Mantovano, Battista Mantova, 1447 - 1516, Parthenice secunda sive Catharina, Parthenice secunda sive Catharina Parth. II Parthenice secunda sive Catharina (L. Cupaerus, 1576)

¹
Laetior et pulsa victrix formidine virgo
Ocyus ad templum famulis parat ire vocatis,
Nec mora, festinant omnes et sedula nutrix
Iam longeva ligat crines et virginis ora
5Pallida, nocturnae fumoque afflata lucernae
Materna pietate lavat, celeresque ministrae
Sepositas vestes adhibent, tyriumque ruborem
Induit, argento limbus circundatur albo,
Et caput aurato nitidum vestitur amictu.
10Iam delubra subit, lucent ardoribus arae,
Mugitu cava tecta sonant, strepit undique murmur
Plebis et astantum. Solio Maxentius alto
Gestit elato turbam circumspicit ore.
Regia progenies medium progressa per agmen
15Mox oculos in se populi convertit, euntem
Mirantur ceduntque via, Pellae iuventus
Nomina Romanis eius patriamque domumque
Auribus admoti narrant tenuique susurro.
Illa movens gestu pectus faciemque venusto
20Scandit, et intrepido premit alta sedilia gressu.
Et vicina trucem sic est affata tyrannum.
"Me tibi Maxenti solitam praeferre salutem
Admonuit regalis apex, summusque paternae
Maiestatis honor, pietas violata repugnat.
25Nam colis haec simulachra, Deo, peritura relicto,
Qui tibi solus opes tantas, Romanaeque patri
Regna dedit, fecitque maris terraeque potentem.
Nec fuit istius tanti tibi muneris auctor
Iuppiter Aegiochus Cretaeo pastus in antro,
30Mortalis quondam, vitae modo lumine functus,
Sed neque post Petri vocem, documentaque Pauli
Roma Deum nescire potest, scivere Philippi
Et pater et natus, quos funere sustulit atro
Illa hominum suprema lues, graviore ruina
35Raptus ad interitum Decius, millesimus urbis
Annus erat. Tum Roma suos solenniter ortus
Egit, et accepto celebravit festa Tonanti.
Tunc fuit imperii Christo sacrata potestas
Et tandem sub iura Dei translata, piamque
40Tunc primum sortita fidem, tunc pulsa Deorum
Vana susperstitio Romani a limine regis.
Non satis est quod mille Iovi serviverit annos
Et phlegethonteis sese subiecerit umbris
Gens longo Romana iugo, tuleritque superbum
45Imperium stygiae gentis noctisque profundae
Nubila, nunc iterum iuvat ad damnata reverti
Sacra Deum, parere putant praestantius Orcho
Quam superis, divina pudet mandata vereri.
Delectant inferna magis, nunc tartara gaudent
50Nunc furiae exultant, posita nunc Cerberus ira
Motibus alludit caudae, nunc pectore tot
Dulia caeruleus carpit solatia Pluto.
At superum corda aegra gemunt, humanaque damna
Pallida mutato eplorant numina vultu.
55Conqueritur mater natum sparsisse cruorem
Innocuum frustra, passum tot vulnera frustra.
Desine Maxenti superos offendere tanta
Impietate. Scelus Rex o Romane quod audes
Suppliciis dignum aeternus. Ixionis orbem,
60Tantaleamque sitim, Tytii tormenta, labores
Sisyphios, ipsi quibus haec nova sacra litantur
Iam tibi discernunt stygii numina manes.
Finge tamen non esse scelus, dementia saltem
Bistonio ridenda seni, cur caede cruentas?
65Cur tantis delubra boum mugitibus imples?
Tu ne Deum tali credis placare tumultu?
Tu ne Iovem fortasse putas revocare sepulchro
Cantibus his? Quae te cepit vecordia nate
Caesaris, ut fieri credas bove numina caeso
70Mitia? Te miserum falsis oracula ludunt
Carminibus, non hac emitur Romana potestas
Religione, pium Christi clementia regem
Haec ad sceptra vocat, mundas qui sancta per aras
Dona ferat, qui relliquias Iovis atque Deorum
75Conterat, et pulsis nova suscitet orgia bobus.
Quid templi molem hanc magnam miraris et arcus
A tellure procul tanto se attollere flexu?
Haec hominum fecere manus, magis aspice mundum
Hoc opus immortale Dei, tua numina gaudent
80Bobus, at immensi versus dominator Olympi
Iustitia, pietate, fide, quae Iuppiter odit,
Dona Deum magis ista iuvant, sine caede litandum est."
Sic agit, ille magis vultum quam verba loquentis
Admiratus, agi iubet ad regalia tecta
85Servarique locis intra penetralia clausis,
Mente scelus duplex agitans, temerare pudorem
Et violare fidem, pacis iam foedere fracto
Belli fervor adest, dant pugnae classica signum.
Persephone regem stimulis irritat, et acres
90Cum Venere accendit circum praecordia flammas.
Uritur impatiens caeci Maxentius ignis,
Mens fugit a sacris, et amata ab imagine raptus
Figit humi frontem et curis immergitur altis,
Absentemque animo videt alloquiturque puellam.
95Et furit, ut quotiens letali saucia telo
Cerva per Idaeos quaerit medicamina saltus
Dictamique comam viridem, quae vulnere ferrum
Mansa fuget, diramque avertat corpore pestem.
Cincta satellitibus tali nil territa casu
100Ducitur, et dominae sequitur vestigia nutrix.
Perque vias urbis perque omnia compita clamans.
"Reddite, quo mitem dominam crudelibus armis
Protrahitis? Nutrix ego sum, cunabula prima
Ipsa gubernavi, nostris adolevit in ulnis.
105Ubera prima dedi, dulcem mihi reddite natam,
Quam mihi vix bimam mater iam proxima morti
Tradidit, et lachrymans erit haec tibi filia dixit.
Reddite nutrici dominam, vel pignora matri,
Verte in me vultus o nata, tuamque
110Altricem conversa vide, nihil esse solebat
Me sine dulce tibi, nostro oblita labores,
Non audis lamenta? Parum nec lumina flectis?
Lumina quae tantum Costus, quae mater amabat,
Lumina sancta domus solatia magna relictae.
115Tu ne putas sine te caput hoc et anilia membra
Posse diu superesse, simul moriamur ut una
Viximus, et tumulo pariter condamur eodem."
Flebat ut invadi cernens a vulture nidos
Lactentes imbellis olor, praedator aduncis
120Unguibus et duro discerpit viscera rostro,
Flet pater, et viridi quaeritur proiectus in ulva.
Iamque propinquabant tectis, cum regia virgo
Lumine clementer verso "Charissima nutrix
- dixit - abi, solare domum, sociasque saluta.
125Non ego sum limen posthac visura paternum,
Evocor ad superos, vos et terrena valete
Hospitia, obsequiis inopum dodrante relicto
Partibus aequatis mihi vos succedere mando."
Sic abiens fatur, luctu domus omnis acerbo
130Solvitur, et moesto pallet vicinia corde.
Luget inexhausto lachrymarum fluminis nutrix
Anxia, et immotis manet ipso in limine plantis,
Crudelemque vocat regem et crudelia tecta.
Diripiunt aulae nurus, tristesque ministri
135Ferrea convolvunt bifores ad limina valuas,
Desertae signa atra domos, suspiria totis
Aedibus alta sonant, aeger tenet omnia moeror.
Interea sancto metuens Catharina pudori
Atque sciens quali regum impetuosa libido
140Ferveat affectu, tali prece numina pulsat.
"Sancte pater sancti genitor castissime nati
Cernis ut abrupto lupus insidiator ovili
Hanc extorsit ovem, caecoque incluserit antro.
Iamque aderit, iamque invadet Iove plenus, et omne
145Attentare nefas adiget Venus atque Cupido.
Nil superest opis humanae, via clausa saluti
Undique terrenae, tua sola potentia nullis
Clauditur obiicibus, nostro succurre dolori."
Atque pudicitiae, vento rege vela secundo,
150Audiit orantem coeli regina puellam,
Et se qualis erat primi post tempora partus
Obtulit, infantem niveis completa lacertis,
Tecta sinum bisso, gradiens in vestibus albis
Et croceum capiti serum de vellere tegmen
155Quod viridi premitur strophio, cum virgine fatur
Plena venustatis procera iuvencula virgo.
Stant utrinque leves animae, quas Iride vestit
Multicolor nubes, pingitque simillima nostris
Oribus ora, pares decor imbuit aureus alas.
160Et sic orsa loqui. "Tua me suspiria virgo
Deduxere polo, ne sollicites, pudoris
Sum tutela tui. Sed quo secura quiescas
Tolle manum, sibi perpetuo te copulat infans
Connubio Christus, nurus es mea, pone timorem.
165Sic ait, et fulvo digitum puer induit auro,
Quod moriens servabat adhuc, quod clausa sepulcro
Immortale tenet divini pignus amoris.
Hic neque Gnosiacae sequimur pigmenta coronae,
Ulla nec in nostro tegimus mendacia versu.
170Vera sed amplectensque rei miracula gestae
Historiamque canens fidei monumenta revolvo."
Et iam turba Deum sacris dimissa peractis
Cum celer Ausonia, pelago delatus ab orbe
Nuncius enarrat regi, diademate patrem
175Deposito regni sceptrum cessisse Galero,
Lucanosque lares tacitique silentia ruris
Et nemorum suaves umbras, ubi mobilis aura
Temperat ardentem placidis afflatibus aestum,
Praeposuisse gravi imperio, et splendoribus urbis.
180Arvaque et Alcinoi tutam legisse quietem.
Atque per irriguos frontes et florida prata
Murice neglecto tristem oblectare senectam.
Laetitiam subitus dolor occupat, ora tiranni
Plumbeus involvit color, et patuere latentis
185Ingentes animi fluctus saevique dolores.
His curis extincta Venus, furor auctus, et ira
Acri bile tumet, nutritque in pectore virus
Persimilis pullo qui dum in consueta recusat
Frena pati, rodit morsu indignante lupatum.
190Post epulas largo paulum exhilaratus Iaccho
Captivam iubet adduci, spectacula mensis
Rex petulans lasciva volens praebere secundis.
Illa solo fixis oculis vestigia lento
Tarda movens gressu prono regi annuit ore.
195Cuius ut effigiem claram videre, decusque
Indolis egregiae tenuere silentia cuncti.
Et Triviam vidisse putant aut ora Minervae.
Ad quam rex solio paucis ita fatur ab alto.
"Mane Deum nostras tenuerunt orgia mentes,
200Nec potuere tuis adhiberi vocibus aures.
Dic age nunc, quando positis convivia curis
Laeta, voluptates animorum et gaudia poscunt.
Ede genus patriamque tuam nomenque paternum.
Illa manum crucis instar agens sic incipit ore.
205Non ego iactandi studio primordia gentis
Clara meae referam, titulosque et nomina, quando
Rex Romane iubes, genus est illustre meorum,
Maiores etenim sceptrum gessere, meaque
Sunt reges in stirpe decem, Lagus omnibus auctor
210Primis Alexandri mile qui condidit urbem
Et quae regna vides, et Alexandrea vocavit
Moenia, post celebres pugnas Asiaeque labores
Huc venit cum rege Lagus, Ptolemaeus ab illo
Nascitur a vili proles generosa parente,
215Sicut ab exigua descendit origine flumen
Maius, hic Aegypti, Libyes, Arabumque potitus
Imperio quondam, mansitque in stirpe nepotum
Ducentos quadraginta super (nisi fallimur) annos,
Ast ubi Romanam superis extollere gentem
220Et Libycas visum bellis ardentibus urbes
Vertere, mutati reges, tum regia proles
Interiit, tunc arva meus vicina tenebat
Aethiopum, campis atavus praefectus Erembis
Dux animis armisque, regique propinquus
225Sanguine, supremi vigilans custodia regni.
Qui postquam sero audivit sublata quorum
Sceptra dolens longe Aethiopum secessit urbes,
Et per saepe pater reginae Candacis, illo
Contrivit ductore vagos Garamanthas, et acres
230Massilum populos, Arabumque per aequora classem
Duxit, et Indorum spoliis remeavit onustus.
Quartus ab hoc Costus genitor mihi, doctus et ipse
Militiam, verum patriae telluris amore
Ductus, ad antiquos rediit cum prole penates,
235Argentique tulit secum grave pondus et auri.
Tandem huc advectus tecum mercatur et agros,
Atque clientelis clarus famaque parentum
Primis in urbe fuit, Romanaque castra sequutus
Sempre in Ausonii senuit fortissimus armis.
240Hinc genus ipsa traho, patri nata unica Costo,
Et generis tanti soboles ego sola supersum,
Multa dies alios longaevaque sustulit aetas,
Hac est orta patrum soboles hac desinet urbe.
At postquam vita funti cecidere parentes,
245Ne lasciva meam macularet inertia mentem
Ad studium duplex curas et pecora verti.
Fonte salutares Christi suscepimus undas.
Et mea lustrali Deus abluit ora lavacro.
Ipse vir, ipse pater, castum sacravimus illi
250Corpus, et elabens annis velocibus aevum:
Is haec mihi prima salus, teneris me Costus ab annis
Tradidit eloquii studiis, et misit ad urbes
Cecropias, vidi Thebas, Dircaeaque rura,
Attica regna, solum Pelopis, Lacedaemona claram
255Legibus, et quondam bellis ac Marte potentem.
Atque Theramnaeos saltus Helenaeque penates
Minoisque domos, praerupta saxa Corinthi.
Et Rhodon illustrem Phoebo statuatque superbam
Marmorea, et Lindi sacris atque Herculis ara.
260Vidimus et delphos, Dodonaeasque columbas,
Cortinam, Tripodas Phoebi, Pythoniaque arma.
Cycladas et Thraces, Troianaque vidimus arva.
Atque omnem Lycii graia rate legimus oram
Littoris, Ausoniis mox praeceptoribus usa
265Facta gentis didici, totumque Latinis
Viribus et bellis attritum ingentibus orbem,
Regna Britannorum, Germanorumque superbam
Progeniem, Scythicas alpes, Hircanaque longe
Littora, et Euphraten, Nabatheaque rura, Syenen
270Et Lybicas arces, et qua iuga porrigit Athlas
Maximus, invasit Romanae gloria gentis,
Caesareos proceres et quarti specula regni
Atque tot illatam crudeli vulnere mortem
Principibus, legi mores et furta Deorum,
275Et tandem nihil esse dies mutabilis aevi,
Daemonas esse Deos et totum ambagibus orbem
Constat in errores ductum, nullamque saluti
Esse viam nisi per Christi documenta fidemque.
Sic Arabum libri, sic vult Iudaea vetustas,
280Sic, quibus et vestri credunt, cecinere Sibyllae.
Quo magis admiror vos qui terraeque marisque
Regna gubernatis, quorum mutabile vulgus
Ducitur exemplo, tam claro errore teneri.
Et tanta simulachra Deum ambitione tueri,
285Et statuas horum divino extollere cultu
Quorum vita fuit scelerum sentina. Quod Io
Nostra, quod Ichneumon, et quod latrator Anubis,
Accipiter, Felles, Bos, Oxyrynchus et Ibis
Numen habet? Taceo Martem, Phoebumque Iovemque
290Quorum tanta canunt vestri miracula vates.
Hi stygios ideo metuunt iurare per amnes
Quod stygii mersi stagnis altaque palude
Dant scelerum atroces iusto sub iudice poenas.
Veridicum vero Christum sine crimine cuius
295Vita fuit, nigro manes qui trait ab orco
Qui caecas hominum mentes et lucis egena
Lumina restituit, siccisque liquentia plantis
Aequora calcavit, fugitis, revocare memento
Rex Romane pedem, iusti trans limina, lapsum."
300Talibus orantem verbis, mirata sedentum
Lecta cohors, cives Pharii, proceresque Latini.
Inspectusque magis sexus dicentis et aetas.
Illa etenim ter frena fuit supremaque bruma.
Rex tamen implicitus divorum ambagibus aegre
305Dicta tulit, mandat vinclis et carcere claudi,
Affligique cibo tenui, vix fluminis unda,
Vix simplex concessa Ceres, inclusa tenebris
Orat, et in magna versatur luce per umbras.
Sedula Persephone mendacis imagine sumpta
310Pincernae Ichthyboli, cui vox oscura procaxque
Ingenium, tumidae fauces, turgentia labra,
Diffusaeque aures et nasi plurima moles,
Signa viri excordis missaque furentis habena,
Pes brevis, et grandes proceri corporis artus,
315Angustumque caput, frons multo oscura capillo.
Hic erat in magica regi comes unicum arte,
Fatur, et obscuris vocem de naribus haurit.
"Virginis unius quid tanti pendimus ora
Rex Romane, rudes inter facunda videri
320Garrulitas indocta potest, nos praelia docti
Militiamque sumus, si dimicet ense vel hasta
Nemo ex hoc numero tali fugiturus ab hoste est,
Verum hoc non ferro bellum, sed voce gerendum.
Nemo est omnis homo, non omnes omnibus artes,
325Collige finitimis claros ex urbibus omnes
Rhetoras, et quibus est Romanae copia linguae.
Audiat hos mulier de religione loquentes,
Et pudeat carpsisse Deos, explosa Dione
Aeneadum matri et nostro et thura Quirino.
330Si neget, impietas ferro plectetur et igne."
Persephones omni placuit sententia mensae
Et simul a toto coetu caudata sedentum.
Nam soliti ludos celebres inferre theatris
Talia Romani curant spectacula cives.
335Mittitur ad Solymos, Idumeos, et Erembos,
Ad claram Zenone Cyprum, licet aequora ventus
Tollat et albentes veniant ad littora fluctus.
Regia contemnit leges et frena libido.
Mittitur ad Schediae campos, Mendesiaque arva,
340Hermopolisque lares, ad aquosam Naucratis oram
Necropolim, et claram Menelai classe Canopum,
Qui vocet eloquio insignes fandique peritos.
Praemia victori statuit vasa aspera gemmis
Aurea, purpuream vestem, laurique coronam.
345Interea cupidus regni Maxentius, alto
Corde volutabat Romam, cupit ire per undas
Navigio celeri, patriaeque invadere fines.
Sed piceae nubes et hyems contraria nautis
Impediunt cursus. Aquilo bacchatur, et Eurus
350Importunus agit pluvias, freta concita clamant,
Nec spes ulla viae superest n isi vere reverso.
Nam quamquam hybernis nonnumquam tuta diebus
Aequora sint, dubio tamen inconstantia coelo
Propterea instantum, rabies abscondita pectus
355Rodit, ab imperio exclusum dum se videt, undas
Execrat, et ventos et singula numina ponti,
Doridaque et natas, cum matre Palaemona Glaucum
Protea, et Oceanum cum coniuge, vela, ratesque
Concitus in mitem parat eructare puellam
360Conceptum virus, tacitaque incenditur ira.
Non secus ac circumpositis hastilibus ardet
Caeruleus serpens, et aperta fauce venenum
Colligit, ignivomisque oculis atque auribus altis
Sibilat, et tetram diffundit aera pestem.
365Sic furit impatiens Caesar, iuvat ignibus ignes
Persephone, modo Nycteridem, modo Nycticoracem
Fingit et hoc premitur Maxentius oestro
Perdius et pernox, animum quoque somnia vexant.
Arduus Eoi mons est Titanis ad ortum,
370Mons Asiae Libyaeque sedens confinia iuxta,
Et quasi communis limes, caput erigit altum
Assyrios, Arabesque videns Aegyptiaque arva
Vertice de summo, Casium dixere, sepulchro
Romulidae magni et celebri Iovis inclytus aede,
375Huc oblectandae studio per littora mentis
Fertur equo Caesar, triduoque in rupibus altis
Delituit magicis exercens carmina signis.
Ichthybolusque, et tacito profert mendacia risu.
Interea coniunx vultu verbisque puellae
380Capta moras non fert, sed mox absente marito
Opportuna videns data tempora, nocte silenti
Cum duce Porphyrio qui prestantissimus armis
Cyrenae praefectus erat, sed venerat illis
Milite cum multo sacrum ad solenne diebus,
385Tendit ad horrentes obscuri carceris umbras,
Et tenui densam superat vix lumine noctem
Ignis, anus cornu clausum quem praevia gestat.
Ostia claudebant aditum tria ferrea magnis
Vectibus, et squalere situ locus ante solebat
390Terrifico, nigra fornix caligine tinctus.
Humidus, et vitrea paries lanugine candens.
Marmoraque assiduum sempre lachrymantia rorem,
Et iam cardinibus primo de limine versis
Impulit ignotus nares odor, omnia vincens
395Quae reges unguenta Syri, Persaeque solebant
Delitias inter gemis includere et auro
Talia seu mallent proprios seponere in usus
Seu dare natarum muliebri scrinia mundo.
Mox rimis illustre iubar clarescere visum,
400Quod duplices abigat noctisque et carceris umbras.
Attoniti pressere pedes, et lumine tecto
Auribus arrectis pendent, audire loquentes
Concentumque lyrae exilem vocesque canentum
Pertenues visi. Raptae dulcedine mentes
405Per longas immota moras vestigia figunt.
Talia coelestes animis solatia castis
Indulgere solent, terrae contagia postquam
Dedidicere, gravi scelerum de turbine sanctam
Deducti ad mentis requiem atque silentia clausura,
410Prolata mox luce fores reserantur, et ipsam
Compedibus vinctam duris, gelidaque gravatam
Mole catenarum et gravia inter saxa iacentem
Ieiunam tremulamque gelu videre puellam.
Quod neque Myrmidonum quisquam Dolopumve, nec ipse
415Phallaris aut duri miles Busiridis ausit,
Non Diomedaeus stabula inter saeva minister,
Hoc ferus infandi sceleris Maxentius auctor
Indignus qui vivat agit. Clementior ipso
Crudeli regina viro. "Carissima virgo
420- dixit - in has tenebras quae te fortuna redegit?
Cur tali aerumna tantoque horrore sepulta es?
Quis tuus iste Deus quis te tam tristia iussit
Vincla pati? Cur vis tenerae miseranda iuventae
Perdere foelices istis cruciatibus annos?
425Ad quam subridens oculis cum voce levatis
Virgo ait, infectae fulgenti murice vestes
Ante cadis rapidos ignes patiuntur ahenis.
Quam celebres usus habebant, regumque ferantur
In thalamos: prius accensis fornacibus aurum
430Solvitur in rivos et multo vapulat ictu
Quam gremio suaves epulas et vina capaci
Accipiat: multo subigunt verbere farra
Ante fatigatis quam sint alimenta colonis.
Mens humana sui sub inerti pondere pressa
435Carceris et terrae latitans in mole caduca
Non nisi per luctus et lamentabilis aevi
Supplicia aeternos mundi sortitur honoris.
Non aliter fecis luteae contagia possunt
Abradi, imbibitas sordes animoque receptas
440Hae resecant artes, nec te regina voluptas
Si veri tibi cura boni, si cura salutis
Perpetuae fallat, blanda sub imagine semper
Ingreditur, nardi succos, unguenta, sapores
Mellifluos praefert, vultuque applaudit amico.
445Sed nihil est sine fraude, latent sub melle venena.
Quae postquam imprudens biberis, fugit illa repente
Laeta dolis, manet infixum sub pectore virus.
Dic ubi nunc illae, quorum vulgata theatris
Crimina conculcant probitatem, humanaque corda
450Mortiferis adigunt studiis, Briseis, Elissa.
Phyllis, et Oenone, Sappho, Chryseis, et Helle.
Tyndaris, et mater. Medeaque Pasiphaeque
Atque meae Cleopatra domus grave dedecus, omnes
Ut duxere breves foedis insordibus annos
455Ad stygios venere lacus, terraeque sub umbras.
Forma, voluptates et opes et gloria regni
Non valuere sequi dominas, post funerea nulla est
Disparitas animis, nisi quam dum vescimur aura
Disparitas morum inducit, si cernere fas sit
460Aethereos regina lares et limina divum,
Occidet omnis amor vitae mortalis, et ultra
Nulla dies posset curis abducere vanis
Altius afflatum divino numine mentem.
Nec nisi multos voluit Deus esse labores
465Ad sua regna viam, nec sydera segnibus offert.
Sic nos ipse suo noster principesque paterque
Admonet exemplo Christus, qui brachia ferro
Transfigenda dedit, plantasque et pectus apertum.
Ipse videns hominem antiquis erroribus actum
470Immersumque altis tenebris non posse reverti
Ad caelestis iter patriae, et simulachra Deosque
Marmoreos colere, et vili se credere ligno,
Venit in hos artus, et aperto lumine noctem
Abstulit horrendam, atque vagos collegit in unum
475Iustitiae et fidei callem, quo sancta nepotum
Posteritas adiuta domos intraret Olimpi.
Sed tuus hic Caesar divum responsa sequutus
In verum movet arma Deum, multosque trucidat
Christigenas, qui mox ut deseruere caducum
480Corpus in aethereos ignes et sydera tendunt.
Ipse autem infoelix omnique miserrimus aevo
Se gravibus mergit poenis, et more Gigantum
Pugnat ut excelsos trahat in sua pecora montes.
Nunc delubra Iovis nocturnaque consulti exta,
485Et sibi promittit sceptrum, Tarpeiaque regna
Ambit, et ignavo sperat succedere patri.
O fragiles curae, o dominandi insana libido,
Quot Latiis nuribus lachrymas, quot funerea Romae,
Quot caedes dabit illa dies, cum dignior ipso
490Missus ab occasu princeps, insignia Christi
Qui feret omissis aquilis, altissima solus
Regna gubernabit, Christoque auctore potitus
Imperio Christi extollet ad astra.
Vir tuus arma ferox capite, sed Marte sinistro
495Corruet, et tristes Erebi rapietur ad umbras.
Quare age ne nos luge regina dolores,
Sed magis aerumnas et formidanda mariti
Damna tui, prolisque tuae stragemque quorum.
Namque ego si paulum afflicto sum corpore pressa
500Nil tamen est in me flendum nihi, sydera carcer
Parturit iste mihi, faciunt tormenta beatam.
Et iam finis adest, noctem iam terminat ortus
Lucifer, et clari facies aperitur Olimpi."
Sic ait: auditas quasi quaedam oracula voces
505Cum duce Porphyrio volvens regina Sibyllam
Coelitus afflatam nec verba humana sonantem
Aestimat, et paucis sic est affata puellam.
"Credimus o virgo coeli arcana tenere,
Nec te tanta pati nec te sine numine fari.
510Credimus et Christo tecum, volumusque salutis
Participes tantae fieri, clarescere Christus
Incipit, et totum late regnare per orbem.
Omnia Christus habet, rubet omnis sanguine tellus
Innocuo, memini Romae vidisse gregatim
515Christigenas duci, et quondam perisse ferarum
Morsibus, et quosdam gladiis, et in flumine quosdam.
In mare complures, fodienda ad marmora missos.
Flumina, terra, fretum, fuso sacrata cruore
Numen habent Christi, debentur et omnia Christo
520Vidi ego Caeciliae, et flebile sanctae
Funus Anastasiae, vidi Euphemiaeque dolores
Tyburti fratrique necem. Crudelis nobis
Vulnera Chrisogoni veniens narravit ab Istris
Nuncius, et fateor lachrymae cecidere tepentes.
525Hippolytus laniatur equis. Laurentius ardet.
Nec superare virum flammae neque ferrea possunt
Verbera emitur coelum, sic invidus Orcus
Vincitur, et nulla esse potest victoria maior.
Iam mea terruerant crebrae corda intima mortes.
530Et tanta horrebam passim lamenta, virumque
Saepius increpui, verum furibundus et atrox
Nec servare modum, miseris neque parcere novit.
Viderit ipse suam sortem: nos castra subimus
Christe tua, et posthac tua numina sola sequemur."
535Pauca pati satius, brevibusque aeterna parare
Gaudia suppliciis, quam dum fugientia frustra
Completi bona conamur retinere, laborem
Perdere, et infernos demum descendere ad amnes
Sic ait, et rubro surgebat ab aequore fulgens
540Lucifer, et Casium rutilans aurora cacumen
Luce colorabat crocea, Regina comesque
Porphyrius fletu madidi rediere per umbras:
Nona dies aderat, turba stipante tyrannus
Affuit, at decima subierunt moenia luce
545Rhetores acciti verborum ambage parata.
Arduus ad laevam portum subeuntibus alta
Rupe locus surgit Phariae contrarius arci.
Unde licet totam claris prospectibus urbem
Subiectasque rates sinuosaque portus
550Et procul in Cyprum fluctus spectare natantes.
Hic fuit Antoni (cum iam Cicerone perempto
Victus ab Augusto civilia poneret arma)
Regia, mox iterum renovata in littore pugna
Fractus in has fugit latebras, nova moenia Caesar,
555Nicopolim dicens, statuit, monumentaque Victor
Inclita Pellaeis posuit contermina portis.
Hic igitur positis amplissima sedibus aula
Cingitur aulaeis, longo velamina tractu
Accipit, et picto paries vestitur amictu.
560Hic Ninus et coniux sexum mentita virilem
Coctilibus muris Babylona Semiramis ambit,
Assyrii reges Persae, Maedique sequuntur.
Hic Cyri genus et pugnae funusque cruentum,
Et Thamyris vultu Scythiae regina superbo
565Sanguinem regis caput insertabat in utrem.
Id quoque subscriptum Graiis epigramma figuris.
Debita sanguineo mors sanguinolenta tiranno.
Hic Iovis et semeles Gangetica filius arva
Vastat, et imbelles involvit caedibus Indos.
570Miles Alexandri longinquum navigat aequor,
Dives et omissis petitur Taprobana mergis,
Namque polus gemina qui circunscribitur arcto
Occidit, et gelidos illic non porrigit ignes.
Sydera sunt illi nobis incognita coelo,
575Quae diversa creant illis animantia terris
Diversosque hominum mores aliumque colorem.
Quando dies illis oritur, densissima nobis
Nox silet, et medio volvuntur sydera lapsu.
Huc igitur Romana cohors cum rege latino,
580Septaque multiplici regina satellite venit,
Certamen visura novum, et sine nomine turba
Plurima. Substratis aurata tapetibus alto
Fulget sella loco, quam vix Maxentius ostro
Splendidus et gemmis late rutilantibus intrat.
585Quinquaginta acres animis linguaque diserti
Rhetores ad laevam positum ascendere tribunal.
Pellitur e medio vulgus, sedere latini
Ad dextram proceres, Lagidae tenuere sinistram.
Ordinibusque silent completa sedilia longis.
590Ingreditur virgo tanti certaminis auctor
Quam circum magno Nasamon strepit agmine lictor
Gens fera, gens immanis agens ex aequore praedas
Dum miseros aquilo iacit in vada Syrtica nautas.
Splendida lucifero similis Catharina, nihilque
595Extenuata fame et roseo spectabilis ore,
(Nam Deus ut saevi torqueret pecora regis
Illius ambrosia vultum, frontemque, comasque
Tinxerat, et totam coelesti afflaverat aura)
Iussa sedet, trabs alta ligat pendentia pugnae
600Praemia, stant versis arrecti vultibus omnes.
Cuncta silent, regis nutu data copia fandi.
Talia tum primis sumpsit primordia Rhetor.
"Maxime Romulidum Caesar, quem Iuppiter unum
Deligit, immensi cui sint consortia regni,
605Non ego dicendo laudes aequare Deorum
Posse puto, neque enim fas id mortalibus ullis.
Sed ne tanta leves verbosa licentia linguas
Instet ut in superos passim convicia iactent,
Pauca loqui suasit pietas, causamque tueri
610Coelicolum, qui te, Caesar, Romanaque regna
Praecipuis tollunt studiis, qui barbara tandem
Ausoniae sanctis domuerunt legibus arma."
Maximus hic orbis gemino qui nititur axe
Quem decorant aeterni ignes, quem circuit ardens
615Lumine perpetuo Titan, germanaque Phoebe,
Nil Iove maius habet, sedet alto in vertice mundi,
Tartaraque et terras complexus et aequor et auram
Imperio aeterno regit, omnia Iuppiter implet,
Omnia mente gerens, animo procul aspicit omne
620Tempus, et incumbens cubito vigil excubat, ipsi
Nulla quies et summa quies, ab origine factum
Servat opus, semperque novis nova corpora formis
Suscitat, ex astris animas vitalibus haurit
Quas in membra pluat, mox vitae munere functas
625Evocat ad coelos iterum, post tempora soli
Nota sibi rursum emittit rursumque reducit.
Hoc opus est quod sine caret, sed summa voluptas
Ipsi operi coniuncta quies aeterna vocatur.
Ipse sibi tantae molis ne solus habenas
630Flecteret, ut tanti faceret communia regni
Gaudia, progenuit natos, quos sustulit inter
Sydera, ut ex alto curent mortalia coelo.
Sic Venus et Pallas sic Mars seriesque nepotum
Surgit, ut Aeneas, et Romae conditor urbis
635Romulus, et claro stellatus in aethere Caesar
Indigetesque alii, quorum tutela iacentes
Mittitur in terras. Meritis pro talibus ipsi
Cum dare nil melius possint, fumantibus aris
Thura ferunt homines, onerantque altaria donis.
640Templa locant, tantoque Deos testantur honore,
Hinc Ephebi moles, Dodonaeaeque columbae:
Hinc Ammonis opus, Clariique oracula Phoebi,
Et Lyciae sortes, et Delphica Phocidis antra.
Namque hominum miserata graves pia numina curas
645Dant variis responsa modis, in stantia bella,
Insidias, pestemque monent, casusque sinistros
Ingruere, humanis nunquam tacuere vocata
Suppliciis, tumidus Medo cum milite Graios
Opprimeret Xerses, miserantum oracula divum
650Vincendi docuere viam: cum punica bella
Cladibus innumeris Italos, Romanaque regna
Concuterent, divum Phrygio de littore mater
In Latium translata gravem sedasse tumultum
Dicitur, auspiciisque Deae vicisse Latinos.
655Et nedum eiecisse suis de finibus hostem,
Sed Lybicos etiam ferro flammaque penates
Vastasse atque armis Byrsam evertisse potentem.
"Quid referam auxilio Iovis et Iunonis ab arce
Deiectam Senonum gentem? Et capitolia forti
660Divorum protecta manu? Pestemque repulsam
Moenia cum Phoebo atque Coronide nymphae
Versus in effigiem colubri Ronana petivit?
Quo fit impietas atque irreverentia divum
Sit scelus horrendum, et nullo delebile sacro,
665Sacrilegas odere manus, odere superbos
Numina. Tantalidis natos Latona peremit.
Iuppiter anguipedes congestis montibus ausos
In superos tentare viam, curruque volanti
Aeolidem agressum tonitru simulare fragorem
670Fulmine deiecit, torvaeque Lycaona regem
Induit ora ferae nudus cute Marsya Phoebum
Repperit ultorem, temeraria sensit Arachne
Pallada Cecropiam, mentitae Pergama Troiae
Ira tridentiferi perterruit Ennosigaei.
675Sed quid ego annitor Phoebo superaddere lumen?
Ista satis fulgore suo sententia nota est.
Et scelus a superis habet et sua praemia virtus,
Quare age conceptum virgo depone furorem,
Nec tentare Deum genus infeliciter aude.
680Est thalamis praelata Venus, praelata puellis
Nubilibus, taedas nisi sis pertaesa iugales
Sit tua cura Venus, quod si servare pudorem
Virgineum mavis, tibi sit tutela Diana.
Numen utrumque pium, tua qui iam possidet orbem
685Vota secundabit Caesar, quid pallida moeres?
Pone metum virgo infelix, resipisce parumper.
Pro generis splendore tui, connubia Caesar
Clara dabit, nam te Lagidarum a sanguine ductam
Commemorant, proavos, semenque imitare paternum,
690Et cognosce Deos quos agnovere parentes
Ante tui, quisnam nugas persuasit aniles
Ut genitum oscura segnique propagine Christum
Numen habere putes? Mundus coniurat in omnes
Christigenas, iam terra rubet, iam sanguine pontus
695Spumat, et ex toto genus hoc exploditur orbe.
Et tu docta bonas artes, sata sanguine regum,
Et formae splendore nitens, gratissima tantis
Principibus, magnae Domino gratissima Romae,
Et modo florentes annos ingressa iuventae,
700Sponte tibi mala tanta paras? Vis ferre latentes
Carceris obscuri tenebras, vis ferre catenas
Extremamque pati saeva inter vulnera mortem?
Ah miserere tui, saltem miserere quorum,
Desertae miserere domus, lamenta precesque
705Ne contemne tuae gentis, depone rigorem
Marmoreum virgo, ne contra iura, Deosque
Foemineas extende manus, tibi gloria vitae
Maior erit quam victrici, spes unica tanti
Sanguinis, extingui prolem patiere quorum?
710Carminibus tua corda malis possessa retardat
Christus, et haud compos mentis cognoscere sanctos
Non sineris monitus, sed mox ut Martis ad aram
Numen adoraris, pulsa caligine tollet
Libera mens oculos, et te tua limina laeto
715Accipient vultu reducem, quid lenta resistis?
Rumpe moras, nec te clementia Caesaris ullum
Ad scelus invitat, nec ad importabile pondus
Urget, opus leve, iucundum, laudabile, sanctum
Imperat, id proceres optant, id supplicat omnis
720Urbs tua, quid tantis et sola et foeminea votis
Non parere potes? Da thura valentia Marti,
Dux tibi Caesar erit, nos te comitamur euntem."
Sic ait, et Caesar nutu assentitur et ore.