Bargeo Barga 1517 - Pisa 1596, Syrias, Syrias Syrias Syrias (*Florentiae 1591)

Convenere simul Boemundus et inclytus armis
Tancredus, cunctosque inter qui maximus ibat
Imperio dux Leucorum Goffredus et ambo
Roberti: Rholone unus patre natus, alter
5Filius Iceni proles generosa Britanni:
Valteriusque Senon Regi fidissimus ipsi
Armiger, et Vidus Morinis in finibus ortus:
Arpinusque etiam Biturix et casside Medix
Tectus et impubis comitem sese addidit ollis
10Egregius forma atque aetate Ursanius; idem
Quos famae generosus amor, laudumque cupido
Horrentem in pugnam et certamina Martis agebat.
Nunc, o castorum fautrix sanctissima vatum,
Urbis honos Phariae, quae labe carentibus omni
15Addita Virginibus, montis sublime Sinaei
Culmen habes: propiorque Deo testaris amorem
Ipsa tuum et precibus praesens, votisque piorum
Semper ades: siquando alias facilisque, volensque
Favisti, atque tuo complesti numine mentem
20Diva meam: nunc coelestes mihi suffice vires
Et toto insuetum depelle e pectore frigus.
Non ego quot ferro strages, quot funera campis
Ediderat, quem quisque manu sub Tartara Persam
Miserit et caesum Stygio damnarit Averno,
25Enumerare queam, non, si mihi pectore ab imo
Erumpant centum, ceu vasta tonitrua, voces.
Ibat in adversos animis praestantibus hostes
Heroum stipata cohors: grex sicut aprorum
Una omnis ruit in saevos ursosque, luposque
30Undique: cum medio conclusos agmine natos
Tutatur, plagasque hosti, letumque minatur.
Ilicet exorsus stridor defertur ad auras
Et strepitu valles, strepitu nemora alta resultant.
Illi abeunt: trepidoque petunt loca devia cursu.
35Sic Itali, Gallique duces, acresque Britanni
Invasere simul sparsos toto aequore Turcas.
Atque hinc, atque illinc magno clamore ruentem
Compressere fugam. Quo vos? Quo pergitis, aiunt,
State viri, pugnate viri, defendite vestrum
40Et retinete locum; et manibus considite, quarum
In sola virtute sita est victoria, et ingens
Gloria, quae vestrum sustollat ad aethera nomen:
Cunctorumque animos lucentibus inferat astris.
Turpis enim quaesita salus pedibusque, fugaque.
45His dictis commotae acies: abiectus et omnis
Corde timor: rursus vertere minacia Persis
Tela, vel antiqua letum pro laude pacisci,
Atque una decus amissum reparare volentes.
Ergo omnes uno ore fremunt: vox omnibus una est.
50Vult Deus hoc fieri bellum; iubet arma moveri
Hac Deus et nobis vires ipse addit in hostem.
Talibus inter se Gallorum, Italumque manipli
Hortati, clarae renovant certamina pugnae.
Concurrunt acies, peditem pedes obvius urget
55Atque equitem congressus eques, clypeique resultant
Impacti clypeis, hastaque hastilibus, ensesque
Ensibus, et sparsa collucent fragmina arena.
Quin et vincentum clamor, gemitusque cadentum,
Armaque, corporaque et miseranda in caede virorum
60Semianimes volvuntur equi; tremit obruta tellus,
Sanguineque effuso passim fluit. Hos metus atque hos
Terror atrox, rabiesque feri soror impia belli
Instigat, penitusque animis discordibus effert.
Gisgonem ante alios resupinum in pulvere Medix
65Deiicit et clava galeam perfringit ahenam.
At Brocchum Imbrasiden Ursanius, utraque postquam
Per cava mucronem veniens transmisit acutum
Tempora. Pirum autem Biturix cum saevus adisset,
Pectore perfosso Lethen detrusit ad amnem.
70Ille Atlanticas urbes, populosque regebat
Imperio, et Mauros suerat frenare rebelles:
Hic autem claro Graiorum a sanguine natus
Exuerat Christi cultum, seque ipse ferebat
Ritibus addictum, docuit quos impius olim
75Abdarides, populis cum lege suasit iniquas.
Ergo inter Persas uxorem nactus, opesque
Ingentes, Tigrim dives regnabat ad amnem.
At Pirus, cuius molles regalia Medi
Iussa sequebantur, magno inflammatus amore
80Virginis Hermillae, turmas in bella trahebat
Bellatorum equitum et campo exultabat aperto:
Virginis Hermillae, quae formae anteibat honore
Quascumque Ecbatanis peperit generosa Charambis:
Fecerat et pulchra Solymanum prole parentem.
85Ille autem tantas spirans e pectore flammas
Dum moritur, rigidumque imis miser accipit ensem
Visceribus fugientem animam cum voce profundit:
Et questum ingeminans, Hermillae et amabile nomen,
Te quoque, dilectae qui me nunc eripis, inquit,
90Hermillae, iuvenem fatum exitiale moratur,
Dum conaris opem pereunti ferre sodali.
At parte ex alia Boemundus Amilcaris agmen
Disiicit et totum invadens funditque, fugatque;
Non secus atque gregem cervorum aggressus inermem
95Martius in sylvis agitat lupus, improba noctu
Quem latebris exire fames in aperta coegit.
Atque acie in prima versantem obtruncat in Iarbam,
Bardanemque illi comitem simul addit et ensi
Devovet Androclidem, Syriis qui natus in oris
100Incoluit ripam per saxa fluentis Orontis.
Felix qui patriae misere pereuntibus urbis
Moenibus abfuerit : neque tanta caede suorum
Nare pavimenta et cunctarum strata viarum
Viderit et passim saevire incendia tectis.
105Hinc caput Ascalapho gladio metit, inque Theonem
Fertur et a medio dorso quae pergit ad ipsas
Cervices, vena abscissa, detruncat, humique
Deiicit: ille cadens terram petit ore cruento.
Nec minus interea turmas Goffredus equestres
110Reppulerat, perque obstantes patefecerat hostes
Ense viam et campum late contexerat omnem
Corporibus caesis, qua se cumque ille tulisset.
Dumque adeo passim strages et funera miscet
Turbidus, inque duces saevit violentus et unum
115Quemque rapit rem preclara virtute gerentem
Cernit Amuratem: pater hunc Solymanus amabat
Praecipue, reliquis quamvis aetate minorem,
Thracia quos illi coniunx eduxerat Euno.
Cernit et insignem clypeum, galeamque comantem,
120Et cocco ardenti iuvenem radiare, simulque
Undique primorum circum stipante corona
Exultare inter Gallorum, Italumque maniplos,
Sternereque instructas ingenti caede cohortes:
Nec mora. In adversum, quantum pote, percitus ira
125Urget equum saevisque fodit calcaribus armos.
Et dubitabat enim, iuvenem si tardus adisset,
Ne qui praeriperent casus et inultus abiret.
Utque leo, cum forte cavo digressus ab alto
Prospexit nitidum iuvenili aetate iuvencum,
130Pascentem nemore in medio et viridantibus herbis,
Duraque lunato ferientem robora cornu,
Advolat et dorso insiliens trahit unguibus uncis
Viscera; nec voces pastorum, aut tela per auras
Iacta timet, cessere canes, timidique magistri
135Ilicet impasto praedam liquere vorandam.
Sic illum mortemque piis et saeva minantem
Vulnera, Gallorum Princeps invasit et alte
Extulit insurgens dextram, mediasque per oras
Ingentis clypei ferrum Goffredus adegit:
140Abscidit ac subito totam quo vulnere laevam,
Semianimesque simul digitos, illi usque micantes
Retractam parmam et ferrati roboris ansas.
Ast ictum ingeminans, Persae subeuntis ab alto
Dextram humero penitus ferro decidit acuto.
145Aufugiunt tunc una omnes, quibus una tegendi
Cura fuit lateris frustra commissa labantem,
Dum refertur equo et versantem in morte relinquunt.
Ceu cum forte leo teneros deprendit alumnos
Ubera fugientes cervae, tectumque cubile
150Servantes, miseros infregit dentibus artus:
Exhausitque animum calido cum sanguine, quanquam
Mater abest propius: tetro tamen acta timore
Nullum illa auxilium coram pereuntibus affert.
Verum inter quercus fugiens, fagosque comantes,
155Abdit se in nemorum densas tremefacta latebras.
Nec tamen incolumes tanto e certamine turpem
Corripuere fugam comites: sed pone secutus
Huic ensem per dorsum adigit, stomachumque, iecurque
Perfodit: averso patet ingens pectore hiatus,
160Vulnificusque calybs per costas exit in auras,
Dividit illi humeros: alii caput amputat et se
Coniicit huc illuc atque, ut vis atra corusci
Fulminis et saeva rapientis cuncta procellae,
Quae nemus umbriferum saepe ab radicibus imis
165Sternit humi, secumque rapit tecta alta, domosque
Non aliter, quacumque viam secat inclytus heros,
Iniecto fuga hostiles terrore phalanges,
Et cunctis infert nullo discrimine letum.
Caede tamen tanta nusquam deterritus hostis,
170Instauratque aciem, turmasque opponit et urget:
Hortaturque suos, verbisque instigat acerbis
Turcarum princeps et dux Solymanus. Equestres
Huc properate viri, vestrisque repellite victos
Viribus, excelsus quibus est obiectus Olympus,
175Hic lacus Ascanius, vastumque Propontidis aequor;
Intentusque oculis Thracum regnator in omnem
Fortunae adversae casum, fuga nequa patescat.
Audete. Hanc vobis praedam Deus ipse paravit,
Si modo vos illos animis praestare potestis,
180Quos ausi paulo ante mihi promittere, pugnae
Unanimes duce me primum certamen inistis.
Sic fatus multis madefactam coedibus harpem
Stringit et instructo subeuntes ordine Belgas,
Quos Cimbri in pugnam soboles Rolonis agebat.
185Cuius ab incursu magna virtute repulsus,
Vulnereque accepto, qua cassis ahena collum
Ima tegit, pugna se se subtraxit ab acri;
Inque extremum agmen, collesque recessit in altos.
Tum vero campum Persae liquere patentem
190Praecipites, certamque fuga reperere salutem.
Multi etiam tergo Gallis instantibus ultro
Dedebant, turpique iugo, tristique premendos
Servitio se se; sed nemo ex agmine tanto,
Quanquam humilis, quanquam supplex, servatus ab ullo est.
195Postquam igitur disiecti equites, fusique manipli
Persarum, campo penitus cessere patenti,
Heroumque adeo voces, sonitusque tubarum
Imposuere modum pugnaeque et caedibus atris,
Victores redeunt munita in castra Latini
200Sub noctem et vires recreant, vinoque, ciboque
Et se se laeti excipiunt ac vulnera curant.
Ast alii perfundunt corpora somno
Et partim observant vigiles aditusque, viasque
Excubiae, fidisque datur sua tessera castris.
205Interea toto depellit sidera coelo
Aurora, in roseis fulgens exorta quadrigis:
Cum dux, imposita est uni cui cura piorum,
Mollibus e stratis opera ad Mavortia surgit
Impiger et magnas hominum, divumque parenti
210Laetus agit grates: tacita mox voce precatur.
Summe pater coeptis oculos adverte benignos
Et laudem, nomenque tuum tuearis et unum
Illud agas, quod semper agi, fierique necesse est;
Quo tua per cunctas vulgetur gloria gentes.
215Et mihi post duros, superant, quicunque, labores
Decurrendi etiam, pro libertate tuorum,
Da pacem aeternam, da coeli invisere sedes
Et quanquam indignum penitus, qui praemia vitae
Tanta feram, tantos expectem abiectus honores,
220Quae tamen est in nos placidae clementia mentis,
Respice me miserans et mentibus adde beatis.
Haec humili dux Leucorum cum corde volutans
Loricam induitur, laterique accomodat ensem.
Quem quondam secum in pugnas et proelia magnus
225Imperii assertor Carolus, gestare solebat:
Ingentem, cui ferri acies non ulla resistat.
Mox prae se vultusque ferens animoque recentem
Laetitiam, egreditur, Gallosque, Italosque salutat
Vertice nudato, qui limina ad ipsa frequentes
230Constiterant tecti angusti, paulumque moratus
Exit ad Addemarum (summi ius ille, vicemque
Pontificis cunctos inter de more gerebat)
Exit et ad se se gratatum occurrit eunti.
Ergo ubi convenere simul faustumque precati
235Ire diem: prior Addemarus sic ore locutus.
Goffrede, hesterna, cui tot contundere pugna
Et belli Deus et pacis dedit arbiter hostes;
Nos illi in primis fas est persolvere grates,
Eventumque humiles coeptis orare secundum:
240Hac siquidem paritura sibi videt omnia laudem.
Mox sociis, dextra, quicunque armisque perempti
Turcarum, exanimes summo sua vulnera coelo
Testati ostendunt, quamprimum iucumbere humandis:
Et cunctis prece perpetuam deposcere pacem.
245Corpora quo terrae glebis cooperta tegantur:
Aethereas donec rursus revocentur ad auras:
Aeternum inter se vitam ductura beatam.
Intereaque animae stellanti in sede quiescant.
His dictis iussere pios in aperta vocari
250Templa sacerdotes. Omnique ex ordine primos.
Atque illi aeterno postquam cecinere Tonanti
Consuetas laudes, gratesque egere, diei
Postera lux, cunctos luctu, lachrymisque madentes
Caesorum vidit passim pia corpora terra
255Condere et infessis tumulos increscere campis
Et moestas ferri exequias: queis rite solutis
Goffredus (nanque illum omnis stipata tegebat
Turba ducum) moestos sic est affatus amicos,
Si mihi vestra foret socii male cognita virtus,
260Et pietas spectata parum, quae sola coegit
Linquere vos patriae fines, natosque, patresque,
Sedibus aethereis terram ut mutare liceret:
Conarer solari animos maerore labantes.
Quando igitur nihil est, mentes ut ad ardua vestras
265Horter et accensis quorunque in pectore flammis,
Ad laudem stimulos per se currentibus addam:
A nobis hic stare Deum, qui vindice dextra
Induxit sacri tam laeta exordia belli,
Credite: victores cum prima excedere pugna
270Contigit et magnas Turcarum infringere turmas,
Felices peperere suo qui sanguine nobis
Spem tantam atque aditum ad Solymos stravere patentem:
Quod reliquum est, vos, o socii, vos protinus unum
Admoneo, curare pii ne pectore labes
275Insideant vestro et deturpent crimina mentes.
Unde hominum divumque pater compulsus in iram
Avertatque oculos et poenas irroget aequas.
Nam quo res nobis primum felicius acta est:
Illius hoc magis insidiae, fraudesque cavendae:
280Qui nobis obscuras diri Phlegetontis ad undas
Deceptos misere secum devolvere quaerit.
Quanquam etenim dextris fidendum et fortibus ausis,
Adscribenda Deo tamen est victoria, cuius
Freti ope barbaricum Turcarum evertere regnum
285Conamur, Solymaeque urbis iuga solvere genti.
His dictis, iussique omnes assidere muris
Urbis et ad pugnam corpusque animumque parare,
Crastinus aetherios cum sol recluserit ortus.
At Rex Persarum postquam virtute repulsus
290Christicolum, se se in montes, latebrasque recepit
Saucius, atque animo nimium iam fractus et aeger
Constitit; innumeris ceu cum pater ignibus aether
Fulgurat et magnum miseris mortalibus imbrem,
Obruere et nivibus terram, aut contundere vites
295Grandine, vel belli tristes recludere portas
Apparat et coeli saevas denunciat iras.
Sic ille ingeminans suspiria ducit ab imo
Pectore nec requiem tristi dat cura dolori.
Quem, quotiens oculos amissae obverterat urbi,
300Tristis in immensum totiens augebat et auras
Se miserum inclamans, questu rumpebat inani.
At quotiens nostrorum acies insidere campo
Nec temere huc illuc discedere ab ordine quenquam,
Ipsaque per noctem nullis splendescere castra
305Ignibus et nullo strepitu commota cieri
Spectarat: molem belli miratus et usum
Armorum insuetum, genibusque et corde tremebat.
Ergo animum in partes varias dum dividit et se
Versat, ut obsessae succurrat providus urbi.
310Alloquitur comites (comitum quae turba Tyranni
Adstiterat lateri) quas spe nunc fugimus, inquit,
Hostibus et nostris populanda reliquimus urbis
Moenia? Quid superest, regno quin exuar omni?
Haec prostrata solo si claustra refringent
315Imperii et Syriae fines, aditusque recludent?
Quod si quem virtus Persarum excirent et urbem
Ingressus Gallos compesceret exultantes,
Bithynaque procul prohiberet ab arce repulsos,
Sperarem lectis iterum, quae multa supersunt,
320Auxiliis, opibusque meis ferroque, fameque
Absumpturum omnes et funera saeva daturum.
Obtulit hic nemo se se tam magna petenti.
Sed victi tacuere metu, spes irrita nanque
Defendendae urbis de pectore cesserat ollis.
325Sola inter Persas Tomyris stetit ausa, suam quae
Praecipiti a cursu generosa represserat alam.
Ipsa ego me, quaecunque (inquit) fortuna sequatur,
Tentaturam aditum nunquam, Rex magne, negabo
Occlusum excubiis circum, vigilumque corona.
330Tu vero, quae mox instant facienda, videto.
Tum Rex Persarum lachrymis, sic fatur, obortis.
O nostri Tomyris columenque et gloria regni,
Heroinarum soboles certissima matrum,
Quas ego, pro virtute ista, pro talibus ausis,
335Gratus agam grates? Non, si me maximus orbis
Terrarum accipiat dominum, regemque salutet
Ipse suum, sperem donis aequare laborem
Posse tuum, sed quod superest gratissimus illud
Praestabo, ut tantae memorem me praedicet aetas
340Virtutis, quaecunque instat, quaecunque futura est.
Haec ille et iam se Hesperiis sol merserat undis:
Et tenebris terras nox prima involverat atris,
Gallique, Ausoniique omnes a caede reversi
Servabant aditus, ne quis speculator in urbem
345Ingressus, Turcas exhortaretur, ut arma
Unanimes caperent, spemque in virtute locarent.
Ergo illa, ut facimus cunctis memorabile saeclis
Ederet: ac famam, nomenque attoleret astris,
Ipsa suas comites ad se vocat. Harpalycemque,
350Nanidaque et Raeo et celerem praestantibus ausis
Pisidicem et cursu solitas praevertere ventos,
Anthippemque, et Larissam, pulchramque Epicastem,
Atque alias, quas illa omnes experta fideles
Noverat in primis bellorum ad furta paratas
355Atque ubi convenisse videt: sic ore locuta est.
Cernitis o sociae, qua res perculsa ruina
Nostra labet: quantis hostes legionibus urbem
Nicaeam obsideant: latis quot funera campis
Nostrorum ediderint. Superest vix unus et alter
360E ducibus, quorum dubiis spectata periclis
Consuerat virtus, ceu frondes concita venti
Vis prosternit humi, densas aperire phalanges,
Aereque fulgentes equitum diffringere turmas.
Sic placitum fatis et nusquam nostra tuenti
365Abdaridae: dum saxa colit scopulosa Mochurae
Et se se Arabiis felix oblectat arenis.
Stat tamen adversae fortunae opponere pectus:
Et niti quacunque via, ne funditus omnes
Has evertat opes, Solymanumque improba regno
370Exuat et patriis Turcas, quicunque supersunt,
Finibus extorres alieno iactet in orbe.
Quando igitur turmisque suis et viribus hostem
Acriter instantem nobis, letumque ferentem
Sustentare minus valuit via certa salutis
375Una haec se nobis nunc tantum ostendit et offert
Nicaeam si nostram animis et fortibus ausis,
Quam circum oppugnant, tutari audebimus urbem,
Inque fide retinere, moramque afferre Latinis;
Quo minus ulterius tendant, Solymaque potiti
380Arcibus in summis victricia signa reponant.
Atque hoc qua fieri possit ratione, docebo.
Est via per medios calles occulta, maligno
Anfractu, Ascaniam quae ducit adusque paludem:
Nulli nota nimis peditive, equitive: sed inter
385Horrentes dumos quamvis salebrosa, latensque
Et mihi venandi longa assuetudine et usu,
Cum sepe in sylvas ibam incomitata nigrantes,
Trita satis, seu clara dies detexerat orbem,
Seu nox ingenti terras obduxerat umbra.
390Hac ego, si Gallis incustodita patebit
Pars ea, qua tacitis tectus datur exitus, urbem
Protinus ingrediar: sin autem obsessa negabit
Introitum: Ascaniam demittere corpus in undam
Haud pigeat, nandoque urbis prope moenia ferri.
395Quo se nostrorum suerunt inferre carinae
Incurvae et populo dites exponere merces.
Hic si me incolumen rerum sors prospera sistat,
Nil vereor, quin acceptae pars maxima cladis
Christicolum genti penitus cadat irrita et omnem
400Vincendi spem praecidat: Syriaque relicta
Europam cogat, patriosque revisere fines.
Nanque urbe ex ipsa pulsis, quibus unus Iesus
Est Deus et nostri per vim dominantur iniquis,
Nullae usquam insidiae nobis, vis nulla timenda est
405Praeterea, exitium rebus quae triste minatur.
His dictis. Visa est oculis effundere flammas
Et simul instantis tenebras depellere noctis.
Obstupuere animis comites atque aequore instar,
Cum fremit, exigua si summum impellit aura,
410Horruit ipsa cohors, reliquisque silentibus una
Erippe, ante alias Tomyri fidissima: tantum
Quae facinus non laudet? Ait, quae nam tibi sese
Deneget egregii sociam male grata laboris?
Ipsa ego per latebras nemorum, per aperta viarum
415Strata sequar: non me tecum remoretur euntem
Ipsa palus; quamnis pelagi se fluctibus aequet
Et penitus Zephiris, Eurisque agitata dehiscat.
Vix has ediderat fidenti ex ore loquelas
Erippe et reliquae simul assensere sorores,
420Parendi studiosa cohors, devotaque morti
Pectora, cui comitem se gloria protinus addit;
Gloria magnanimis ingens hortamen et acer
Fortiter audendi stimulus; concordibus inde
Carpere iter coepere animis, tectaeque per umbram
425Obscurae noctis, perque avia collis iniqui
Ad ripam venere lacus prope moenia, quantum
Cressa levis iactu metiri suevit arundo.
Hac (inquit Tomyris) quoniam praeclusus ab omni
Parte alia est aditus, nobis fallantur oportet
430Perpetuae vigilum excubiae, quae moenia circum
Obsedere urbem et densa cinxere corona.
Audendum est res eversas audacia saepe
Sublevat, ignavos odit fortuna, Deusque.
Nec, nisi qui patitur vinci se, vincitur ullus.
435Vos mecum, o sociae, Tanaimque, Istrumque tumentem,
Atque Boristhenias undas, amnemque Diaspem,
Et vada Maeotis nando tranastis et hosti
Ante expectatum castra opposuisti, agrosqe,
Et sata victrices vastatis et oppida ferro.
440Non alias animis, quam nunc, magis usus avitis
Non manibus rapidis nandi non arte magistra:
In Scythia primis cui iam assuevistis ab annis
Horrida cum glacies ventis astricta, nivesque
Riphaeae et gelidis loca circumfusa pruinis,
445Quae reliquis afferre moram suevere, metumque,
Vos unas ad Martis opus, bellique labores
Discendos iam tum velut opportuna vocabant.
Eia agite et vosmet mecum demittite in undas.
His dictis praeceps ab aequo defluxit Amazon,
450Armeniamque humeris tigrim deiecit ab altis
Et pulchros membrorum artus, pulchrosque lacertos
Exuit et nudo consistit corpore in acta.
Tum pharetram tergo, peltamque accomodat, inque
Uno eodemque simul coniungit fasce securim
455Ancipitem et laeva sinuosum corripit arcum
Ingrediensque omnem proiecti littoris oram
Exuperat pedibus; donec se se aequore mersam
Nutricum tenus esse videt, tum nanque profundus
Incipit hinc atque hinc plantis impellere fluctus,
460Extet ut ingentis totius pectoris auctus
Caetera pellucens summa lacus integat unda.
Illicet illam etiam certatim imitata sororum
Tota cohors, claram nando secat acta paludem.
Atque haec nunc sequitur, totum nunc praeterit agmen
465Et dominae gaudet se se ostentare natanti.
Ut cum semifera verrentes aequora cauda
Pistrices, vada salsa secant, epulasque requirunt.
Utque etiam tranare ferunt maris alta reposti
Channibales, pedibusque atros evincere fluctus
470Et nantes calamis miseros configere nautas.
Ac iam iam chorus omnis eo pervenerat; unde
Excubiis Gallos positis obsidere iussit
Moenia Goffredus, quos tunc innubilus aether
Dispergens terras sublustri nocte patentes
475Prodidit et media tacitas detexit arena
Bellatricum oculis; ergo stetit agmen et arcu
Ante alias omnes Tomyris conversa sagittam
Imposuit, iecitque simul: fugit illa per umbram
Noctis et in iugulum vigilis delata, reclusit
480Faucis iter; qua tristem animam cum sanguine fudit;
Labitur infelix, dum vocem mittere tentat,
Mutus humi atque atram trepidis contundit arenam
Calcibus et littus moriens petit ore cruento
Sors eadem alterius, cuius procul inde tuentis
485Forte locum, subito medium per pectus adacta
Transfixit cordis latebras letalis arundo.
Mox alium Lampedo, alium Marthesia virgo
Deiicit et ripam viduant custodibus omnem.
Ut videre igitur nullum superesse, profundo
490Qui somno exciret reliquos et ad arma vocaret,
Quo fors laeta vocat, Polymela quid impedit, inquit,
Quo minus egressae desertam in littoris oram,
Ilicet ad caedem cunctae properemus inultam?
Et nostras multo saturemus sanguine dextras
495Securi dum quique iacent in gramine, dumque
Corpora ab externo recreant defessa labore?
His dictis; alacres ripae adnavere relicto
Gurgite et ut rabidae suerunt ad ovilia tigres
Pergere, siquando rabies agit improba edendi,
500Protinus invadunt lati tentoria campi,
Et primum impacta fronti Regina securi
Axylum perimit, Druidum qui sanguine cretus
In Remis, inter cives se primus agebat
Dives inexhaustis argenti, aurique metallis.
505Quique opibus multos aleret, bellique, domique
Splendidus et nunquam non hospes amabilis ulli;
Sive is ab externis ad se diverteret oris,
Sive ille e media conviva accederet urbe
Ignotus, nutusque: omnes nam laetus eodem
510Et vultu accipere et dignari suerat honore.
Quorum non ulli prostantem e pectore somnum
Femineae miserum tum subtraxere bipenni,
Nec fratres non longe illinc iuvere cubantes.
Huic etenim laevam ferrum libravit in aurem,
515Fundentemque animam media inter strata reliquit;
Illi autem assurgens resupinum in guttur adegit
Immitem chalybem, atque humeris exemit utrisque
Uno eodemque ictu caesum caput, inde Lycarbam,
Atque Hypanim, atque Lycum mensae, thalamique ministros
520Et fidum in primis custodem ad limina Obellum
Interimit: neque parcit Hylae, quem pulchra Telimno
Herciniis furto conceptum in vallibus imis
Progenuit, formae notum praestanti honore
Et patri in bellum Coto commisit eunti.
525Coto Tectofagum regi, quo iustior alter
Nusquam erat in Gallis, nec qui, si forte pedestres
Instarent pugnae violentior iret in hostem.
Verum huic non virtus belli testata, domique
Profuit, aut illi pulchrum decus oris honesti.
530Quando ambos, eademque manus, visque aspera ferri
Perculit atque eadem somno nox una perenni
Obruit et caedem miscens natique, patrisque
Hostilem amborum tepefecit sanguine terram,
Addidit his alium, atque alium metuenda virago;
535Draesumque, Astyalumque, Antebrogiumque novarum
Rixarum auctorem, coeptumque ad nobile fama
Accitum Androgeum, Rheni sceptra bicornis
Detulerant Batavi et certa se lege regendos
Vangiones dederant, dextrisque, animisque feroces.
540Ac tunc unanimi Gallos in bella secuti
Assensu, communem hostem depellere Turcam
Finibus Syriae, Solymaque ex urbe volebant.
Fecissentque alacres: illa nisi Rege perempto
Nocte ducem sibi praeficerent, cui turbida fandi
545Copia, cui male sana fides, ancepsque voluntas
Suasit ut in patriam spreta pietate redirent;
Nec rediere tamen; quando discordibus inter
Se se animis acti, partim morboque fameque.
Et partim absumpti periere hostilibus armis.
550Nec minus in reliquos somno, vinoque sepultos
Faemineae saevire manus Larissa Pharacem;
Antippe Lyrcum; Rhobium Polymela, Lamumque
Pisidice; Lamyrum Celtine; at Nanis Asylam
Sustulit; Arcentem Rhaeo, Caeneumque Epicaste;
555Harpalyce Piasum; pectus Menaippa Phayllo
Recludit misero, iustas qui coniugis iras
Ut fugeret, procul a patriis discesserat oris,
Abducens secum turpis mala gaudia lecti,
Oblitusque sui, coelestis et immemor aulae
560In gremio pulchrae laetus recubabat amicae.
Infelix, tantam qui nunquam e corpore labem
Eluere, atque animum stellis inferre parasset.
Ergo ille, exanimis dum multo sanguine lectum
Commaculat, mollem manibus perquirit amicam.
565Illam autem somno excitam et clamare volentem
Occupat Erippe, faucesque edidit et Haud tu
Digna, ait, es nostrae caedant cui colla secures.
Sic morere, atque una bellis, castrisque relictis
I comiti comes usque tuo; quemque ipsa secuta es
570Perque nives glaciesque atras, ne desere amantem.
Vix haec ediderat secum, caedem parabat
Inde aliam atque aliam, tacito cum murmure Nanis
Conversa in Tomyrim, Satis est Regina, superque
Poenarum exhaustum: iam iam pars ultima noctis
575Instat, ait, vigilesque alios vocat hora, locusque
His dictis avidas revocant a caede sorores.
Et ripam repetunt, unde excessere, lacumque.
Protinus ingressas portu Nicaea recepit,
Laetaque sublimis reclusit limina portae.
580Illae, ubi victrices urbem intravere patentem
Caesorum contis capita affixere virorum,
Quae post sublimi protenta e vertice muri
Inspiceret longe Gallorum exercitus omnis.
Interea nox atra nigris invecta quadrigis
585Hesperium pelagi properans descendit in aequor.
Et sol exorto vestivit lumine terras.
Iamque duces Gallique omnes, fortesque Britanni,
Atque Itali excierant stratis e mollibus artus
Visuri stragem vicino in littore factam.
590Ascanias igitur ingens concursus ad undas
Et singultantes etiam tum sanguine truncos.
Ingentem caedem, atque immania vulnera et ipsa
Mirantur Scythicis infracta securibus ossa.
Mox etiam turrita oculis ad moenia versis
595Una omnes capita arrectis miserantur in hastis,
Absumptosque dolent socios furtoque, doloque.
Quorum aliquis, Non tempus, ait, lugere, sed acres
Sumere de victis poenas et vertere ab imo
Moenia barbariae dirum testantia morem;
600Et scelus infandum proclivis ad impia gentis.
Haec dum illi inter se, summis e moenibus hostis
Maerentes animos dictis irritat amaris,
Turpiaque in cunctos iactat convicia Gallos.
Eia agite, o viles animae, quae nostra relictis
605Finibus Europae regna appetiistis, opesque.
Quis vos torpor habet? Quid statis inertia terrae
Pondera? Cur muris iam non succeditis? Atque haec,
Haec si delectant oculos spectacula vestros
Aspicite et posthac miseri sperate futurum,
610Moenia ut exornent tales vallata coronae.
Haec ubi sacrilega fudere opprobria lingua,
Tormento capita imponunt abscissa piorum,
Inque acies circumfusas (miserabile visu)
Eiaculantur, adhuc taetro manantia tabo.
615Tum vero ignescunt irae et dolor ossibus ardet
Christicolum; scalasque petunt, pugnamque lacessunt
Eminus, in muros iacentes tela, facesque.
Atque utrinque cadunt multi; cadit optimus inter
Insubres clari soboles generosa Triulci
620Ixander, iaculum in turrim dum librat, et Ilum.
Deiicit exanimem, nec toto umbone tuetur
Ipse sibi cautus laevum femur; unde furenti
Traiectus cornu, letali concidit ictu.
Quin etiam Phrearus claro de sanguine natus
625Hic, ubi Taurinus inter depressior unda
Eridanus se coelo effert gratissimus amnis,
Concidit immiti perculsus tempora glande,
Dum nostros revocat gladiisque, animisque furentes,
Conantesque manu frustra divellere murum.
630Ast alia de parte Darin, dum vulnera ab alta
Turris inaccessae parti subeuntibus infert,
Pondere saxorum ingenti, levibusque sagittis,
Scorpio in adversum veniens traiecit; et arce
Praecipitem a summa deiecit ab ima, caputque
635Ille cadens affixit humi, saxumque cerebro
Dispergens multo tepefecit sanguine terram.
Quin etiam Alcimedon, cuius virtute, manuque
Stabat adhuc res Turcarum, Nicaeaque se se
Clausa tuebatur, multis dum pectora verbis
640Excitat Abdaridum et nostros procul usque repellit,
Transfixus iaculo vitamque, urbemque reliquit.
Ac, nisi nox densis pugnas exorta tenebris
Divideret, scalae potuere ad moenia ferri
Illa ex parte suis iam defensoribus orba.
645Quanquam incredibili populum terrore labantem
Firmabat, pugnamque acrem integrare iubebat
Accurrens Tomyris. Nec vos, ne terreat, inquit,
O, totiens dubiis iam cognita pectora rebus,
Unius iactura animae; nec stare putate
650Regna una hac tantum nobis suffulta columna;
Ut si fracta cadat, secum convulsa ruina
Cuncta trahat sic, ut nusquam spes ulla supersit.
Talia vociferans ad propugnacula rursus
Murorum et turres populum se ferre coegit,
655Excubiisque urbem et lecta statione tueri,
Dum septem ostentat coelo nox clara triones,
Et densae invitant bellorum ad furta tenebrae.
At Graium dux Thatinus, cui prospera rerum
Tantarum attulerant ingentem eventa dolorem,
660Postera cum primum primis orientis ab oris
Orta dies animos generosa accenderet ira,
Et consueta Deo solvisset vota sacerdos,
Heroum coetu in medio sic farier infit.
Dum circumsessam variis assultibus urbem
665Urgemus, frustaque aditus tentamus iniquos,
O fratrum generosa cohors, cecidere perempti
Bellantum innumeri; nec non procerumque, ducumque
Pectora multorum fortissima; nec tamen ulla
Spes est sublimes nos posse ascendere muros
670Audendo et clausis robusta repagula portis
Vellere et effractis evertere moenia claustris.
Ergo ego, si veri quidquam mens augurat et me
Debellandi artem certi docuere parentes,
Invictique duces, hostem obsidione premendum
675Censeo et a pugnae dubio certamine nostros
Arcendos; dum plebem aliquid penuria cogat
Audere, atque urbem trepido miscere tumultu.
Nec longum in medio tempus; ni me mea fallit
Spes oblata animo: iam iam populumque, patresque
680Dira fames armis adiget se dedere vestris.
Quando omnes a terra aditus absedimus ipsi,
Occiduaque a tarte lacus, qua moenibus unda
Affluit et clausam fruges importat in urbem.
Praeterea advenient instructae armisque, virisque,
685Littora quae circum invadant opulenta, triremes,
Ostiaque Ascaniae claudant obsessa paludis,
Accitae tales, ceu vos monuistis ad usus.
Haec postquam Graium simulata mente locutum
Sensere heroes, quo rex sibi Turca priores
690Et res, et vires posset reparare morando,
Sic dux Goffredus contra est ingressus. Amicum
Consilium, Thatine, tuum, quibus unica vitae
Parcendi cura est, stimulos et gloria nullos
Praemia ad aeternae subdit quaerenda salutis.
695Nos autem, quorum votis optatius ullum
Evenisse nequit votum, quam sanguine fuso
Ire ad conspectum divumque, hominumque parentis,
Iure omnes minus esse pii gratique putemur,
Ignavi sociis hic si sedeamus inultis,
700Qui, promissa suo si tempore classis adesset,
Nunc etiam humanae fruerentur lumine vitae.
Verum haec ille, oculis qui nostra haec aspicit aequis,
Viderit omnipotens fandi memor, atque nefandi.
Ille unus tum praecipue, cum quis fore poenae
705Se putat expertem, scelerum certissimus ultor.
His dictis; iubet armatos astare maniplos
Et secum pariter scalas afferre paratas,
Quemque suas; tum missilibus, levibusque sagittis
Proturbare hostem et summo depellere muro.
710Illi alacres sese expediunt, pugnamque lacessunt
Eminus: et iaculis et glandibus aera complent.
Contexta interea circum latera omnia dura
E larice, iniectos quae machina respuat ignes,
Tutaque contemnat saxorum pondera et ictus,
715Arietat in muros et firmas obiice portas.
Partim etiam mole ingenti et testudine tecti
Fundamenta altae properant excindere turris
Atque aperire viam, cupidus qua miles in urbem
Irruat et summa pellat de sede tyrannos
720Abdaridas; Christoque Deo reddantur honores,
Dira superstitio versis quos sustulit aris.
Dumque oculos intenti omnes atque ora tenebant
In turrim et muros, contorta Falarica velit.
Ac Tomyrim, celeres iacentem in castra sagittas
725Multaque letali miscentem funera dextra,
Perculit, exhausitque illi cum sanguine vitam.
Ingemuit virgo subit collapsa ruina.
Et secum unanime simul ingemuere sorores,
Larissa, Harpalice, Nanis, Polymela, Epicaste,
730Et dominae comes usque suae fidissima Rhaeo,
Erippe ante omnes. Tomyrim namque illa cadentem
Cum procul aspiceret. Tecum, o mihi semper amanda,
Quo te cumque feres, veniam, Regina necesse est.
Nec mihi si pugnae pepercerit (inquit)
735Victrici, aut victae ferrum hoc et dextera parcet.
Ast alia ex illis. Ut me sors prospera rerum
Deserat, haud unquam virtus generosa relinquet.
Dixit, idemque omnes una cum voce probassent.
Ensibus incubuere suis in pectus adactis.
740Fecerat interea turris collapsa ruinam
Et Gallis, Italisque aditum patefecerat amplum.
Cum pius Eustachides populum miseratus inermem,
Tendentemque manus ultro, veniamque petentem
Supplicibus verbis, Italos, ii namque volebant
745Per medias turris, murorumque ire ruinas
In Turcas, se seque auro ditare reperto,
Continuit, iussitque omnes in castra reverti,
Pollicitis implens cunctorum ingentibus aures;
Dum metuit, ne forte una cum gente rebelli
750Christicolae in caedem misti rapiantur acerbam.
Ergo omnes abeunt retro, praedamque paratam
Sedatis linquunt animis; mox inclytus armis
Leucorum princeps regi, cui Graecia paret,
Urbem compositis rebus concessit habendam.