Totis satagit Fortuna profecto
Viribus in Charras latum componere mundum.
Vidimus en tante nuper primordia pugne,
Vidimus, o proceres, et quantum Fata fatiscant
Sensimus, Arthoas cum duximus ire catervas
40In Sirios, totumque solum cum vidit Eoum
Parthus et in patriam victor remeavit ab Indo.
Esto quod adverso ducamus numine castra,
Quod tamen haud paveo, si mens michi provida casus
Est ducis Hesperie. Labieno Fata potenti
45Prospera sunt certe, qui, libertate verendus,
Roma, tua primo Martis certamine totos
Impulit Assirios populo servire Latino.
Si quis forte deus nobis adversa pararit,
Dux erit hic vester felicia signa revellens.
50Sed, quid adhuc moneo? Video vos bella vocantes
Vocibus horrendis, video vos pectore Martem
Impavidos portare ferum. Cognosco tremendum
Agmen. Et expertum mecum bona Fata lacertis.
Pergite iam, proceres; et pergite, turba, profusis
55Viribus in Latios, odiis pugnate cruentis
Et crimen conferte palam. Videamque natare
Undique bellantes perfuso sanguine campis".
Illicet alma Ceres turme est assumpta superbe,
Bachus et auratis spumat crateribus ingens.
60Ast, ubi magnanimis propulsum vocibus ultro
Extitit agmen ovans per pectora rumpere ferrum,
Protinus, inversis castrorum turribus, agros
Provolat in patulos. Nullus stetit ordo ruenti,
Sed, per stagna means, placidi iam fontis ab ipsis
65Aggeribus populatur aquas rumpuntque vadosis
Saltibus omne nemus; ripe solvuntur et amnis
Equore discurrunt. Clamant: "Date bella, Quirites".
Intellecta fremunt confuso murmure turme:
"Ad campos prodite, feri. Venit ecce supremus
70Ille dies Latiis. "Antonius inclitus auctor,
Ut quoque barbariem vidit super arva vagantem
Fataque Romano spondentia Marte triumphos,
Illicet Ausonios ingenti voce furentes
Impulit in planum summo descendere vallo,
75Talibus infremitans verbis: "Non hortor in hostes
Rumpere, Romani; nec solus castra potentis
Italie conduco, viri. Nam ductor et auctor
Quilibet est ingens. Vobis decor ipse salusque
Marte erit exacto, doceo sed signa polorum
80Atque deos summi palmam spondere trophei.
Ergo alacres certemus;" ait "funesta minatur
Ista dies Pacoro. Parthum succumbere cerno,
Fortunamque bonis video iam surgere signis".
Heu miser, hoc bellum qualem tibi reddit honorem,
85Heu miser, et quantum stares sublimis in Urbe
Si tibi visa forent Nilotica litora nunquam,
Si non exuvias regis Fortuna dedisset!
Nam neque, blanditiis lapsus per colla marite
Lagidis, equoreum turbasses Nerea numen,
90Leucade qua surgunt pelago convexa, sinusque
Ambrachie qua substat aquis et montis origo
Fluctibus assiduis multum lapidosa marinis.
Quo ruis, Antoni? Quo te furor evocat ingens?
Gaude, Roma, tamen quocunque parante venire
95Perdita Crassorum patrie iam signa iacentum.
Leta sub hac acie quantos tibi tradat honores,
O Latium Fortuna vide! Tua iura tenebit
Nunc vagus algenti prolabens gurgite Rhenus
Totaque perpetuis Germania plena pruinis;
100Dacus et infandi capient tua iussa Geloni,
Persica cum Siriis parebunt arva subactis,
Nunc Arabes, gummi noti stillante Sabei,
Indica que longus perstringit et opida Ganges.
Ibit et ad Mauros et regna calentia Phebo
105Vis tua, Roma potens; tibi serviet Africa quondam
Ausonie conquesta bonis; tua sceptra Britannus
Orabit cogente metu; iam flumen Hyberum,
Te patiens transire vadum, dabit ire per hostes;
Stabit in orbe nichil quod non tibi pareat omni.
110Tum quoque Ventidius semper per bella tremendus,
Sicut equo sublimis erat radiantibus armis,
Protinus ingenti merso munimine valli
Evolat, adverso super extitit aggere campi,
Qua fera barbaries pratis cursabat apertis.
115Horrida terribili fuderunt murmura cantu
Mox litui, sonuere tube, sonuere per auras
Bellica signa leves. Iam contonat omne viarum
Limen et astrident campi, vallesque cavique
Vocibus exultant, rigidis et saxa cavernis
120Exprompsere sonos; colliditur ether ab alto
Murmure clamantum, volat undique stridor oberrans.
Alpibus haud aliter silve fremuere nivosis
Postquam Sicania fratres a sede volantes
Ethera per totum, glomeratis imbribus astris,
125Arboreum invasere nemus, silvasque fragore
Umbrantes trivere fero; nam missus ab ortu
Turbidus hinc Eurus, glaciali et frater ab Artho,
Hauster et a Mauro, bellum gentile sub ipso
Monte gerunt rapidi, ramos frondesque diremptas
130Flatibus alternis agitant per inane protervi.
Ast, honor et splendor tanti certaminis, heros
Ventidius, nil plura morans, sed primus obardens,
Audet fraxineum prelato volvere contra
Robore barbaricos truncum cum Marte ruentes.
135I per bella vagus, Rome clarentis imago,
I, generosus amor, patrie spes nobilis una,
I, moriture minus: sacrum si carmina vatum
Carmina quid possunt, Latia tu semper in Urbe
Ceu Curius, ceu Brutus eris Deciusque Camillus.
140Mars autem, Otrisia veniens tellure cruentus,
Sanguineos stimulabat equos hinnire per auras,
Dum medium se se ipse viros certare parantes
Impulit horrendus visu gestisque profanus,
Cui iuba concreto pendet per terga cruore
145Ignea, cui stillant oculi fulgore corusco,
Fraxinus in dextra Tracum que cede rubebat,
Plumaque roranti supra fera pectora tabo.
Impia turba virum sequitur metuenda furentem;
Et pavor, et luctus, dolor et comitatur euntem,
150Terror cum rabie, furor efferus, atra ruinis
Fama cruentatis, casus cum peste maligna.
Ast ubi sanguineus medio stetit equore Mavors,
Illicet eiectans clipeum post terga rubentem
Cedibus infandis, caput et crudele iubatum
155Concutiens, sublime trabem per inania sevam
Verberat et campum furioso turbine fixit,
Iam signum ferale mali, turmasque morantes
Precipitans, crudo pectus cum verbere pulsat.
Nec minus exardens rubeum germana flagellum
160Tum Bellona ferens, mediis se casibus infert.
Que, simul aspexit fratrem per prata furentem,
Nempe Pharatroniam summis conatibus hastam
Elevat armipotens et cunta per arva sonantem
Propulit, astridens magno que pectora postquam
165Turbine Ventidi tetigit, se margine transfert.
Protinus ingenti pulsus fervore nefandi
Ausonius belli, stimulans calcaribus acrem
Girat equum; volucrique ruens per gramina saltu,
Aspicit immensis venientem viribus unum
170Caldea de gente satum, quem robore sevo
Impetit audentem tanto concurrere motu;
Sed ferus irrumpens iactus per pectora, postquam
Solverit insutum validis toraca catenis
Armaque purpureos pepulit confracta per agros,
175Omnia barbarei precordia militis haurit.
Qui miser, ut vulnus sensit ferale subactum
Acclinansque caput, moribundus concidit herbis;
Indeque, conspectans generosi lumina Phebi
Celorumque plagas, mortis ventante tenebra,
180Labitur indignans, oculosque in Fata natantes
Clausit et ad Manes ivit conquestus Averni.
Ecce per adversum veniens prelatus Emaurus,
Urgens cornipedem proclivo fulmine quercus
In Latium festinat iter. Qui, viribus ornum
185Rupit ut immensis, et fugit in ethera truncus,
Provolat accurrens campis: "Quo proripis" inquit
"Te quoque?" Ventidius dixit, pariterque recursans
Irruit armipotens et pugna Martis ovantem
Eminus immani cursus conamine fudit.
190Sic iam, Phebeo veniens furiosus ab ortu
Tempestate gravi sevis et flatibus, Eurus
Propulit aeriam summo de monte cupressum,
Que detrunca quidem validis radicibus omnis
Ingentem fecit sonitum gemuitque ruinam
195Arboreis superesse plagis spirantibus auris.
Ast ferus Arsacides, postquam certare tumultus
Vidit et undari iam prata cruore profuso,
Apuleo portatus equo, se turbine magno
Proripit in bellum, qua stat densata Quiritum
200In campis acies; et per fera bella profectus
Ausonium prospectat Abum, qui Marte nefasto
Primitus in Pacorum fuit ausus rumpere sevum.
Nil agit infelix, rumpit sed pectore truncum
Abietis ingentem; cecidit tellure recumbens.
205Attamen Arthous ductor, non plura retractans,
Unde patet mento lorica infulta rigenti
Corripit audentem leva de parte venire
Theuspontem, gentisque sue qui insignia Galle
Ostentabat avem cono; super ora recurrens
210Iam ferrum, sparsit calidum per prata cerebrum.
Illico stridentes utraque e parte caterve
Cursavere simul, bellum crudele moventes;
Complebant stridore nemus, cautesque profundas
Immugire dabant resonis in vallibus omnes;
215Ardescuntque tube, sevum fera cornua clangunt
Accenduntque viros, stimulisque ferocibus urgent.
Effera tum primo iunguntur castra tumultu,
Ensibus insertant tum per precordia ferrum,
Alternantque manus et vulnera fixa cruente
220Pectora iam pulsant. Validis cum iactibus ora
Scrutantur feritate vagi, tum brachia campis
Multorum detrunca cadunt, cervice recumbit
Hic caput abscissa. Spectes cum poplite secto
Per terras errare pedes, largumque cruorem
225In cuntis manare locis, herbamque rubere
Sanguine purpureo, clipeos pendere cadentum,
Confusumque ruit toto super equore bellum.
Publius infelix veniens a stirpe potenti,
Torquata de gente satus, cum turbidus ensem
230Elevat, heu casus, sors heu crudelis in illo
Compatienda fuit! Bofarus, qui colle nivoso
Natus erat Tauni, dum per fera bella vagatur,
Aspicit et: "Vanum" dixit "tibi corripis omen,
A manibus moriture meis". Post ferre parantem
235Letiferum iactum contra Theophastonis ora,
Qua se coniungit cubiti e iunctura lacerto,
Sautiat. Expromens omni de corpore vires,
Heu miser, astricto ceciderunt brachia ferro,
Heu miser, et sanguis roravit gramina fusus.
240Ast ille infelix, veritus nil tale sinistrum,
Dum revocare manus et vulnera figere tentat,
Heu humerum spectat dextra sine forte reverti.
Tum truncum vidisse pavet, stetit omnis oborto
Marmore per pectus, post iam tellure rigenti
245Vidit cum subito concretos frigore nervos.
Effera telorum nubes per inane ruentum,
Lancea et afflantes sevum contorta per auras,
Inclita purpurei confundunt lumina Phebi;
Nec spectare iubar, nec tu convexa polorum,
250Nec posses Tauni concernere lustra nivosi,
Non Hyperboreos glacie comprendere canos.
Haud secus obductis caligant astra tenebris,
Nubila cum madidis mundo surgentibus Haustris
Ethera continuis obnubunt imbribus omnem,
255Dum veniat gelida Boreas furiosus ab Artho,
Flatibus alternis primo qui turbine motus
Germanos prosternit atrox ipsumque serenum
Provehit, et toto reddit spectacula celo.
Impiger interea Pacorus per bella cruentus
260Effera sanguineam superarat gurgitis undam
Et tabo stagnante vadum post terga profundum
Liquerat armipotens, qua se conterminat alto
Silva iugo montis, donec certantia sevis
Prelia vulneribus medium se propulit infra.
265Tum ferus arrepto per queque pericula ferro
Pergit ovans Latiasque furens in bella catervas
Precipitat, rumpitque ferox spargitque per herbas
Membra locis protrunca suis, cedemque profanam
Provehit exundans fuso per prata cruore;
270Ense viam stricto iam iam sibi monstrat eunti,
Iam sibi cedit eques, rabies infanda ruentis
Turbine confuso cunta de parte timetur.
Viderat hunc tali procurrere Marte scelesto
Eminus Euparnus, nuper qui castra Latinis
275Auxerat, a Mauris veniens fortissimus oris.
Protinus intorquens hastam: "Michi, Iupiter, adsis,
O Latialis," ait, "michi da non vana minanti.
Dixit; equum rapidum volvens stimulisque perurgens,
Incursat furiosa gerens, Pacorumque furentem
280Cedibus alternis, qua se conterminat armus
Pagine iam colli, ferit audax Marte superbo;
Inde per infandas transcurrit turbine cedes.
Ingens iactus erat sevis cum viribus actus.
Nam pater Arsacides, tali propulsus ab ictu,
285Tum tenus ecce iubis pronus cum vertice summo
Vadit equi, paulumque stetit velut immemor; inde,
Ut sensus sibi versus adest, immite lacertis
Extollens ferrum geminis, per plana timendus
Ibat, et heu miseri primo qui turbine euntis
290Occurrunt: tali furibundus Marte ruebat.
Taliter, apportans venabula fixa sub armo
Cum, vallante canum turba, vallante virorum,
Cunta plagis fugit dispersis retia Mauri
Ardentis, spumosus aper se fulgure profert
295Hispidus in planum sevo stimulante furore;
Hunc vorat, hunc curvis venantem dentibus asper
Impetit admordens telum crudele per agros;
Qualiter Arsacides, postquam sibi fervor ab armis
Versus erat viresque truces, mens impia postquam
300Propulit adventans largum versare cruorem.
Longius immensis iaculantem viribus hastam
Aspicit Alphornum, qui se de stirpe Gigantum
Ostentans per bella ferus per plana ruebat
Ense truci, multosque necans multosque trucidans:
305"Quid tibi" tum Pacorus "procero corpore?" dixit
"Quid tibi gente tua, sevo quid robore, nostra
Si moreris, vesane, manu? Tibi, magne, Tonantem
Auspitium implorare licet; "pariterque revolvens
Cornipedem, ducebat iter cum mole superba.
310Impiger Eunimadan iactum sibi pectore confert
Nequicquam validum. Nam, rupto pondere trunci,
Retro redit ferrum nullo manante cruore.
Ille velut turris vel ceu radicibus arbor
Que penitus confixa manet: licet Eurus ab ortu
315Compulset Boreasque ruens, tamen ipsa potenti
Cardine se servans ramos dat volvere ab auris.
Atque Gigas, acri mox irritatus ab ira,
Extulit ambabus pinum super ethera palmis
Ambitam duris utraque a cuspide nodis,
320Solvit in Arsacidan sevo fervore lacertos.
Hic tamen, immanem spectans descendere truncum,
Transversum propulsat equum casumque fefellit.
Ille dedit frustra, tantum sed verberat auras;
Et figens tellure trabem, se versus habenas
325Pondere precipitat; Pacorus quem retro repellens,
Inculcavit humo. Clamor per bella levatur
Tunc ingens, murmurque ferum stridorque videntum
Undique per campum. Tum formidabile monstrum,
Iam rabie revocante animum turpique pudore,
330Erexit se mole ferox, dentesque retorquens
Elevat aerium robur stipante corona
Bellantum per plana virum, "Sevissime" clamans:
"Arsacida, confer mecum, te consere nostro,
Parthe," tonat "bello. Quo te modo proripis arvo
335His equidem his equidem penitus, moriture, lacertis?"
Dixit, et, in latos volvens se turbidus orbes,
Exingens erexit onus clavamque nefandam
Proripit iratus contra cava tempora Parthi.
Ille, minus fidens furiosa mole ruentem
340Expectare virum, paulum procursat; et ictus
Adveniens pulsavit equum, qua cluna rigenti
Se quoque cum dorso conterminat. Illicet audax
Cornipes, ingenti percussus vulnere, pronus
Procubuit moribundus humo; Pacorusque per herbas
345It valido privatus equo. Clamore Quirites
Tum replent clamore nemus, cava saxa cavernis.
Ast hic magnanimus fulvo radiante metallo
Ensem corripuit, passim vallante corona
Hesperia. Stricto se per fera prelia ferro
350Precipitat; longo venientem Panthara telo
Stravit et inversum tristi mandavit Averno.
Hinc Dorum tardum pedibus, per inane Libaurum
Obtruncat volucrem, volucremque obtruncat Anaxen,
Amputat Ymantrum, Galbon sevumque Triphonem
355Discutiens; tellure dedit succumbere clarum
Andrion. Hic, cretum referens se sanguine Mauro,
Maxinissa, tuo, patrium testatur amorem
Spendere Romanis vitam certamine Martis.
Tum vero Ausonius ductor clarissimus ecce
360Irruit infremitans alia de parte per agros,
Viribus ingentem stimulans per bella iugalem.
Sanguineum portabat iter ferroque rigenti
Cedibus exactis multos converberat acer,
Hortaturque viros omni feritate tremendus;
365Gaudet adesse nocens et crimina querere ferro.
Efferus interea Labienus, bella peragrans,
Viderat Arsacidan vallatum cede cruenta.
Illuc, proh demens, Latiis stipatus ab armis
Ausus adire feras acies immittit habenis
370Omnibus. Hic primo civili sanguine campus
Erubuit sensitque nefas mortesque profanas.
Ergo, terribili propugnans strage sub arvis,
Ense viam sibi querit atrox, largasque per equor
Involvit cedes, furioso turbine cursans,
375Dum venit ad Parthum tanta cum mole labantem.
Illic omne scelus staurans omnemque ruinam,
Cladibus indulget; pariter tum Parthica turma
Pro domino bellabat agens. At nobilis ille
Forsitan aspexit sine iam ductore vagantem
380Cornipedem; rumpens tum protinus aera, saltu
Magnanimum proscandit equum. Risere cohortes
Arthoe plausumque levant, plausuque feruntur
Precipites campis; gaudent per bella nocentes
Omne nefas fecisse palam; tamen ipse cruento
385Parthorum ductor sevo propulsus ab igni,
Liberiore via cuntisque furoribus audax
It vagus; attollens sevis ferale lacertis
Ausonios ferrum temerato Marte fatigat.
Non aliter, Siculis postquam depulsus ab antris,
390Clare, tuis taurus, mons, impiger omnia vastans
Turbine procursat torvos bellare iuvencos,
Qui sibi candentis rapuerunt gaudia vacce,
Tum quoque gramineos furiosus fulminat agros,
Intorquens oculos et cornua curva per auras,
395Dum rorent largo palearia fusa cruore.
Efferus interea certata per arva cruentum
Ventidius calcabat equum, mucrone rigenti
Ibat ovans; acies per tristia vulnera Parthas
Iam dirimens, amnem dederat tranare vadosum
400Inque fugam versarat eas, retroque tremendus
Prosequitur stricto super impia pascua ferro.
Hesperus en dudum claris radiabat ab astris,
Phebus et occiduis plaustrum demerserat undis,
Iam Noctu surgente polo cecisque tenebris,
405Cum retro sonuere tube, sonuere redire
Undique bellantes per prata rigata cruore
Et castris superesse suis, bellumque nefandum
Linquere stridebant. Ibant tentoria passim,
Ibant roranti super arva rubentia clade.
410Illo quippe die parvo discrimine Mavors
Alternas dedit ire faces nec, castra nepotum
Defendens, Parthis largas prebere ruinas
Hostibus exarsit; certe comunis utrinque
Maluit esse ferox; voluit solacia regi
415Hec dare barbareo, tenuem deducere noctem
Gaudentem tantas volvisse per equora turmas
Et scelera effecisse palam, truncasse labantes
Romanas acies, ferro per bella furenti
Qualibet Arsacide gressum cessisse vaganti.
420Heu, miseri campo quot corpora militis atro
Cesa sui castris minime rediere relictis
Nec, que presserunt, videre cubilia nocte!
Heu, quot sanguineo redeuntes Marte reversos
Non fratres vidisse pavent natosque patresque!
425Tu tamen, unanimis fratris predulcis imago,
Germanum questus pugna non esse reductum
Et campis cecidisse putans, quatis ora lacertis,
Panthere, sed virtus illum clarissima dudum
Implicitum tardat sevo certamine Parthi.
430Nam, vergente die versus confinia patris
Forsitan Oceani, dum Dardanus arva peragrat
Ense ferox, gaudens per queque nefanda vagari
Obvius est Galathe, Pauli qui strage superbus
Ardebat super omne scelus. De gente vetusta
435Hic Spartanus erat, primo mandatus ab evo
Castra sequi Arsacidum, serieque subesse malorum
Pauperie cogente patrem, se tradidit armis.
Hi quoque pugnantes odiis super arva cruentis
Fortassis paulum turmis cessere propinquis,
440Vulnere dum cupiunt alterno rumpere vitam
Et tabo scelerasse manus discrimine ferri.
Nec, cum retro darent litui migrare cohortes,
Inceptum libuit iam pretermittere Martem,
Sed staurant crudele nefas pulsantque nefandis
445Ictibus adversos vultus, cava tempora crudis
Scrutantur plagis, scrutantur et ilia duro
Audaces gladio, salso sudore fatiscunt.
Cornipedes autem, tantis in casibus hausti,
Contremuere simul tergis spumantibus ambo,
450Ambo cadunt terris; frustra calcaribus angit
Miles anelantem, frustra iam frena relaxat
Horrida defesso. Pronus tum quisque per herbas
Nocte sub oscura, nullis lunaribus atque
Lucibus adiutus, miseram componere pugnam
455Apparat et belli penitus conferre furorem:
Vincere tantus amor cogit certamine crudo.
Ergo per implicitas nullo fulgore tenebras
Ingeminant ictus furiosaque bella cruentant,
Insertantque manus, demum cum vultibus ora
460Et pedibus iunxere pedes, pariterque laborant
Ictibus alternis super ilia condere ferrum.
Marathontiades, forsan saltare retrorsum
Dum parat infelix et truncum carpere magnum
Ingentis platani, gressum fallente perfusa
465Occubuit tellure suum. Nil ille moratus
Impiger Ausonius, sed iam super ethera Phebe
Adventante nova, sevo se turbine portans
Evolat, et sursum luctantem surgere Parthum
Occupat arrepto magna virtute molari,
470Indeque cervicem valido munimine nudam
Pulsat atrox calidumque supra dedit arva cerebrum
Florida collabi Galathe. Sed flebilis umbra
Multa gemens, dudum celeres portata per auras,
Fugit et etheream liquit tristissima lucem.
475Theufanus, in toto consistens equore victor,
Versus et ad Phebes splendorem protinus ore
Incipit exultans tales iactare profatus:
"Cinthia, magnanimi iandudum conscia Martis,
Que, modo purpureis veniens Sicana quadrigis,
480Illustras fulgore tuo nemora alta ferarum,
Et gratam gelidis immittis collibus umbram,
Cuius Amadryades visu ventante choreas
Gaudentes duxere vagas, montana licentum
Turba deum dulces certant vectare rapinas,
485Has has exuvias, hostis quas nuper ademi,
Promitto sacrare tibi, templisque rependam
Marmore conspicuis. O si quod numen in isto
Extiteris luco - non est sine numine silva -,
Accipe preterea spolium;" pariterque rependit
490Ingenti quercu galeam splendente metallo
Et pictam pharetram, miseri gestamina functi.
Hinc iter arripiens, gavisa mente superbus
Ensem pallenti portabat victor in auro;
Et iam Dardaneis textum toraca figuris
495Invectans, humeros dextra levaque gerebat
Spicula; corniferum nervis lentantibus arcum
Retrorsum gestabat ovans castrisque propinquat.
Mox, ubi se medium castris produxit amicis,
Ante stetit Latium ductorem sanguine passim
500Roranti per membra viri passimque fluente:
"Hec ego nunc spolia ex hostili Marte reservo,
Si michi semoto turmis Fortuna ferocem
Astrinxit Parthum rigido concurrere ferro".
Fatus, et exuvias armo proiecit ab alto
505Ante viros. Cunti dictu stupuere videntes.
Fratris at interea nomen penetrarat ad aures
Germanum tantis factis venisse superbum,
Qui miser in primo stupuit sermone ferentis
Et gelidus pavor ossa tulit, tandemque reductus
510Ad fratrem lacrimans gressum carpebat amatum.
Iam super equoreum feriebat lampade pontum
Deveniens Titan, referens ex more iugales.
Protinus ex omni bellum miserabile parte
Conditur et rursus Fortunam quisque sub armis
515Protentare parat totis cum viribus audax.
Ergo ubi respersos infandis cedibus agros
Miles uterque ruens tenuit stipantibus armis,
Bella per aspectum tenuerunt impia pronum,
Hostilesque acies vultus videre minantes
520Et scelerum casus gravibus certare ruinis
Et venisse diem summi discriminis unam,
Parthia qua tantis succumbat fastibus omnis
Et ferat invite Latiales perfida fasces.
Ast Pacorus, quamquam divorum seva tulisset
525In noctu portenta quidem, non territus egit
In planum turmas, sed, iam furiosus et audax
Augurium crudele deum spernatur in armis.
Nam sibi carpenti temerato pectore somnos
Visa fuit genitrix canos respersa capillos,
530Livida percussu progestans ora maligno,
Et dictis proferre sonos vocesque querentes:
"Nate, per hanc oro, mater mestissima, nate,
Canitiem seniumque tui genitoris amati,
Per nostros exoro deos patriamque labantem,
535Neu, cum producet roseas Aurora quadrigas,
In bellum prodire velis; Martemque nefandum
Heu penitus propelle procul. Mala sidera cerno,
Heu mala, dulcis amor. Proh quantum seva minatur
Ista lues Parthis, proh quali sorte nefasta
540Arma capis bellumque moves, Martemque lacessis!
I, precor, et sacram iam iam tibi consule pacem,
Pone minas animi, nec viribus ipse superbis
Fidere, nate, velis; Roman cognosce potentem,
Fortunam concerne tuam Superosque faventes".
545Dixit et alternis quatiens sua pectora palmis,
Ingenti plangore fugit miseranda per auras.
His minus Arsacide mens est revocata parentis
Casibus a ferri rabie pugnaque profana,
Sed ferus, intorquens flantes hastile per Euros,
550Ausus in armatam Latialem rumpere gentem:
Provolat ut fulmen liquidis a nubibus actum.
Et Plauti, primo qui fit feritate ruenti
Obvius, inversat revolutum corpus arene.
Omnia mox raptim procursant agmina motu
555Precipiti camposque terunt herbasque virentes;
Ex omni iam parte ruunt omnisque fremiscit
Agger, et aspectes penitus convexa sonare
Plausibus atque sonis liquidum per inane levatis.
Parthorum cuneum servans Milippa sinistrum
560Nobilis et forti notus genitore Tripauno,
Cui Spartanus eques servit, cui sanguine gaudens
Miles et Otrisius, sevo cum turbine ventans
Intrat in audacem levo de margine pugnam,
Vesano proreptus equo turmisque protervis.
565Illico Gradivum summa virtute cruentum
Invadit, scelerata gerens; omnemque Latinam
Nempe ferox aciem truculento tramite rumpens,
Estuat, et crudos volvit per prelia iactus.
Hunc videt Autonus referens se gente Britannum,
570Quem Teutrana parens, candenti marmore Gades
Qua stant Herculee, mare qua se tollit in Haustrum,
Progenuit quondam: "Magicis quid, perfide, fidens
Numinibus," dixit "tanta cum cede cruentas
Omne solum? Nostri capias tibi premia Martis!"
575Et pariter platanum sevam, quam dextra gerebat
Viribus, intorsit. Tribuit contorta fragorem
Horrendum stridore volans, demumque superbum
Corripit Arthoum, lato qua guctura mento
Assurgunt; ferrum sed iam crudele suberrans
580Portat in occipitis partes miserabile vulnus:
- horrida sors nimium, nimium sua Fata maligna! -
Illicet occubuit campis. Fera turba, cadentem
Ut dominum vidit, raptim stipatur in unum.
Evolat hinc ferrum, sevis immite lacertis
585Evolat hinc crudam congestans lancea mortem;
Cum truncis quoque saxa tonant rigidosque molares
Cespite convellunt. Tantis minus ille fugatus
Astat atrox, forti iactus umbone repellens;
Et modo protendit furioso viribus hosti
590Ardentem quercum, largi vel vulneris ensem,
Dum, pedites secum ducens ter mille, Trifautus
Affuit exundans passim manante cruore.
Qui simul audacem tali certamine vidit
Hesperium, volucri portans se tramite, migrat
595Illuc, fulmineum tollens per prelia ferrum.
Nec minus et mundi confestim turba nivalis
Accendit scelerata faces viresque malignas
Exprimit, et seva staurat discrimina cede.
Hic mortes Fortuna rotat casusque virorum
600Innumeros. Iam tela volant, iam bella cruentant
Bellantes acies; gaudent in Fata nefastos
Effudisse animam, lucem liquisse polorum.
Horrendos misere sonos, murmurque ruentum
Ethera transcendit; resonant convexa Tonantis.
605Non aliter pelago, quod verberat unda Pachini
Si, Lilibee, cadas pariter cum monte Peloro,
Haustrali versante Notho radicitus omne
Fundamen tellure situm: tum seva ruina
Ingenti clangore cadens conterritat ipsam
610Trinacriam Dorimque simul passimque vagantes
Equoreas Nimphas, Sicania numina ponti.
Tum quoque magnanimus Ventidius, omnia lustrans,
Acer agebat equum fremitu spumisque ferocem
Et fera gaudentem prorumpere bella vagatu;
615Undique sanguineum querit sibi turbine gressum,
Undique procursat, Pacorum Pacorumque reclamat.
Tandem Teucrorum qui maximus agmina Laudus
Ducit, in Hesperios leva de fronte peragrans,
Dum cupit in Belgam furioso Marte ferire,
620Obvius occurrit; sed iam super ilia ferrum
Insertum fugiens, calido pulmone relicto
In partes rupto geminas, trans pectora vadit.
Sanguine post madidum retrahens hastile calenti,
Ultra pergit ovans, multos in cede superba
625Preterit obtruncos calcatque cadavera campis.
Ianque erat in medio celi generosus Apollo
Exhaustosque dabat salso sudore iugales
Ire sub occiduum demenso cardine pontum.
Tum ferus Antonius, validis stipatus ab armis,
630Circundat funesta vago certamina cursu,
Nunc hos nunc illos hortans, et verbere pulsat
Precipitans mundum: "Date crimina queque, Quirites;
Rumpite bellantes vesano turbine Parthos,
Rumpite. Nunc Latios, o vos, captate triumphos.
635Ite ad bella feri, sevas expromite vires.
Nunc ambite locum quo se Mars ipse cruentus
Provocat et clamat vos. Heus pugnate, nepotes,
Sternite degeneres, sceleratam sternite gentem,
Ite palam per bella, viri!" Sic inde locutus
640Prospicit auratam referentem vertice cristam
Dacorum summum crudeli robore Faustum.
Fausto pulsat equum, stricto se cominus ense
Provehit et, magnas omni conamine vires
Extollens, crudum librat per tempora iactum.
645Infelix sevum venientem viderat ictum;
Cornipedem frustra pupugit per plana ferocem.
Nam cuneus passim densatus in equore toto
Non dedit accessum; paulum cuntatus adherens,
Sustulit infandum crudeli vulnere ferrum,
650Concava qua sedes oculi discriminat ora.
Mox ruit exanimis tepido manante cerebro.
Ast Pacorus, postquam totum fervescere campum
Vidit et Otrisium per prelia rumpere Martem,
Heu ratus est frustra iam per confinia vallis
655Agmine perrupto tentoria fixa Quiritum
Impetere, ex omni credens nudata caterva.
Ergo, sanguineos linquens certare maniplos,
Impiger electa carpit compendia silve
Nempe manu, gressumque ferens per pascua collis
660Festinat tenuis. Tandem vesanus in ipsa
Castra ruit, Gallis que tum circundata turmis
Liquerat Antonius. Manus hec munimina fulta,
Ut ventare ducem cum tempestate protervum
Vidit et in vallum sevam portare ruinam,
665Protinus exaudax ipsaque in fronte profunde
Existens fosse, rigidas per inania cautes
Efferus ipse foris sevis insultibus omne
Ambit iter, tentansque viam bellare cohortes
Imperat audaces et fundere robora valli.
670Demum Ventidio volucri fera Fama meatu
Advolat et sevo casu sua castra labare
Nuntiat, et Pacorum monet insultare relictos
Cedibus alternis et cuntas promere vires.
Tum pater Hasperius, postquam iam protulit aures
675Fama, ferox campis mittit certare petentem
Antonium, validis et se per plana catervis
Proripit armipotens; et protinus aggere summo
Extitit, unde ferum spectat crebrescere ferrum
Et sursum volitare faces. Tunc tramite rapto
680Incursat, furiosa gerens, bellumque subintrat.
Undique concertant, super effera prata sonantes
Omne scelus faciunt acies, omnemque ruinam
Instaurant turme; nec plus se degere vallo
Permittunt Galli: castris se denique mersis
685Erumpunt, fremitu sonituque per astra levato.
Contegitur celum concussi grandine ferri,
Pulvis et ereptus glomerabat sidera magnus.
At Latiale decus Ventidius, arma cruentus
Dum iam precipiti collustrat turbine Martis,
690Aspicit Arsacidem torquentem viribus orni
Et longam virtute trabem mundumque profanis
Versantem turmis; sancto tum pectore robur
Provocat et: "Faveas," clamans, "Gradive, nepoti,"
Sanguineum propungit equum, truncumque reflectens,
695Nempe Marathonium, vicibus quem mille cupivit,
Invadit Pacoron crassa cum cede natantem.
Ille simul Latium spectans Ventidia tanto
Rumpere congressu: "Toti vel gloria mundi
Est michi, vel pavide veniunt simulacra parentis"
700Dixit, et in parili, curvato pondere trunci,
Carpit iter motu. Cunte cessere profecto
Visure tam magna ducum certamina turme.