Mantovano, Battista Mantova, 1447 - 1516, adulescentia, adulescentia adul. adulescentia (Lee Piepho, 1989)

^1
2 Ningit hiems, mugit Boreas, a culmine pendet
Stiria; depositis bobus requiescit arator,
Dormit humus; clauso pastor tunicatus ovili
Cessat iners, sedet ante focum fumosa Neaera
5Atque polenta coquit. prius intolerabilis aestas
Nunc laudatur, hiems aestu laudata molesto
Displicet; optatum damnat praesentia frigus.
³ Omne bonum praesens minus est; sperata videntur
Magna, velut maius reddit distantia lumen.
⁴ 10Delicias habet omne suas et gaudia tempus.
Aspice ut impexi tritaque in veste ligati
Caede suum pueri exsultant. inflatur in utrem
Immissis vesica fabis; sonat et micat acta
Nunc pede, nunc cubito, stricto nunc obvia pugno.
15Si cadit, attollunt; cursu labor atque recursu
Brumam abigit; glaciale gelu pila rustica vincit.
Nos tamen his melius tepido sub stramine foti
Transigimus tempus, dum lac coit igne recoctum.
⁵ Pauperiem declarat hiems. improvida certe
20Turba sumus iuvenes; securi aestate vagamur
Immemores hiemis, nostrum aes tibicinis omne est;
Ut redit e Scythia Boreas nidosque volucrum
Frondibus ostendit nudata cadentibus arbor,
Frigemus nudi scapulas, dorsum, ilia, plantas.
25Stultitiam declarat hiems. sapientius urbes
Congeriem nummum accumulant et ad ilia vulpes
Melotasque trahunt maculosaque tergora lyncis.
⁶ Desipiunt omnes nec nos in crimine soli.
Immo ipsos vexat gravior dementia cives,
30Verum illis mater nobis Fortuna noverca
Nos premit. infelix sors est dementia. fac sim
Fortunatus, ero locuples, ero primus in urbe,
Audiar, assurgent omnes, me vertice nudo
Vulgus adorabit, me plebs, me consulet omnis
35Turba, magistratus etiam populusque patresque.
⁷ O Cornix, Cornix, non est Fortuna sed ipse
Quo sapiunt homines animus. Fortuna potentem
Non facit, immo Deus; causam recitabat Amyntas.
⁸ Est Fortuna Deus. sed quid recitarit Amyntas
40Dic, precor; in causis erat ingeniosus et acer.
Ante tamen paulum pecus et praesepia vise.
Vade, redi; calor est post frigora dulcior; ito.
⁹ Attingit nix alta genu, vix tecta resistunt
Tanto oneri; sublimis apex in vertice furni
45Pyramidem fecit metaque assurgit acuta.
¹⁰ Da pecori cordum stipulisque foramina claude,
Si paries hiat, et rediens laetamine muni
Limina; nulla gregi gravior quam frigora pestis.
Iamne ades? oh quaenam haec solito properantia maior?
¹¹ 50Sollicitum me reddit hiems; in frigore et igni
Maxima strenuitas; faeno recubare calenti
Abscondique cavo accubitu post frigora dulce est.
¹² Incipe, et enarra discrimina ruris et urbis.
¹³ Hoc igitur tantum ruris discrimen et urbis
55Taliter exortum noster recitabat Amyntas.
Principio rerum primaque ab origine mundi
Cum muliere marem sociali foedere iungens
Caeli Opifex (sic namque Deum appellabat Amyntas;
Nomen adhuc teneo) natos producere iussit
60Atque modum docuit fieri quo pignora possent.
Accinxere operi, mandata fideliter implent;
Sicque utinam de pomi esu servata fuissent.
Femina fit mater, puerum parit atque puellam,
Atque puerperio simili fecunda quotannis
65Auxit in immensum generis primordia nostri.
Post tria lustra Deus rediit. dum pignora pectit
Femina prospiciens venientem a limine vidit.
Adam aberat, securus oves pascebat; adulter
Nullus adhuc suspectus erat; sed multiplicatis
70Conubiis fraudata fides, sine cornibus hirci
Facti, et zelotypo coniunx suspecta marito.
Nam quae quisque facit fieri sibi furta veretur.
Erubuit mater nimiaeque libidinis ingens
Indicium rata tot natos abscondere quosdam
75Accelerat; faeno sepelit paleisque recondit.
Iamque lares Deus ingressus salvere penates
Iussit et "huc," dixit, "mulier, tua pignora profer."
Femina maiores natu procedere mandat.
His Deus arrisit, velut arridere solemus
80Exiguis avium pullis parvisve catellis.
Et primo laetatus ait, "cape regia sceptra;
Rex eris." at ferrum et belli dedit arma secundo
Et "dux," inquit, "eris." fasces populique secures
Protulit et vites et pila insignia Romae.
85Iamque magistratus celebres partitus in omnem
Progeniem humanos tacitus volvebat honores.
Interea mater rebus gavisa secundis
Evolat ad caulas et quos absconderat ultro
Protulit "haec," dicens, "nostri quoque pignora ventris;
90Hos aliquo, Pater omnipotens, dignabere dono."
Setosum albebat paleis caput, haeserat armis
Stramen et antiquis quae pendet aranea tectis.
Non arrisit eis, sed tristi turbidus ore
"Vos faenum, terram et stipulas," Deus inquit, "oletis.
95Vester erit stimulus, vester ligo, pastina vestra;
Vester erit vomer, iuga vestra, agrestia vestra
Omnia; aratores eritis pecorumque magistri,
Faenisecae, solifossores, nautae atque bubulci.
Sed tamen ex vobis quosdam donabimus urbe
100Qui sint fartores, lanii, lixae artocopique
Et genus hoc alii soliti sordescere. semper
Sudate et toto servite prioribus aevo."
Taliter Omnipotens fatus repetivit Olympum.
Sic factum est servile genus, sic ruris et urbis
105Inductum discrimen ait Mantous Amyntas.
¹⁴ Mirabar si quid recti dixisset Amyntas.
Civis erat; semper nobis urbana iuventus
Cui nihil est praeter stulta haec commenta negoti
Ludit; in agrestes semper iaculantur, et urbis
110Talia garrulitas et vaniloquentia fingit.
At neque de Superis pudet has componere nugas.
Iste iocus manifesta gerit convicia secum,
Sed tu tam rudis es, tam pleno inflatus omaso,
Ut neque perpendas isto te scommate carpi.
115Nos quoque paulisper mentem extendamus ad urbis
Stultitiam, ne forte putes sapientius illos
Vivere qui splendent auro, qui murice fulgent.
His oculis vidi tunicis plerosque superbis
Vestiri atque foro regali incedere gressu
120Quos secreta fames premit atque domestica egestas.
Stultius his certe nihil est; opulentia ficta,
Paupertas et segnities et inertia vitae
Vera, quid est aliud quam desipientia vera?
Vidi etiam patres (o rem indignam atque nefandam)
125Dum segnes dormire volunt et vivere laute,
Prostituisse suas vulgo cum coniuge natas;
Quid peius? quid perfidius? quid stultius umquam?
¹⁵ Quid si vitam alio nequeunt traducere pacto?
¹⁶ Cum totidem quot nos habeant animasque manusque,
130Dic cur vitam alio nequeant traducere pacto.
Est etiam cuius vecors industria vanas
Quaerat opes, ubi nullus opes invenit ab aevo:
Aes lavat herbarum sucis et vertere in aurum
Aestimat ac nigra semper fuligine pallet.
135Est qui, dum tellure latens desiderat aurum,
Dat magicis operam studiis et tempora perdit;
Quid levius? quid futilius? quid inanius umquam?
Omnia, ne veniant ad opus telluris et agri,
Omnia pertemptant; ut agant nihil, omnia versant.
140Semper agunt, numquam peragunt. ex faenore victum
Infamen extorquent; vi, fraude dolisque laborant.
Mille viis opibus, mille insidiantur honori.
Nos capras et oves armentaque pascimus, illi
Accipitres, catulos et equos et cercopithecos.
145Rusticus est ovium pastor, volucrumque canumque
Civis; utrum melius, te iudice, nobiliusque,
O Fulica, utilitas unde et opulentia maior?
¹⁷ Si venit ex nostris operis opulentia maior,
Civibus unde igitur tantarum copia rerum?
¹⁸ 150Ex vi, fraude, dolis; vi, fraude dolisque laborant.
Nonne vides, insane, ut nos crudeliter urgent,
Quo capiunt astu? nos irretire loquendo
Sacrum offerre putant et opus sublime piumque.
Huc aures oculosque adigunt, huc ora manusque.
¹⁹ 155Unde urbanarum tibi tanta peritia rerum?
²⁰ Haec didici quondam ductis in moenia capris,
Cum lac vociferans ibam venale per urbem.
Mansi apud artocopum. sapiens et ad omnia promptus
Furta erat et crudum ferro subradere panem.
160Ipse, ut erat mores urbis doctissimus, ista
Tradidit affirmans nihil esse nocentius urbe;
Se quoque furari didicisse aiebat ab urbe.
Sunt etiam qui parta ab avis patrimonia fundunt
In meretricum usus; quid foedius improbiusque?
165Dic, ubi moechandi ars, homicidia, seditiones?
Nonne inter cives atque intra moenia regnant?
Quid reges qui regna hominum per vulnera quaerunt
In mortemque suos adigunt? quid pectora miles
Obiciens telis, per mille pericula vadens?
170Pro stipe dat vitam; nulla est insania maior.
Gloria praefertur vitae; quid gloria? quid laus?
Quid fama est? quid honor? voces et opinio vulgi.
Omnia longa dies abolet; cum vivere cessas,
Omnia sic abeunt, ut lux cum sole recedit.
175Qui mare sollicitant remis, cum vivere possint
In patria, stulti; vento qui credit et undis,
Stultus; divitiae cui sunt et neglegit uti,
Stultus, qui, ut natis cumulet patrimonia, partis
Abstinet et genium fraudat, stultissimus, et qui
180Quae facere ipse potest natis faciunda relinquit.
Qui numerant stellas et se comprendere fata
Posse putant, stulti; verum dementior istis
Naturam quicumque Dei scrutatur et audet
Figere in immensam lumen tam debile lucem.
185Nostra fides melior. civis ratione coactus
Difficile assentit; nudis nos omnia verbis
Credimus et plures faculas accendimus aris.
Civibus est infida fides; inquirere numquam
Mente sinunt arcana Dei. si numina scire
190Esset opus, poterant nobis se ostendere; verum,
Quando latere volunt, quid vestigare necesse est
Quae nos scire negant ipsi qui cuncta gubernant?
Nostra etiam pietas pietate potentior urbis.
Namque viri qui sacra canunt templisque ministrant
195Quanta legunt ruri paucis alimenta diebus?
Vidi ego quaesitas ex rure in moenia plenis
Puppibus inferri (pietas ea rustica) fruges.
Stultorum est aliud genus immedicabile quoddam,
Causidici latratores rabulaeque forenses
200Nummorum aucupium docti legumque tyranni.
Aere patrocinium vendunt; producere causas
Et lites pendere diu vindemia quaedam est.
Sunt et equestre genus medici qui tangere venas
Non numquam illicitas audent et ponere quaedam
205Non intellectis temeraria nomina morbis.
His, etsi tenebras palpant, est facta potestas
Excruciandi aegros hominesque impune necandi.
Qui vero in populis praesunt hominesque gubernant
Quo plus iuris habent quantoque licentia maior
210Insanire solent tanto amplius. o ubi sancti
Rectores et iustitiae et pietatis amici
Quos patres sero ante focum memorare solebant?
Omnia nunc abeunt pessum. spoliata queruntur
Templa, gemunt inopes, viduae lacrimantur, et huius
215Quaenam causa mali? quia stat pro lege libido.
²¹ Ista tua, o Cornix, excandescentia fines
Transit honestatis; scelus omnibus obicis omne.
Innocuos habitare homines et in urbe memento.
²² Non habitant colubri quaedam Balearibus arva
220Proxima (non memini nomen) neque noctua Cretam,
Nec nemus Egeriae sonipes, nec vir bonus urbem.
²³ Vir bonus est animal rarum paucasque per urbes
Et per rura locos habet; est rarissima virtus.
²⁴ Insanis, Fulica, insanis; tot in urbibus hostes
225Sunt tibi quot cives. hi nos tondentque pilantque
Non habita nostri capitis ratione; coartant
Nos ad furta, ipsi mox ad suspendia mittunt.
Fas igitur, si quid nostris sese unguibus offert,
Radere et insidiis ac nostra indagine captos
230Deplumare levi tactu sensim et pedepressim.
Si videt, excusa, si sunt secreta, negato
Furta; quod occultum est non est iniuria furtum.
Quidquid habent noster labor est, industria nostra est.
²⁵ Iam longe egrederus metam rationis et aequi.
²⁶ 235O Fulica, improbitas urbana coinquinat orbem.
Unde tot in terras veniunt aestate procellae,
Fulmina, venti, amnes, grando? vidisse recordor
Tellurem tremere ac postes et tecta labare,
Solem obscurari, noctu obtenebrescere lunam.
240Cur segeti lolium, messi dominantur avenae,
Uva in capreolos transit, caligine verni
Depereunt flores? mala parturit omnia nobis
Haec civile nefas, pariet quoque plura deinceps.
Unde venit furor armorum bellique tumultus
245Qui genus omne mali secum vehit? omnibus urbs est
Fons et origo malis. descendit ab urbe Lycaon,
Deucalion Pyrrha cum coniuge rusticus. ille
Intulit illuviem terris, hic abstulit; ille
Abstulit humanum terris genus, intulit iste.
250Si terra (ut perhibent) flammis abolebitur umquam,
Istud grande nefas ulla descendet ab urbe.
²⁷ O Cornix, iam pone modum sermonibus istis;
Audio iamdudum pueros de pulte loquentes.
Cetera, si quicquam superest, post prandia dices;
255Pulti indulgendum monet urbibus hora relictis.