Folengo, Teofilo Mantova 1491 - Campese [Bassano del Grappa] 1544, agiomachia, agiomachia agiom. agiomachia (A. Rafanelli, 1898-1902)

¹
Quis neget hunc inter censendum martyras almos,
Ipse licet tortor non fuderit ense cruorem?
Astitit intrepidus testis, nec defuit ardens
Ad tormenta animus, mercedeque digna voluntas.
5Hanc Deus humani scrutans penetralia cordis
Comprobat: huic sua vel nullo dat praemia facto.
Ergo nec indignum censemus carmine nostro,
Aut sacro admitti numero, quem caelicus ordo
Connumeret, nec sera primum monumenta repellant.
10Dum quateret Decius rerum violentus habenas,
Et praeclara pio foedaret sceptra cruore,
Praesulis hic sancta decoratus tempora mitra
Compulsis ovibus, rabiemque paventibus acrem,
Profugium ac solamen erat gratumque levamen;
15Quale sub expansas matris se colligit alas
Pullorum tremefacta cohors, avis anstrepit atrox
Martis ubi, vel nota rapax dat sibila milvus.
Haec ubi Martianus iuris subsellia complens
Audiit, infanda de relligione deorum
20Solicitus, doluit; statoribus imperat illum
Acciri armatis, praesenti hinc talia fatur:
"Te, qui romana degis veneratus in urbe,
Subderis et legi romanae, cultibus uti.
Iisdem fas etenim, ac communia sacra tenere,
25Observare pio, cui obtemperat orbis, amore
Inprimis Decium: adversi nil tendere tanto
Fas audere viro, nec spernere iusta iubentis
Imperia; ipse etenim dura cervice reniti
Haud dubitas iussis: et numina vana colentum
30Te fingis caput, oderunt quod maxima sceptra,
Et latium decus, ac rei communis honorem."
Haec iudex: contra praesul sic rettulit olli:
"Haud me quippe negem venerari thure supremum
Artificem rerum, ac vestros contemnere divos.
35Sed neque eo inficias afflictis porgere dextram,
Quos, velut indomitus lupus urget ovilia, vestra
Insequitur rabies, nec iam tutus patet aether,
Non mare, nec tellus: illos mihi copulat idem
Ritus et una fides; eiusdem corporis artus
40Esse scias, nec non in eodem flumine lotos.
In quemquam vero moliri, aut texere fraudes,
Id pia relligio, quam animis atque ore fatemur,
Et vetat, atque ipsos complecti praecipit hostes.
Hinc et pro Decio, quamvis austerius aequo
45Sensimus infestum, dum nostra precamina caelo
Mittimus, oramus pylium ut feliciter aevum
Exsuperet nullo turbatum turbine belli,
Ac recta populos moderatus lance gubernet."
Tum ille: "His laetam quae narras pandimus aurem:
50Nec si percipiat modo Caesar respuet ipse.
At quo vestra operis clarescat digna voluntas,
Illi mecum una meriti tibi dentur honores."
"Quis demens homini persolvat sacra caduco?"
Intulit hinc testis. "mortalemque incolat ara?
55Anne Deo nescis odiosa superbia quantum
Sit summo? et quanta turgentes deprimat ira?
Comprobat aetheria olim primus in arce minister,
Quem Deus ob fastus Erebi deiecit in umbras,
Dum parat aequalem Domini conscendere sedem.
60Nec si quis libret graviori mythica sensu,
Quicque aliud signet, Phaetontis casus ab alto,
Casus et icarius, quos gloria iussit inanis
Culmen inascensum cuique, illicitumque cacumen
Mortali, curru petere, atque audacibus alis.
65Vestri etenim memorant fulmen, tonitrusque fragores
(Ut Iovis in terris raperet vim numinis) arte
Iactantem, veris plexum Salmonea flammis.
Talibus exemplis monitus libamina ferre
Me moneas homini, qui caelica sacra procuro?"
70"Si caeli es cultor (iudex ait) alma sabaeo
Numina thure colas, venerare et Apollinis aras,
Qui nos pervaluit servare luisque famisque
Praeses ab exitio, per quem mortalia vivunt.
Ille fugat tenebras, radiisque salubribus orbem
75Perlustrat, fovet, ac tristis contagia pestis
Dimovet: aetherium cui sit medicina reperta
Munus, et herbarum praecelsa potentia debet."
"Scilicet alma sacro venerabor numina cultu,
Et lectos caedam tauros altaria supplex
80Illius ante Dei, rerum qui dicitur omnium
Interpres vobis, oraclaque delphica profert,"
Praesul ait: "sed quem quondam peneia virgo
Corda cupidineo succensum turpiter igne,
Voceque sectantem querula, mutata fefellit.
85Nec divinus erat, qui non praeviderat omneis
Praescius adventus; nec quid caelestis in illo,
Aut numen fuit, imposuit cui casta puella.
Illum etenim referunt summe catamithon amatum
Ignarum sortis disco extinxisse futurae.
90Quid, qui non potuit patuisse Coromidis error
Cum iuvene haemonio absenti, nisi in indice corvi?
Hunc igitur vesane colam, qui armenta gregesque
Paverit Admeti Amphrisi prope flumina regis?
Seu mavis natum combustum fulmine adorem?
95Sive nothum patris cretum sub foemine Bacchum
Mercuriumve levem venerer? maecumque Gradivum
Horrida sanguineo miscentem praelia ferro?
An vanam Nemesim rogitem, Veneremque nefandam?
Lascivos ne magis Satyros, Faunosque bimembres
100Observem sacris? vel cetera monstra deorum?
Istis aequa deis caeli vos subdidit ira,
Poenaque pro meritis datur ut portenta colatis
Haec ridenda pios indigni sumere cultus,
Qui iubari tenebras, caenum praeponitis auro,
105Iidem inopes mentis, Thamyra et plus lumine cassi.
Nam quo punitis deprensos crimine sonteis,
Hoc ipsum vestris (quaenam dementia maior?)
In divis colitis: quae lex rectissima censet
Esse nefas aliis, illis peccata probatis.
110Quorum ergo non facta placent, vitamque probrosam
Odi, quos contemno, colam? quos execror, ultro
Hos sequar? et nebula panchei thuris honorem?
Iis irritatus dictis, et morsibus aspris
Martianus tali disturbat voce loquentem:
115"Olim mos proprius vobis fuit iste profanis,
Et servatis adhuc, veneranda lacessere lingua
Numina virosa, et cultus lacerare deorum,
Multaque romuleis verbis maledicta caninis
Accumulare, Rhodi si quis velut immolet aris
120Herculeis ratioque animum non ulla coercet.
Quod nisi colla Iovi flectas, et nubipotenti
Iunoni, quibus est superorum summa duobus,
Emoriere: necem aut subeas, aut thura cremato."
Cui martyr: "Dum dalmatici sub fraude latrones
125Obsedere vias, subito grassantur euntes
Lege minis posita, vel gaza evadere rapta,
Vel dubiis rebus crudeli occumbere fato:
Talem praesefert tua nunc sententia frontem,
Qua periisse iubes, aut thus adolere nefandis
130Iunonique Iovique. mihi veneretur adulter,
Cuius adhuc retinet (qua natus) Creta sepulchrum?
Iunonenve orem fratri quam dicitis ipsi
Iunctam, quae sacro, me iudice, dignior igne est?
Verum ego nequicquam mortem subiisse eruentam
135Horreo, nec vereor, quem non dolus aut scelus ullum
Addixere neci: tanta ridenda potestas
Iudicis irati, fuerint mihi sydera testes:
Sponte meum fatear firmo qui pectore numen,
Aeternumque Dei natum cecidisse sub ense.
140Tum iudex: "Ergo et genitum de semine vestro
Asseris esse Deum, quem tu fatearis alumnum."
Cui contra: "Est illi natus, neque dicta retracto.
Ubere prae saeclis numerosis corde profusus;
Non velut Alcides, Perseus, Bromiusque, Venusque,
145Arcas, Mercurius, Clarius, quos Iuppiter omnes
Vester adulteriis genuit, raptisque puellis,
Quippe Deo humanos coitus tribuisse nefandum."
Ille his sanguineo suffusior ora rubore,
"Iam, inquit, dimissis terimus queis tempora, nugis
150Ne male dispereas, simulachra verenda deorum,
Ut decet, observa, atque offer libamina supplex,
Complicibusque tuis eadem facienda suade;
Nomina vel pande, ut tecum (si denique perstes)
Praemia dignia ferant, commissa piacla luentes."
155"Non ego delator fuero: cur nomina chartis
Aeteriis signata viro memorabo profano?
Testis ait, "nostros crucia, saevissime, saevis
Tormentis artus: insontia rumpe saeveris
Corpora suppliciis, numquam divellere dignum
160Quibis cultum animo, aut erectam pervertere mentem."
Truditur ista loquens irato carceris antra
Iudice fulmineis in caligantia servis.
Tu vero interea lecto certamine, Caesar,
Miraris, taciteque Deo tibi ab axe iubente,
165Praecipis insontem solvi de carceris umbris,
Et niveum donas arridens sponte lapillum,
Ac primos reddis nullo discrimine fasces,
Tempora adaequanti redolentis Apolline veris.