Chaula, Tommaso Chiaramonte, saec. XIV - XV, bellum Parthicum, bellum Parthicum Parth. bellum Parthicum (Barbara Valenti, 1983)

Iam patris Oceani, roseis pallentibus astris,
Lumine Phebeo gelidas dimiserat undas
Delphicus adveniens atque, aurea sidera clara
Lampade depellens, picto candescere celo
5Ibat, equos volucres moderans auriga deorum.
Protinus ut pontum generosa luce feriri
Dux videt et noctis tetras cessisse tenebras,
Impatiens horam sevi producere Martis,
Illicet ingentes bellorum rite paratus
10Provehit et turmas, pulso torpore quietis,
Explicat armatas pugne clangore calentes.
Non aries primo curva testudine vectus
Tollitur, ut forti muros prorumpere rostro
Possit et alterno Scithicos cum turbine vertat
15Machina, sed libuit grandi molimine condi
Aeriam turrim, parili que fronte levata
Menibus insultet sevo certamine Parthos,
Et fossas et firma lacus spernetur et undas
Desuper et rigidas valeat dispergere cautes.
20Ergo trabes truncas et collibus orta nivosis
Robora contexunt propere magnoque paratu
Mirum opus insertant. Cingunt fundamina mole
Ingenti, latera alta levant, fastigia pinnis
Grandibus adiungunt, vallant munimine frontem
25Astantem valido, quam nulla petraria iactu
Diruat immani nec vertat fulgure lampas,
Sed que, fulmineas solvens de cardine vires
Arboreo, muris bellantes proterat hostes.
Interea campus fremitu rumpente virorum
30Insonat et gemitum convexa dedere sonorum
Saxaque stridebant. Omnes sonuere caverne
Nec litui tenuere moras, sed bellica clangunt
Cornua confusumque volat super ethera murmur.
Arma rapit furiosa phalanx et, bella peroptans,
35Estuat impatiens; et iam tentoria linquunt
Et rerum iam signa petunt. Flagrantibus extat
Ignibus una viris mens; in diversa tumultus
Cecus agit mundi proceres, vicinia mortis
Dat stimulos rabiemque novam; furor ipse resultat,
40Plausibus atque feris spumant per frena iugales.
Adventans tandem Ventidius inclitus heros
Per vaga clangenti resonantia castra furore:
"Miles" ait "fortis, nullis hortatibus ultra
Est opus; ite, viri, pavidamque invadite gentem.
45Marathon en Latios horret vesana paratus
Et vestras timet usque manus; properate tremendi,
Ipse ego... .Barbareis scalas impingite muris
Et cadat in planum scelerata superbia mundi
Frigore torpentis; totos revocate furores".
50Talibus exactis, rapido Mavorte calentes
Ecce tonant turme. Gressum carpsere volucrem
Urbis in aspectum, que tunc, ambita nefandis
Gentibus, incandet galeis clipeoque comanti
Undique per turres, tabulata per ardua valli.
55Stridula tum primo revolant in nubila raptim
Tela Pharatronii detrunca cacumine montis
Et nitidum Peana tegunt; et nimbus oberrans
Se ferit in vacuis alterne nubibus. Heu, quam
Vota geris, Fortuna, virum diversa ruentum!
60Parte alia fossis immani mole propinquat
En onus horrendum, superat quod vertice longo
Menia, iam raptat signum fatale cruentis
Sarmathicis. Stupuere nova formidine clausi
Inter claustra patres, fortisque in cunta iuventus
65Hoc oculis mirata nefas stetit, excita paulum
Monstro: quo ritu veniat speculatur ab altis
Turribus. Impavidi postquam data copia Martis,
Cominus intorquent ferrum crudele lacertis
Tum iuvenes nullique vacant bellare, sed, astra
70Implentes clamore fero, certamina totis
Viribus instaurant; gelidi cessere pavores.
Non secus in fulvis Libie transvectus arenis
Horridus, ingenti gestans gentilia collo
Terga Clionei, postquam Thirintus alumnus
75Viderat Antheum vasta cum mole meantem,
Cui quoque sustentat gressus trabs pinea latos,
Dum propius propiusque venit, mox ille, repulso
Corde metu, liquido iam iam se mersit olivo,
Cominus et nude iunxit sua brachia pugne.
80Hic tum sanguineo Gethici certamine volvult
Omne nocens iaculum mortis de cardine contra
Romuleos; dabat arma furor; nam postibus urbis
Ardua carpserunt tabulata et robora vellunt
In summis affixa plagis, et inane rotantur
85Quernales trunci quotiens fulgentia desunt
Spicula bellantum populis. Sic intonat ardor,
Sic calet omne nefas. Sed tunc e mole Quirites
Turrifera ardentes iaculantur in agmina vasto
Barbara molitu ferratas cominus ornos
90Et sudibus fecere viam. Resonantia longo
Saxa fragore cadunt, veniunt cum turbine sevo
Arma virum contorta manu; quatit ethera fulgur
Certantum. Bellona furit, Mars ipse cruentus
It vagus impellens et sanguine plena tepenti
95Lora feris laxabat equis. Fortuna sed ecce,
Iam medio vergente die, dare mesta secundis
Semper hians, Parthis fugit Latialibus omni
Impia successu. Quoniam flagrantibus heros
Menia Ventidius turmis de turre potenti
100Transit et, arreptis certanti milite muris,
Bella tenet, populos et sevius urget anelos,
Dum ferus adventans ductor per stagna carinis
Festinat, rapidasque faces cum sulfure adustas
Intulit in portas et fractis pontibus audax,
105Urbem corripiunt tanto stridore paventem;
Et, Gethicos ferro truncans Mavorte subactos,
Extitit undanti circum se fonte cruoris.
Quis modo fumanti referat modo pectora tabo
Fixa? Quis hostili dantes precordia ferro,
110Inclita cum totis combusta palatia tectis,
Et gemitus plangore dato, casumque virorum
Aut spolia alta canat rerum, ni sanctus Apollo
Numine Cirreo dignetur carmina vati?
Impiger interea Pacorus, deserta relinquens
115Et saltus Sirie, patrias remeabat in oras,
Impia flagranti certamina pectore volvens.
Horrida frigoribus iam Parthica rura subintrat,
Que simul exultans tetigit stipantibus armis,
Inchoat audaci prorumpere voce furores:
120"Terra, decus mundi, bello notissima, magnus
Cerulus Oceanus qua margine contrahit orbem
- et licet ethereo regnet pater ille deorum
Iupiter in solio, tantum tu numinis ingens
Instar erit populo -, salve mitissima, salve.
125En modo prospecta victricia castra gerentem
Me, domitis tandem, respersis sanguine campis,
Partibus Eois; capias primordia tanti
Inclita Gradivi: victor te mitis adoro.
Cetera per belli da prospera signa precanti,
130Augurium da, magna parens; felicibus adsis,
Deprecor, inceptis. Venio, si quando Quirites
Sensimus Arthoas scelerato milite ad oras
Rumpere, civili pollutam crimine turmam
Ducere et in nostro rursus temerare cruore
135Omne ferox bellum, rabie per queque nefasta
Imperium dum grande parent mundumque Latinis
Gentibus, heu, iungant: tanta est fiducia ferri,
Tanta tibi, Latium nimis o crudele tuorum
Sanguine, Lerneis fusus qui labitur undis!
140Tu michi, quam nostris pronam modo vidimus armis
Esse, sub Assirios Mavors dum prelia saltus
Intulit horrendus, faveas, Fortuna, precanti.
Deprecor ipse tuus, quemcumque iubebis in hostem
Pergere, iam stricto prorumpam protinus ense.
145Haud ullam tolerabo moram, sed bella cohorti
Illicet optanti pandam; meliora sequemur.
Nec movet Antoni immitis victoria sontis
Emathie quesita plagis, nec vana timemus
Que fera perpetuo dispergit Roma tumultu
150Undique, sed mediis iam iam spectabimur armis.
En venit ille ferox rabie spumante venenum,
Qui nece crudeli, Superi, fratrumque patrumque
Manat agens ferrum centena per arva cruentum.
Perfide, proh, nescis venias quo numine contra
155Parthorum Arsacidas, nescis, temerarie, quantus
Impetus est Dacis, quotiens vesana cupido
Extitit armorum vel cum novus hostis obarsit
Ire per eterno canentia frigore nostrum
Rura! Sed en voluit terra pelagoque nocentem
160Iungere te nostris etiam Fortuna triumphis,
Me duce civiles vadant quo Manibus umbre
Elisiosque locos visant pallentis Averni.
An, miser, ignoras triplici certamine truncos
Ausonios cecidisse tuos et sanguine Caprum
165Cum Scithico sedasse solo? "Sic ista superbus
Prompsit ab audaci Pacorus fortissimus ore,
Inde per Assiriam signatam nomine regis
Assuris arripiens gressum, qua rura propinquis
Medica Perseis populis, sed dextra tenebat
170Simpolin ambitam gemino cum colle cavisque
Cautibus. Hic mundo perhibet sacrata vetustas
Primitus ethereos magicis cantatibus ingens
Celicolas metuisse nefas, cum carmine Luna
Se stupuit pallere sacro, viridesque colubri
175Tarda prius totis rexerunt pectora nodis
Et Stigii expavere dei sontesque sorores
Anguiferas videre comas languere cerastis.
Niniven ingentem levo de margine linquens,
Mesopotaniacum festino milite pontum
180Transversum dimittit, adit dum litus Orontis
Eufratisque sui socii labentis ad undas.
Inter utrunque vadum parvo se vertice prefert
Collis ad Eoam paulum devexus ab ima
Parte plagam, rigidis que stat circundata dumis,
185Quamve tegunt aspris spineta nivalia cornis
Et parvo vineta mero; iam transitus amni
Arthoa de fronte patet, castrisque vagantes
Quo tranare valent violenti fluminis estum.
Iam ferus Italie vires metitus et arma,
190Dux Pacorus, forti quo milite bella subintret,
Nuper ab Assirio revocatas orbe cohortes
Illico Caldea statuit munire iuventa
Et Parthos staurare viros, cuntosque recessus
Ducere sanguinei sevo certamine cursus,
195Et pugnas excire novas. Germania mundi
Pessima funereis festinat castra venenis
Iungere cum turmis Asia de sorte superbis.
Expertes pietate viri qui grande Taybon
Incoluere, Sage populi Basteque feroces
200Convenere ducem, quos nulla scientia rerum
Provehit ignaros, sed pascere magna rigosis
Tantum armenta iugis montis delectat alumnos.
Hinc quoque ter gemino Taurum que turba frequentant
Vertice, collatis iam pastoralibus armis,
205Venit ad Arsacidam. Vos, noti murice, Seres,
Agmina gentili misistis et impia pompa;
Corpore procero nec non ad bella, Lamanni,
Festinatis iter, quis prima infantia longis
Temporibus producta manet; velamina libro
210Gestant arboreo consutaque pelle ferarum.
Saltibus includens Hircania silva nivosis
Aspidas horrentes mandavit ad arma catervas;
Quos alit agricole Taunos altissimus, unde
Danubius contraxit aquas, post tramite longo
215Parthica rura secans Caspias transit in undas,
Conveniunt. Frigens Ceremus stipavit agrestes
Sauromatas pariterque manus coniurat Araxes
Terminus Armenie, nivibus non vere solutis
Mons et Hyperboreus Ripheaque lustra vicissim.
220Non ibi prospectant roseum Titana cadentem
Equore Athlanteo populi, sed, Cinthia cornu
Dum remeat sevo, ducit sub nocte tenebras
Frigoribus subiecta ferox gens; Delius et cum
Iverit ad Firixon in caligantibus umbris,
225Longa dies fulsit, celi redeuntibus astris.
Impia bellantum Venus ut stipantia passim
Agmina conspexit contra sua Fata nepotum,
Candida ter palmis quatiens vaga pectora pulcris,
Ingemuit timuitque suos succumbere bello.
230Nec mora; purpureo spectabilis ora colore
Idalie regina plage, per sidera vadens,
Ad patrem flectebat iter, cui numen eunti
Omne viam tribuit, dum lucida tecta Tonantis
Aspicit etherei, iuxta quem sancta potestas
235Assidet imperii terre celique comantis.
Aureus in solio stabat pater ipse corusco
Maiestate potens, triplicis qua machina mundi
Et rerum sacratus amor sub pace serena
Prestant, perpetuo volvuntur et astra vagatu.
240Quem postquam generosa Venus fulgere tremendum
Vidit, erat veluti grato suffusa colore
Et pectus laniata pium surgente dolore,
Incipit alloquio sanctum mulcere parentem:
"O genitor mundi, pater o preclare deorum,
245An tibi causa vie, venio qua nata parenti,
Est referenda? Satis, Superum, satis, optime divum,
Te puto scire viam; proprii iatta ira doloris
Pro Latio timuisse dedit mestamque venire
Iussit in ethereum prelati cardinis axem.
250Cernis an Armeniam sevo fervere tumultu
In Romam, celeste decus, carosque nepotes?
Proh quantum, gens seva, paras! Proh, perfida, quantum
Invisum molire nefas! Tu nonne recessus
Et nemora alta vides, sevas urbesque locosque
255In Latios ferrum, princeps, arcere nefandum
Et rerum turbare quiem? Nos, ampla potestas,
Iupiter, orantes, siquid tibi supplico patri
Heu nimis infelix, petimus neu Fata repente
Casibus Ausoniam subitis infesta lacessant,
260Et pereat pars magna mei, mea Roma, triumphis
Barbareis subiecta, ferat crudele tot annis
Arsacide imperium. Procul hoc, procul oro, sorores
Fatales, prohibete nefas miseramque ruinam.
Te modo si qua tue pietas constringit alumne,
265Italie miserere, pater, Romeque labanti
Esto pius protector;" ait "iam concipe, celi
Inclite regnator, maneat quis terminus armis
Si fera cum Parthis cedit victoria sevis.
Heu, video Arthoum Charras spirare furorem
270Urbibus Ausonie et crudo descendere ferro
Dacorum gentem totumque subangere mundum
Ensibus obtruncum! Tu, Mavors, nobilis auctor
Imperii Latialis, adest pro stirpe nepotum
Exorans te mesta Venus: velis, optime, paulum,
275Bellipotens, miserere mei. Comunis utrunque
Nos moveat iactura mali. Da bella superbis
Parthorum populis adversa tenentibus arma
Et cladi succurre truci, Gradive, tuorum;
Neu michi contingat miseranda sorte videre
280Agmina crassanti glomerata in strage Quiritum
Et tremulo supra spectans mea funera questu
Commoveam plangore nemus pontumque polosque.
En modo sublatis, siquid michi, maxime, debes,
Te palmis, Gradive, precor. Si dulce referre
285Aut quicquam valeo, castris succurre Latinis
Et castris succurre tuis. "Sic illa profata
Iundudum, tacuit, cum sic regnator in astris
Plausibus alludens rosee dedit oscula nate.
Inde pater dictis sevum mulcere dolorem
290Incipit: "O miseris tantum quid, nata, querelis
- a! - lanians, preclara, genas vultumque comasque
Indulges? Convexa poli quid voce querenti
Concutis et nostras angis conquestibus aures?
Iam gemitum compesce pium; meliora profecto,
295Iam meliora dabo. Latium te visere quondam
Concedam florere tuum, spectabis ab alto
Cum tu progeniem per prata potentibus armis
Incursare trucem, Scithicoque et sanguine campum
Exundare dabit passim fluviosque lacusque
300Ensibus insertis fera per primordia Parthum.
Sic michi nempe sedet sic immutabile Fatum:
Quam tu spumantem cernes insignis Oronta
O nece barbarea! Stabis gavisa poloque
Romuleos laudabis amans, Martemque furentem
305Nimirum spectabis ovans, qui cunta superbus
Agmina fraxineo confundet robore Parthi
Et generi prebebit opem, belloque Latinos
Instruet, et motum certe dabit ordine palme".
His paulum gavisa Venus surrisit et imo
310Pectore compressit dea gaudia mater Amoris.
Iupiter hinc iterum Marti sic explicat ora:
"Nunc opus est alios inducere, nate, tumultus
Et pugnas tentare novas; modo Tracia paulum
Arva relinque, mea multum non longius olim,
315Sed qua frigoribus cernis candere nivosis
Iam iuga, carpe viam; propere te transfer in Euros;
Duc age sanguineum sevo cum turbine currum
Et dictas cito vise plagas, ubi Parthica magno
Castra sedent fremitu, casum nolentibus astris
320Ausoniis inferre parant et tanta minantur.
Non ita consultum Superum, non ista voluntas,
Non ita stat sanctum nobis; sed venit et ecce
Tempus et anguicome consumpta luce sorores
Arsacidan Pacorum miscent liventis Averni
325Manibus; et gelido sua condere membra sepulcro
Funestas certare puta. Pernicibus alis
Confestim prorumpe Nothos stimulaque iugales
Infandos, aperique nefas; Latiumque sub armis,
Si, Mavors, bona Fata iubent, tutare cruentis".
330Sic Iovis exingens postquam reverentia iussit
Et nutu tremuere poli convexaque mundi,
Etheree super astra plage Mars impiger errans
Lora quatit stridensque ruit, currumque volantem
Precipitat per inane vagans, et cunta fragore
335Promovet armipotens, veluti si fulmen ab astris
Corruat ingenti quatiens humana tumultu,
Quod terit exardens terram silvasque nemusque,
Materies dum sumpta cadat, dum prata vaporet
Sulfure et ambustas frangat sub pondere quercus.
340Sic modo Gradivus sancti mandata parentis
Mente ferens, carpebat iter cedentibus auris,
Dum frigente plaga stabat, qua Romulus heros
Victor et in sevos rursus cuncurrere Parthos
Pronus. Ut Hesperiis mersit se Delius undis,
345Mars ferus et triplici redimita casside cono
Horrendus, pendente iuba, cui lumina torvis
Orbibus ardescunt et barba cruore gelato
Pendet et in fulvo clipeus quem protegit auro,
Astitit in somnos resolutum pectore sacros
350Ante virum. Postquam thalamum se duxit ad altum
Lampade fulgenti et claris rutilantibus armis
Inclita siderea lustrat tentoria luce
Accumbensque thoro, sic carum affatur alumnum:
Accumbensque thoro, sic carum affatur alumnum:
355"Degener, imperium Superis curantibus urbis
Ducere per totum dudum venerabile mundum,
Anne potes segnis pigra torpere quiete?
Et resides in bella viros tardare sub oris,
Vilis, Hyperboreis, rerum dum perstrepit orbis
360Cedibus alternis et Parthica turba furenti
Concutitur terrore novo? Iam regia proles
Arsacide, genus omne simul, Labienus et ipse,
Dacorumque manus Sirieque Asieque potentis,
Caldequi viri et Germania perfida nostro
365Semper" ait "Latio magicas coniurat ad aras
In genus Hesperium, funestaque federa iungunt
Barbaricis firmata magis de more vocatis.
Surge, age - sum Mavors, Latialis origo Quiritum -
Surge, age; rite meis concede nepotibus arma
370Et duc Ausonie splendentia signa per omnem
Barbariem, mundumque velis perstringere ferro,
Dum fera Romanos capiat gens Parthica fasces,
Legibus Italie Tanais dum frigidus undis
Pareat et Tigris socio cum fratre Quirites
375Horreat et longo formidet margine Ganges.
Ista decet perferre viros; ego vester in omni
Miles ero pugna; nullum sine numine Martis
Certamen capietis;" ait "pater ipse deorum
Atque hominum princeps fatalia bella iuvabit
380Et sanctum monstrabit iter. Nil deprecor ultra.
Suscipe sanguineum valido sub pectore motum;
Fixa solo iam pila cape et tardata triumphis
Castra move raptim; modo te pro gente precatur
Ausonia Gradivus atrox, te Roma profusis
385Hortatur, dilecta parens, palmisque comasque
Ante pedes spargit, queritur tardare cohortes,
Imperium mundi, divum mandantibus astris,
Indolet acquiri sera sibi clade. Repente
Surge thoro imbelli, preclarum corripe ferrum".
390Dixit, et ingenti visus propellere pectus
Cum trabe respersa maculis manante cruore
Et penitus turbare quiem, penitusque triumphum
Venturum spondere sonans horrentibus armis.
Nondum cum rutilis surgens Aurora capillis
395Merserat humentem croceo velamine Noctem,
Sed vaga purpureo splendebant sidera celo,
Somnus et obscuris mulcere cubilia pennis,
Tum volucres densis etiam alta silentia lucis
Ducebant rapideque fere per lustra iacebant,
400Interrupta quies proceri pallentibus umbris
Cum fuit atque sopor tetris heroa tenebris
Liquit et attonite perstrinxit imagine noctis.
Membra viri subito quatiens pavor occupat ingens
Et sursum venere come, riguere metuque
405Pectora torpenti; tandem rediere calentes
Et vigor et ferri cedem prebentis amores.
Horruit haud aliter spectans hastile per auras
Se contra setosus aper, simul hispida telo
Terga quati sensit crassoque rubere cruore,
410Perfurit et, gelidos collidens dentibus Euros,
Spumanti ruit ore ferox, ve forsan eunti,
Si quis adest suspensa gerens venabula contra,
Quam modo se totum bello clarissimus heros
Contulit ardentem, dubio ventante tumultu,
415Ut verum agnovisse fuit per monstra parentem
Noctua Gradivum tantos animare furores
Inque feras acies caros arcere nepotes.
Mox ubi clara dies roseo subvecta paratu
Depulit algentes nemorosis collibus umbras,
420Surrexit Latialis herus propereque verendum
Consilium superesse iubet, quo sede recepto
Incipit orator clara cum voce profari:
"Nulla per Armeniam gerimus nos bella, per Arthon,
Nulla per algentes Scithie certamina saltus
425Ducimus astrorum divis absentibus almis:
Sed sacra turba deum, quotiens discrimine mundi
Castra premi videat Romana, pericula pronis
Ecce fugant armis. At ego quid dicere tentem,
Quove patris mandata loquar Mavortis et alti
430Nempe Iovis precepta feram michi visa per umbras
Et noctis per opaca quidem? Sed pauca, Quirites,
Pauca modo dicenda manent. Non vana profecto,
Credite, prospexi per muta silentia somni,
Sed veri simulacra tuli verumque deorum
435Auspicium michi voce datum, mediisque tenebris
Vidi ego iam palmam, Superis cogentibus, omen.
Nam michi sanguinei Martis truculenta figura
Irrevocata ferens magni mandata parentis,
Extitit et, multum postquam conquesta morari
440Castra fuit nostrum pigris torpentia somnis,
"Sparge per Arthoum turmas" tulit "illicet orbem;
Quid cuntaris?" ait "Fers tempora Marte remoto?
Non ita Fata iubent, rerum sanctissimus ordo.
Cernite quam fastu veniat modo regia proles
445Ausoniam invasura manum, confisa triumphis
Armenie infandis Asieque potentis amore;"
Dixit, et "O," inquit "propere celerate, Quirites!
Stringite iam ferrum, sceleratam vertite gentem
Et totum Latiis adiungite fascibus orbem,
450Et patrium properate decus, viresque Latinas
Cogite, Romani, per Medica rura catervas
Cogite prevalidas. Alius vos horreat orbis,
Cumque suis Arthos brumis glatialibus oret
Victores bello signataque iura capessat
455Et discat Latio Fatis servire coacta".
Hec ubi, continuo vanis disparuit umbris.
Quare ego, quo Superi mandant procedere celsi
Et Fortuna iubet nostris excita rebus,
Haud moror ingentes ultra differre paratus,
460Sed penitus, dum vita manet, dum sanguis ab istis
Mittere tela dabit super auras torta lacertis,
Iam tibi, Roma parens, certabimus undique mundi,
Sive feros cogis tu debellare Gelonos,
Tracas et armiferos Scithica regione vagantes.
465Aspice flagranti quam pectore prona iuventus
Prelia seva vocat cupiatque invadere Parthos
Frigore torpentes, cuntos vastare Penates
Arsacidum magicosque deos de postibus ipsis
Tollere, quos pelago rapidi iam gurges Orontis
470Provehat exundans. Nunquam, per numina testor
Vestalesque focos, miseris magis ulcio Crassis
Extitit. O proceres inhumataque corpora passim,
Iam bustis gaudete datis fluviumque Charontis
Visite Tartarei. Ducet vos portitor unde,
475Insontes, ubi regna manent, ubi vere perenni
Gramina florescunt, cascas calcata per umbras.
Proh, quot barbarico video stagnare cruore
Flumina cum campis et prata virescere tabo
Parthica concreto! Manesque videmus Averni
480Sontibus horrendas aperire in carcere penas;
Ultra Tartareum properatque Megera Baratrum
Supplicium Pacoro, Parthisque fugacibus armis
Thesiphone: indulgens colubros movet atra sororum".
Talibus infremitans ductor Latialis in omnes
485Bellorum rabiem sparsit, surgente tumultu.
Ast Romana phalanx, dictis accensa superbis,
Degeneres spernata metus, super ethera tollit
Ingenti clamore sonos. "Dux optime," clamat,
"Arma sub horrentem ducamus protinus Arthon,
490Arma per infandi referamus rura Geloni,
Caldei Dacique trucis, qui semper in oras
Hesperias movere nefas bellumque nefastum
Ausoniis tribuere feri. "Sic horrida visu
Vociferat furiosa manus. Ianque ether et alti
495Implentur convexa poli iam vocibus; omne
Sentires mugire nemus, resonare ferarum
Antra per anfractum cuntasque in murmura cautes
Ire cavas; nullis non stridet vallibus Echo.
Sic si forte, maris rabie propulsus acerbi
500Vel flatu Boree, vel quando immania torquet
Enchelidus sua membra vomens de faucibus ignem,
Incidat in pelagus sevo stridore, Pachinus
Concutitur murmurque refert, passimque natantes
Nereidas Sicula cogit trepidare sub unda.
505Providus interea dux pectore multa volutat
Consilia armorum, quo vergere Fata laborent
Romanas acies. Vafros hinc providet astus
Gentis inhumane confectaque bella venenis
Semper Hyperboreis, hinc aspicit omne Latinum
510Ad pugnam sublime genus; tum denique sedit
Pectore legatis mentem explorare nefandi
Arsacide, tentare fidem, si, pace per orbem
Regnanti Arthoum positisque ferocibus armis,
Iura velit Latii Pacorus servare potentis
515Et belli sedare minas, bellique tumultus
Ponere iam supplex et federa prisca tenere.
Iandudum Eoo tenebris surgentibus orbe,
Umbranti velata comas Nox humida peplo
In requiem flectit lassata laboribus ire
520Corpora bellantum, cornuque obscurus adunco
Ipse deus clangens mundo circundedit alis
Omnia castra ducis validis armata catervis.
Labitur in somnos correpta sopore silenti
Turba virum; pelagus qua turbidus intrat Orontes
525Marginibus stabulantur equi fluvialibus; ulve
Strata dabant herbeque simul frondesque virentes,
Dum tulit auratam terris Aurora quadrigam.
Tunc inter cuntos maturi pectoris Axas,
Quem sacra canities et mens preclara sub omni
530Illustrat sensu, tetris fugientibus umbris,
Hinc legatus abit. Postquam qui regis ad ora
Affuit, edocto sic illicet ore profatur:
"Maxime Parthorum ductor, celestis origo,
Splendor et Arsacidum, nuper clarissimus auctor
535Antonius Latii vestras descendere ad oras
Mandat et ista tibi dudum legata referri.
Hactenus infandi satis, heu, discrimine Martis
In Latium sevire fuit Parthosque ruinis
Alternis Asiam vastare, tumultibus omne
540Et Sirie impugnare solum, civilibus atque,
Rex, armis conferre manus, suadente nefasto
Rex, armis conferre manus, suadente nefasto
Consilio nostri prelati militis olim.
Accipe nunc animo sit quanta potentia Rome,
545Quidque deum pia Fata parant, quo nobile nostrum
Imperium sublime meat. Regnare profecto
Romuleos Fortuna iubet; vidistis et ipsi,
Inclite, successus belli ventare Latinis.
Non opus est dictu. Quare, mitissime regum,
550Si tranquilla iuvat, pulso discrimine Martis,
Pax, velis Antonio, Latii qui maximus extat,
Regna, tibi quondam sevo correpta tumultu,
Reddere. Prisca fides redeat, non impius ultra
Fervor eat pugne; bello cessante, quiescant
555Parthorum populi; veniant modo pace benigna
Ocia per mundum; pietas rectumque bonumque
Floreat, alme pater. Proh, nubilus error in orbe
Quantus apud gentes regnat, proh, semper ad omne
Iam promptum mortale nefas genus! Ecce, deorum
560Cum moneat Natura parens iam vivere nullo
Sanguine disperso, cupimus per bella per enses
Alternas maculare manus, gaudemus et armis
Fatales celerare colos, Orcique sorores
Ad superas auras Stigia de sede Baratri
565Ducimus immemores et simus crimine sontes.
Et si forte tuus prestat sevissimus ardor
Undique Germanas cogens per prata catervas
In Latium properare ducem, per numina testor
Ausoniumque Iovem, magne qui presidet Urbi,
570Haud magicis adiuta deis tua, maxime, virtus
In mediis largo sternetur sanguine campis.
Nec me vana loqui, nec me modo crede minari
Talia, Parthe, tibi. Vite longissimus ordo
Istaque canities venturi provida fati
575Quo vergat Fortuna videt. Tu federa sume,
Si libet, Italie; pereant infanda malorum
Semina, pace, precor, terris regnante nivosis.
Romani Arthoique simul commertia mixti
Deducant, solio sed tu precelsus avito
580Iura dabis Parthis, Latio mandante senatu".
Sic gravis antiquo vetus hec de pectore rupit.
Ast Pacorus, quamvis semper promptissimus ardet
In rabiem ferri, summissa voce parumper
Incipit audaci responsum a mente profari:
585"Nobilis orator viteque sacrata vetustas,
Et liceat me vera loqui. Quam conscius evi
Et rerum moderator ades, quam copia lingue
Nempe tibi! Que nempe canis mandata videmus;
Et memori sub corde fero quia regna recenses
590Dardana Germanis certata furoribus olim
Cladis infandis, Siriam invasisse phalanges
Arsacide memoras, quibus, heu, quibus arguor actis!
Si bene pro patria iam libertate nefasti
Gradivi discrimen adi Romanus, in oris
595Bella tuli Eois, nec me gessisse pigebit.
Si verus Latialis ades, si gesta priorum
Magna ducum servas, divis gratissima vestris,
Quam michi debebis! Latio mea bella peregi,
Non Parthis, metuenda tuli certamina Martis;
600Nec Pacorus culpandus erat, sed dona triumphi
Debuit Eoi Romana sumere ab Urbe.
Unica confecti, pater, heu, spes una senatus
En Labienus erit, mecumque iunctus ad arma
Impiger in Sirios pro libertate decora
605Rupit, et Arthois gessit sua fata catervis.
Ipse habet imperium; sese Romana tenentem
Nosco ducem, largo sparsit qui sanguine campos,
Dum cupit Ausonie totum summittere mundum
Et populis dare iura parat signata tonanti
610Iam Latio. Sed vestra quidem fiducia qualis?
Heu, qualis! Postquam civilia bella tulistis
Rursus et Emathiam gentili cede nocentem
Damnatamque deis saciastis sanguine Rome,
Vertitis horrentem Boreali frigore ad Arthon
615Omne nefas, temerare pios nos crimine sontes
Queritis et socios polluto iungere Marti.
Non mens ista michi; nec tu, Labiene, profecto
Regna dabis ferro nobis quesita rigenti
Tabe virum infando; patrios qui nempe Penates
620Funestavit atrox, dum numina Cesaris ecce
Numina prereptis ulciscitur impius armis.
Heu, Bruti miseranda nimis Fortuna! Iacebis,
O decus eternum, nudis inhumatus arenis,
Dum fera cum sevis componis bella tirannis
625Cesareis, dum sanctus amor, dum Iupiter almus
Illustrat fulgore sacro tua pectora, Brute!
Non te, care deis, pulcra pro morte parentes
Italidesque nurus, matrum quoque turba Quiritum
Collugere potest, et per lamenta sonare
630Funereo plangore domus, et crine revulso
Dulcibus astringens coniunx amplexibus egit
In cinerem tua membra sacrum, simul ivit ad astra
Et superi convexa poli tua nobilis umbra;
Pabula sed sistis sevis, heu, pabula monstris
635In nuda tellure iacens terraque nefanda!
O michi semper eris, celi dum cernimus orbes,
Lugendus, germane! Tuum ceu numen ad aras
Nomen honorabit pre cuntis Parthia sacrum.
Nulla tuam poterit famam, venerabilis heros,
640Tollere posteritas; vivit post funera virtus,
Ignea dum toto lucebunt sidera celo,
Dum maris equorei pulsabunt litora fluctus,
Totaque terrarum donec confinia longo
Iam pater Oceanus lustrarit margine mundo.
645Ast ego Caldee testor pia numina gentis
Et Scithicos adiuro magos ipsumque Tonantem
Tarpeium, dum vita michi, dum fervidus extat
Ardor, in arma ruam pro te, pie Brute; nec almam
Thesalicos umbram patiar volitare per agros.
650Accipis ultorem scelerum; gaudete, iacentes
Ingenti virtute viri. "Sic ore locutus.
Tum lacrime tinxere genas; ibi verba remisit
Imperfecta quidem: "Proh! Numina summa deorum
Iam quoque barbarie civilia bella tiranni
655Exitiumque tui, Latium miserabile, plangunt.
Vos, o funerei cives, pietate subacta
Ducitis eternis certamina seva ruinis,
Et fera que semper maculavit Parthia Romam
Impendit gemitum miserans adversa Quiritum
660Fata, diu populum gentili sanguine sontem.
I pater, Antonio nostrum hec responsa referto:
Non ego Romanos venio populare Penates
Nec Veste turbare focos altaribus alme.
Sum qui regna paro Latialibus addere fatis,
665Si bene per Sirios et prata calentia Phebo
Dudum bella tuli, Labieno iura tenente;"
- heroa interea dudum clarissimus Axas
Lustrat et orsa viri porrecta concipit aure -
"Et si forte velit mediis concurrere campis
670Impius et quicquid superest e sanguine Rome
Exhaurire ferox, veniat sceleratus ad arma,
Et mecum undanti per plana madentia Oronte
Concertet iungatque manus. Ego nempe nefandus
Haud ero; sed, toti gestans sibi crimina mundi,
675Hic pater Hesperie, patrem si credimus esse,
Iste nefastus erit, nunquam revocandus ab armis".
Talibus orantem remeans venerabilis Axas
Deserit et versus tentoria fixa tetendit,
Qua fluit unda vadis per Taunia prata profundis
680Danubii, varias agitans in pectore curas
Et responsa ducis memori sub mente revolvens.
Nam sacer antistes scrutator et omne deorum
Augurium crasso spectat stagnare cruore
Flumina cum campis, taboque rubere rigentes
685Et cautes et saxa loci, bellumque cruentum
Undique diffundi, Manesque Acharonta sequentes
Torpenti merore videt. Fera Fata gemiscunt
Arsacidum Romeque simul; patet horror Averni.