M. Tullius Cicero, Tusculanae Disputationes
M. Pohlenz, Ed.

[p. 280] Neoptolemus quidem apud Ennium¹ philosophari sibi ait necesse esse,² sed paucis; nam omnino haud³ placere: ego autem, Brute, necesse mihi quidem esse arbitror philosophari—nam quid possum, praesertim nihil⁴ agens, agere melius?—sed non paucis, ut ille. difficile est enim in⁵ philosophia pauca esse ei nota, cui non sint aut pleraque aut omnia. nam nec pauca nisi e multis eligi possunt nec, qui pauca perceperit, non idem reliqua eodem studio persequetur.⁶ [2] sed tamen in vita occupata⁷ atque, ut⁸ Neoptolemi tum erat, militari pauca ipsa multum saepe prosunt et ferunt fructus, si⁹ non tantos quanti ex universa philosophia percipi possunt, tamen eos quibus aliqua ex parte interdum aut cupiditate aut aegritudine aut metu liberemur.¹⁰ velut ex ea disputatione, quae mihi nuper habita est in Tusculano, magna videbatur¹¹ mortis effecta contemptio, quae non minimum valet ad animum metu liberandum. nam qui id¹² quod vitari non potest metuit, is vivere animo quieto nullo modo [p. 281] potest; sed qui non modo quia necesse est mori, verum etiam quia nihil habet mors quod sit horrendum, mortem non timet, magnum is sibi praesidium ad beatam vitam comparavit.¹³ [3] Quamquam non sumus ignari multos studiose contra esse dicturos; quod vitare nullo modo potuimus, nisi nihil omnino scriberemus. etenim si orationes, quas nos multitudinis iudicio probari volebamus (popularis est enim illa facultas, et effectus eloquentiae est audientium adprobatio¹⁴）—sed si reperiebantur¹⁵ non nulli, qui nihil laudarent nisi quod se imitari posse confiderent, quemque sperandi sibi, eundem bene dicendi finem proponerent, et cum obruerentur¹⁶ copia sententiarum atque verborum, ieiunitatem et famem se malle quam ubertatem et copiam dicerent, unde erat exortum¹⁷ genus Atticorum is ipsis, qui id¹⁸ sequi se profitebantur, ignotum, qui iam conticuerunt paene ab ipso foro inrisi: [4] quid futurum putamus, cum adiutore populo, quo utebamur¹⁹ antea, nunc minime nos uti posse videamus? est enim philosophia paucis contenta iudicibus, multitudinem consulto ipsa fugiens²⁰ eique ipsi et suspecta et invisa, ut, vel si quis universam velit vituperare, secundo id populo facere possit, vel si in²¹ eam quam nos maxime sequimur conetur invadere, magna habere possit auxilia e²² reliquorum philosophorum disciplinis.²³ Nos autem universae philosophiae vituperatoribus respondimus in Hortensio, pro Academia autem quae dicenda essent, satis accurate in [p. 282] Academicis quattuor libris explicata arbitramur; sed tamen tantum abest ut scribi contra nos nolimus,²⁴ ut id etiam maxime optemus. in ipsa enim Graecia philosophia tanto²⁵ in honore numquam fuisset, nisi doctissimorum contentionibus dissensionibusque viguisset.²⁶ [5]

Quam ob rem hortor omnis, qui facere id possunt, ut huius²⁷ quoque generis laudem iam languenti Graeciae²⁸ eripiant et transferant²⁹ in hanc urbem, sicut reliquas omnis, quae quidem erant expetendae, studio atque industria sua maiores nostri transtulerunt.³⁰ atque oratorum quidem laus ita ducta ab humili venit ad summum, ut iam, quod natura fert in omnibus fere rebus, senescat³¹ brevique tempore ad nihilum ventura videatur, philosophia nascatur Latinis quidem litteris ex his temporibus, eamque nos adiuvemus³² nosque ipsos redargui³³ refellique patiamur. quod i ferunt animo iniquo, qui certis quibusdam destinatisque sententiis quasi addicti et consecrati sunt³⁴ eaque necessitate constricti, ut etiam, quae non probare soleant, ea cogantur constantiae causa defendere: nos, qui³⁵ sequimur probabilia³⁶ nec ultra quam id quod³⁷ veri simile occurrit progredi possumus, et refellere sine pertinacia et refelli³⁸ sine iracundia parati³⁹ sumus.⁴⁰ [p. 283] [6]

Quodsi haec studia traducta erunt ad nostros, ne bibliothecis quidem Graecis egebimus, in quibus multitudo infinita librorum propter eorum est multitudinem, qui scripserunt. eadem enim dicuntur a multis, ex quo libris omnia referserunt.⁴¹ quod accidet etiam nostris, si ad haec studia plures confluxerint.⁴² sed eos, si possumus, excitemus, qui liberaliter eruditi adhibita etiam disserendi elegantia ratione et via philosophantur.⁴³ [7] est enim quoddam genus eorum qui se⁴⁴ philosophos appellari⁴⁵ volunt, quorum dicuntur esse Latini sane multi libri; quos non contemno equidem, quippe quos numquam legerim; sed quia profitentur ipsi illi, qui eos scribunt, se neque distincte neque distribute neque eleganter⁴⁶ neque ornate scribere, lectionem sine ulla delectatione neglego.⁴⁷ quid enim dicant et quid sentiant i qui sunt ab ea disciplina, nemo ne⁴⁸ mediocriter quidem doctus ignorat. quam ob rem, quoniam quem ad modum dicant ipsi non laborant, cur legendi sint nisi ipsi inter se qui idem⁴⁹ sentiunt, non intellego.⁵⁰ [8] nam, ut Platonem reliquosque Socraticos et deinceps eos, qui ab his profecti sunt, legunt omnes, etiam qui illa aut non adprobant⁵¹ aut non studiosissime consectantur,⁵²⁵³ Epicurum autem et Metrodorum non fere praeter suos quisquam in manus sumit, sic hos Latinos i soli legunt, qui illa recte dici putant. nobis autem videtur, quicquid litteris mandetur, id commendari omnium eruditorum lectioni⁵⁴ decere;⁵⁵ nec, si id⁵⁶ ipsi minus consequi possumus, idcirco [p. 284] minus id ita faciendum esse sentimus. [9] Itaque mihi semper Peripateticorum Academiaeque consuetudo de omnibus rebus in contrarias partis⁵⁷ disserendi non ob eam causam solum placuit, quod aliter non posset, quid in quaque re⁵⁸ veri simile esset, inveniri,⁵⁹ sed etiam quod esset ea maxuma dicendi exercitatio. qua⁶⁰ princeps usus est Aristoteles, deinde eum qui secuti sunt. nostra autem memoria Philo, quem nos frequenter audivimus, instituit alio tempore rhetorum praecepta tradere, alio philosophorum: ad quam nos consuetudinem a familiaribus nostris adducti in Tusculano, quod datum est temporis nobis, in eo consumpsimus. itaque cum ante meridiem dictioni operam dedissemus, sicut pridie feceramus, post meridiem⁶¹ in Academiam descendimus. in qua disputationem habitam non quasi narrantes exponimus,⁶² sed eisdem⁶³ fere verbis, ut actum disputatumque est.

Est igitur ambulantibus ad hunc modum⁶⁴ sermo ille nobis institutus et a tali⁶⁵ quodam ductus⁶⁶ exordio:

[10] Dici non potest, quam sim hesterna disputatione tua delectatus vel potius adiutus. etsi enim mihi sum conscius numquam me nimis^67686970 vitae cupidum fuisse, tamen interdum obiciebatur animo metus quidam et dolor cogitanti⁷¹⁷² fore aliquando finem huius lucis et amissionem omnium vitae commodorum. hoc genere molestiae sic, mihi crede, sum liberatus, ut nihil⁷³ minus curandum putem.

Minime mirum id quidem; [11] nam efficit hoc philosophia: [p. 285] medetur animis, inanes sollicitudines detrahit, cupiditatibus liberat, pellit timores. sed haec eius vis non idem potest apud omnis: tum valet multum, cum est idoneam⁷⁴ complexa naturam. fortis enim non modo fortuna adiuvat, ut est in vetere proverbio, sed⁷⁵ multo magis ratio, quae quibusdam quasi praeceptis confirmat vim fortitudinis. te natura excelsum quendam videlicet et altum et humana despicientem genuit; itaque facile in animo forti contra mortem habita insedit oratio. sed haec eadem num censes apud eos ipsos valere nisi admodum paucos, a quibus inventa disputata conscripta sunt? quotus enim quisque philosophorum invenitur, qui sit ita moratus, ita animo ac⁷⁶ vita constitutus, ut ratio postulat? qui disciplinam suam⁷⁷⁷⁸ non ostentationem scientiae,⁷⁹ sed legem vitae putet? qui obtemperet ipse⁸⁰ sibi et decretis suis pareat?⁸¹ [12] videre licet alios tanta levitate et iactatione, ut iis⁸²⁸³ fuerit non didicisse melius,⁸⁴ alios⁸⁵ pecuniae cupidos, gloriae non nullos,⁸⁶ multos libidinum servos, ut cum eorum vita mirabiliter pugnet oratio.⁸⁷ quod quidem mihi videtur esse turpissimum. ut enim si grammaticum⁸⁸ se professus quispiam barbare loquatur, aut si absurde canat is qui se haberi⁸⁹ velit musicum, hoc turpior sit, quod in eo ipso peccet, cuius profitetur⁹⁰ scientiam, sic philosophus in vitae ratione peccans hoc turpior est, quod in officio, cuius magister esse vult, labitur artemque vitae professus delinquit in vita.⁹¹

Nonne verendum est igitur, si est ita, ut dicis, ne [p. 286] philosophiam falsa gloria exornes? quod est⁹² enim maius⁹³ argumentum nihil eam prodesse, quam quosdam perfectos philosophos turpiter vivere? [13]

Nullum vero id quidem argumentum est. nam ut agri non omnes frugiferi sunt qui coluntur, falsumque illud Acci:⁹⁴⁹⁵

Probae⁹⁶ e/tsi in segetem su/nt deteriore/m datae
Fruge/s, tamen ipsae⁹⁷ sua/pte natura⁹⁸ e/nitent

, sic animi non omnes culti fructum⁹⁹ ferunt. atque, ut¹⁰⁰ in eodem simili verser, ut ager quamvis fertilis sine cultura fructuosus esse non potest, sic sine doctrina animus; ita est utraque res sine altera debilis. cultura autem animi philosophia est; haec extrahit vitia radicitus et praeparat¹⁰¹ animos ad satus accipiendos eaque mandat¹⁰²¹⁰³ is et, ut ita dicam, serit, quae adulta fructus uberrimos ferant.¹⁰⁴ Agamus igitur, ut coepimus. dic, si vis, de quo disputari velis. [14]

Dolorem existimo maxumum malorum omnium.

Etiamne maius quam dedecus?¹⁰⁵

Non audeo id dicere equidem,¹⁰⁶ et me pudet tam cito de sententia esse deiectum.

Magis esset¹⁰⁷ pudendum, si in sententia permaneres. quid enim minus est dignum¹⁰⁸ quam tibi peius quicquam videri dedecore flagitio turpitudine? quae ut effugias, quis est non modo recusandus, sed non ultro adpetendus¹⁰⁹ subeundus excipiendus dolor? [p. 287]

Ita prorsus existimo.¹¹⁰ quare ne sit sane¹¹¹ summum malum dolor, malum certe est.

Videsne igitur, quantum breviter admonitus de doloris terrore deieceris?¹¹² [15]

Video plane, sed plus desidero.

Experiar equidem; sed magna res est, animoque mihi opus est non repugnante.

Habebis id quidem. ut enim heri feci,¹¹³ sic nunc rationem, quo ea me cumque ducet, sequar.

Primum igitur de inbecillitate¹¹⁴ multorum et de variis disciplinis philosophorum loquar. quorum princeps et auctoritate et antiquitate Socraticus Aristippus¹¹⁵ non dubitavit summum malum dolorem dicere. deinde ad hanc enervatam muliebremque sententiam satis docilem se Epicurus praebuit.¹¹⁶ hunc post Rhodius Hieronymus¹¹⁷ dolore vacare¹¹⁸¹¹⁹ summum bonum dixit: tantum in dolore duxit¹²⁰ mali. ceteri praeter Zenonem, Aristonem, Pyrrhonem¹²¹ idem fere quod modo¹²² tu: malum illud quidem, sed alia peiora. [16] ergo id¹²³ quod natura ipsa et quaedam generosa virtus statim respuit, ne scilicet¹²⁴ dolorem¹²⁵ summum malum diceres¹²⁶ oppositoque¹²⁷ dedecore sententia depellerere,¹²⁸ in eo magistra vitae philosophia tot saecula permanet.¹²⁹ quod huic officium, quae laus, quod decus erit tanti, quod adipisci cum dolore corporis velit, qui dolorem summum malum sibi esse persuaserit? quam porro quis ignominiam, quam turpitudinem non pertulerit, ut effugiat [p. 288] dolorem, si id summum malum esse decreverit? quis autem non miser non modo tunc, cum premetur summis doloribus, si in his est summum malum, sed etiam cum sciet id sibi posse evenire? et¹³⁰ quis est, cui non possit? ita fit, ut¹³¹ omnino nemo esse possit beatus. [17] Metrodorus¹³² quidem perfecte¹³³ eum beatum putat, cui corpus bene¹³⁴ constitutum sit et exploratum ita semper fore. quis autem est iste, cui id exploratum possit esse? Epicurus¹³⁵ vero ea dicit, ut mihi quidem risus captare videatur. adfirmat¹³⁶ enim quodam loco, si uratur sapiens, si crucietur—expectas fortasse, dum dicat: “patietur, perferet, non succumbet”; magna mehercule laus¹³⁷ et eo ipso, per quem iuravi, Hercule, digna; sed Epicuro, homini aspero et duro, non est hoc satis: in Phalaridis tauro si erit, dicet: “quam suave est, quam hoc non curo!”¹³⁸ suave¹³⁹ etiam? an parum est, si non amarum? at¹⁴⁰ id quidem illi ipsi, qui dolorem malum esse negant, non solent dicere, cuiquam suave esse cruciari: asperum, difficile, odiosum, contra naturam dicunt, nec tamen malum. hic, qui solum hoc malum dicit¹⁴¹ et malorum omnium extremum, sapientem censet id suave dicturum. [18] ego¹⁴² a te non postulo, ut dolorem eisdem¹⁴³¹⁴⁴ verbis adficias quibus voluptatem Epicurus,¹⁴⁵ homo, ut scis,¹⁴⁶ voluptarius. ille dixerit sane idem in Phalaridis tauro, quod, si esset in lectulo; ego tantam vim non tribuo sapientiae contra dolorem. si fortis est¹⁴⁷ in perferendo, officio satis est; ut laetetur etiam, non postulo. tristis enim res est sine [p. 289] dubio, aspera, amara, inimica naturae, ad patiendum tolerandumque difficilis.

Aspice Philoctetam,¹⁴⁸ cui concedendum est gementi; [19] ipsum enim Herculem viderat in Oeta magnitudine dolorum eiulantem.¹⁴⁹ nihil igitur hunc virum sagittae, quas ab Hercule acceperat, tum consolabantur,¹⁵⁰ cum

E vi/perino mo/rsu venae vi/scerum¹⁵¹
Vene/no inbutae¹⁵² tae/tros cruciatu/s cient.

itaque exclamat auxilium expetens,¹⁵³¹⁵⁴ mori cupiens;

Heu, qui/¹⁵⁵ salsis flucti/bus mandet¹⁵⁶
Me ex su/blimo^157158159160 verti/ce saxi!
Iam iam a/bsumor; confi/cit animam
Vis vo/lneris, ulceris ae/stus.

difficile dictu videtur eum non in malo esse, et magno quidem, qui¹⁶¹ ita clamare cogatur. [20] Sed videamus Herculem ipsum, qui tum dolore frangebatur, cum inmortalitatem¹⁶² ipsa morte quaerebat: quas hic voces apud Sophoclem in Trachiniis¹⁶³ edit! cui cum Deianira sanguine Centauri tinctam tunicam induisset inhaesissetque¹⁶⁴ ea visceribus, ait¹⁶⁵ ille:

O mu/lta dictu gra/via, perpessu a/spera,
Quae co/rpore exancla/ta¹⁶⁶ atque animo pe/rtuli!
Nec mi/hi Iunonis te/rror inplaca/bilis
Nec ta/ntum invexit tri/stis Eurystheu/s¹⁶⁷ mali,
Quantum u/na vaecors¹⁶⁸ Oe/nei partu e/dita.
Haec me i/nretivit ve/ste furiali i/nscium,
Quae la/tere inhaerens mo/rsu lacerat vi/scera
Urge/nsque¹⁶⁹ graviter pu/lmonum¹⁷⁰ haurit¹⁷¹ spi/ritus: [p. 290]
Iam de/colorem sa/nguinem omnem¹⁷² exo/rbuit.¹⁷³¹⁷⁴
Sic¹⁷⁵ co/rpus clade¹⁷⁶ horri/bili absumptum e/xtabuit,
Ipse i/nligatus pe/ste interimor te/xtili.¹⁷⁷
Hos no/n hostilis de/xtra, non Terra e/dita
Mole/s Gigantum,¹⁷⁸ no/n biformato i/mpetu
Centau/rus ictus co/rpori inflixi/t¹⁷⁹¹⁸⁰ meo,
Non Gra/ia vis, non ba/rbara ulla inma/nitas,¹⁸¹
Non sae/va terris ge/ns relegata u/ltimis,
Quas pe/ragrans undique o/mnem ecferitatem¹⁸²¹⁸³ e/xpuli,¹⁸⁴
Sed fe/minae¹⁸⁵ vir fe/minea¹⁸⁶ interimo/r¹⁸⁷ manu.
O na/te, vere hoc no/men usurpa/ patri,
Ne me o/ccidentem ma/tris superet ca/ritas.
Huc a/rripe ad me ma/nibus abstracta/m piis;
Iam ce/rnam, mene an i/llam potiore/m putes.
[21] Perge, au/de, nate! inla/crima¹⁸⁸ patris pe/stibus,
Misere/re: gentes¹⁸⁹ no/stras flebunt mi/serias.
Heu, vi/rginalem me o/re ploratum e/dere,
Quem vi/dit nemo ulli i/ngemescente/m¹⁹⁰ malo!¹⁹¹
Ecfe/minata¹⁹² vi/rtus adflicta o/ccidit.
Acce/de, nate, adsi/ste, miserandum a/spice
Evi/sceratum co/rpus lacerati/¹⁹³ patris!
Vide/te, cuncti, tu/que, caelestu/m¹⁹⁴ sator,
Iace, o/bsecro, in me vi/m coruscam¹⁹⁵ fu/lminis!
Nunc, nu/nc dolorum¹⁹⁶ anxi/feri¹⁹⁷ torquent ve/rtices,
Nunc se/rpit ardor. o a/nte victrice/s manus,
[22] O pe/ctora, o terga, o/ lacertoru/m tori,
Vestro/ne pressu quo/ndam Nemeaeu/s¹⁹⁸ leo [p. 291]
Frende/ns efflavit gra/viter extremum ha/litum?¹⁹⁹
Haec de/xtra Lernam tae/tra²⁰⁰²⁰¹ mactata²⁰² e/xcetra
Paca/vit?^203204205 haec bico/rporem adflixi/t manum?
Eryma/nthiam haec vasti/ficam abiecit be/luam?
Haec e/²⁰⁶ Tartarea²⁰⁷ te/nebrica abstractu/m plaga
Trici/pitem eduxit Hy/dra generatu/m canem?²⁰⁸
Haec i/nteremit to/rtu multiplica/bili
Draco/nem auriferam optu/tu²⁰⁹ adservantem a/rborem?
Multa a/lia victrix no/stra lustravi/t manus,
Nec qui/squam e nostris spo/lia cepit²¹⁰ lau/dibus.

Possumusne nos contemnere dolorem, cum ipsum Herculem tam intoleranter²¹¹ dolere²¹²²¹³ videamus?²¹⁴ [23] Veniat Aeschylus,²¹⁵ non poëta solum, sed etiam Pythagoreus; sic enim accepimus. quo modo fert apud eum Prometheus dolorem, quem excipit ob furtum Lemnium,

Unde²¹⁶ i/gnis cluet²¹⁷²¹⁸ morta/libus clam
Divi/sus; eum doctu/s²¹⁹ Prometheus
Clepsi/sse²²⁰ dolo poena/sque²²¹ Iovi
Fato²²² e/xpendisse supre/mo?

has igitur poenas pendens²²³ adfixus ad Caucasum dicit haec:

Tita/num suboles,²²⁴²²⁵ so/cia nostri sa/nguinis,²²⁶
Genera/ta Caelo, aspi/cite religatum a/speris [p. 292]
Vinctu/mque²²⁷²²⁸ saxis, na/vem ut horrisono/ freto
Nocte/m paventes ti/midi adnectunt na/vitae.
Satu/rnius me si/c infixit Iu/ppiter,²²⁹
Iovi/sque numen Mu/lciberi²³⁰ adscivi/t manus.
Hos i/lle cuneos fa/brica crudeli i/nserens
Perru/pit artus; qua/ miser solle/rtia²³¹
Transve/rberatus ca/strum hoc Furiarum i/ncolo.²³²²³³
[24] Iam te/rtio me quo/que funesto/ die
Tristi a/dvolatu adu/ncis lacerans u/nguibus
Iovi/s satelles pa/stu dilania/t fero.
Tum ie/core^234235236 opimo fa/rta et satiata²³⁷ a/dfatim²³⁸
Clango/rem fundit va/stum et sublime a/volans
Pinna/ta cauda no/strum adulat sa/nguinem.²³⁹²⁴⁰
Cum ve/ro adesum²⁴¹ infla/tu renovatu/mst²⁴² iecur,
Tum ru/rsum taetros a/vida se ad pastu/s refert.
Sic ha/nc custodem mae/sti cruciatu/s alo,
Quae²⁴³²⁴⁴ me/ perenni vi/vum foedat mi/seria.
Namque, u/t videtis, vi/nclis constrictu/s Iovis
Arce/re nequeo di/ram volucrem^245246247 a pe/ctore.
[25] Sic me i/pse²⁴⁸ viduus²⁴⁹ pe/stes excipio a/nxias
Amo/re mortis te/rminum anquire/ns mali;
Sed lo/nge a leto²⁵⁰ nu/mine aspello/r Iovis,
Atque hae/c vetusta, sae/clis glomerata ho/rridis,
Lucti/fica clades no/stro infixa est co/rpori; [p. 293]
E quo/ liquatae so/lis ardore e/xcidunt
Guttae/, quae saxa adsi/due²⁵¹ instillant Cau/casi.

vix igitur posse videmur ita adfectum non miserum dicere et, si nunc miserum, certe dolorem malum.

Tu quidem adhuc meam causam agis, sed hoc mox videro; [26] interea, unde isti versus? non enim adgnosco.²⁵²

Dicam hercle; etenim recte requiris. videsne abundare me otio?

Quid tum?

Fuisti saepe, credo, cum Athenis esses, in scholis philosophorum.

Vero,²⁵³ ac libenter quidem.

Animadvertebas igitur, etsi tum nemo erat admodum copiosus, verum tamen versus ab is admisceri orationi.

Ac²⁵⁴ multos quidem a Dionysio Stoico.

Probe dicis. sed is quasi dictata, nullo dilectu, nulla elegantia:²⁵⁵²⁵⁶ Philo et †proprium nrt²⁵⁷ et lecta poëmata et loco adiungebat. itaque postquam adamavi hanc quasi senilem declamationem, studiose equidem utor nostris poëtis; sed sicubi illi defecerunt—verti enim²⁵⁸ multa de Graecis, ne quo ornamento in hoc genere disputationis careret Latina oratio.

Sed videsne, poëtae quid mali adferant? [27] lamentantis inducunt fortissimos viros, molliunt animos nostros, ita sunt deinde dulces, ut non legantur modo, sed etiam ediscantur. sic ad malam domesticam disciplinam vitamque umbratilem et delicatam cum accesserunt etiam poëtae, nervos omnis virtutis elidunt.²⁵⁹ [p. 294] recte igitur a Platone eiciuntur²⁶⁰ ex ea civitate, quam finxit²⁶¹ ille, cum optimos mores et optimum rei p. statum exquireret. at vero nos, docti scilicet a Graecia, haec et a pueritia legimus ediscimus,²⁶² hanc eruditionem liberalem et doctrinam putamus.

Sed quid poëtis irascimur? [28] virtutis magistri, philosophi, inventi sunt, qui summum malum dolorem dicerent. at²⁶³ tu, adulescens, cum id tibi paulo ante dixisses videri, rogatus a me, etiamne maius quam dedecus, verbo de sententia destitisti. roga²⁶⁴²⁶⁵ hoc idem²⁶⁶ Epicurum: maius dicet esse malum mediocrem dolorem quam maxumum²⁶⁷ dedecus; in ipso enim dedecore mali nihil esse, nisi sequantur dolores. quis igitur Epicurum sequitur dolor, cum hoc ipsum dicit, summum malum esse dolorem? quo²⁶⁸ dedecus maius a philosopho nullum expecto. quare satis mihi dedisti, cum respondisti maius tibi videri malum dedecus quam dolorem. hoc ipsum enim si tenebis, intelleges quam sit obsistendum dolori; nec tam quaerendum est, dolor²⁶⁹ malumne sit, quam firmandus animus ad dolorem ferendum.

Concludunt ratiunculas Stoici, cur non sit malum; [29] quasi de verbo, non de re laboretur. quid me decipis,²⁷⁰ Zeno? nam cum²⁷¹ id, quod mihi horribile videtur, tu omnino malum negas esse, capior et scire cupio, quo modo id, quod ego miserrimum existimem, ne malum quidem sit. “nihil est” inquit²⁷² “malum nisi quod turpe atque vitiosum²⁷³ est.”²⁷⁴ ad ineptias redis;²⁷⁵ illud enim, quod me angebat, non eximis. scio dolorem non esse nequitiam; [p. 295] desine id me docere: hoc²⁷⁶ doce, doleam necne doleam, nihil interesse.²⁷⁷ “numquam quicquam” inquit “ad beate quidem vivendum, quod est in una virtute positum; sed est tamen reiciendum.” cur? “asperum est, contra naturam, difficile perpessu,²⁷⁸ triste, durum.” [30] haec est copia verborum, quod omnes uno verbo malum appellamus, id tot modis posse dicere. definis tu mihi, non tollis dolorem, cum dicis asperum, contra naturam, vix quod ferri tolerarique²⁷⁹ possit; nec mentiris; sed re succumbere non oportebat verbis gloriantem. “dum²⁸⁰ nihil bonum nisi quod honestum, nihil malum²⁸¹ nisi quod turpe—” optare hoc quidem est, non docere;²⁸² illud et melius et verius, omnia quae natura aspernetur²⁸³ in malis esse, quae adsciscat, in bonis. hoc posito et verborum concertatione²⁸⁴ sublata tantum tamen excellet illud quod recte²⁸⁵ amplexantur isti, quod honestum, quod rectum, quod decorum appellamus, quod idem interdum virtutis nomine amplectimur, ut omnia praeterea, quae bona corporis et fortunae²⁸⁶ putantur, perexigua et minuta videantur,²⁸⁷ igitur ne malum quidem²⁸⁸ ullum,²⁸⁹ nec si in unum locum²⁹⁰ conlata omnia sint, cum turpitudinis malo comparanda. [31] quare si, ut²⁹¹²⁹² initio concessisti, turpitudo peius est quam dolor, nihil est plane dolor.²⁹³ nam dum tibi turpe nec dignum viro videbitur gemere, eiulare,²⁹⁴ lamentari,²⁹⁵ frangi, debilitari [p. 296] dolore,²⁹⁶ dum²⁹⁷ honestas, dum dignitas, dum decus aderit, tuque in ea intuens²⁹⁸²⁹⁹ te continebis, cedet profecto virtuti dolor et animi inductione languescet.

Aut enim nulla virtus est aut contemnendus omnis dolor.³⁰⁰ prudentiamne vis esse, sine qua ne³⁰¹ intellegi quidem ulla virtus potest? quid ergo? ea patieturne te quicquam facere nihil proficientem et frustra³⁰² laborantem? an temperantia sinet³⁰³ te inmoderate³⁰⁴³⁰⁵ facere quicquam? an coli iustitia poterit ab homine propter vim doloris enuntiante commissa, prodente conscios, multa officia relinquente?³⁰⁶³⁰⁷ quid? fortitudini comitibusque eius, magnitudini³⁰⁸ animi, gravitati,³⁰⁹ patientiae, rerum humanarum despicientiae, quo modo respondebis? [32] adflictusne³¹⁰³¹¹ et iacens et lamentabili voce deplorans audieris: “o virum fortem!”? te vero ita adfectum ne³¹² virum quidem quisquam dixerit. amittenda igitur fortitudo est³¹³ aut sepeliendus dolor.³¹⁴ Ecquid³¹⁵ scis igitur, si quid^316317318 de Corinthiis tuis amiseris, posse habere te reliquam supellectilem³¹⁹ salvam, virtutem autem si unam amiseris—etsi amitti non potest virtus, sed si unam confessus eris³²⁰ te non habere, nullam esse te habiturum? [33] num igitur fortem virum, num magno animo, num patientem, num gravem, num humana contemnentem potes dicere aut Philoctetam³²¹³²² illum—? a te enim malo discedere,³²³ sed ille certe non fortis, qui iacet [p. 297]

in tecto³²⁴ u/mido,³²⁵³²⁶
Quod e/iulatu, que/stu, gemitu, fre/mitibus
Resona/ndo mutum³²⁷ fle/bilis voce/s refert.

non ego dolorem dolorem esse nego—cur enim fortitudo desideraretur?—sed eum opprimi³²⁸ dico patientia, si modo est aliqua patientia; si nulla est, quid exornamus³²⁹ philosophiam³³⁰ aut quid eius nomine gloriosi sumus? pungit³³¹³³² dolor, vel fodiat sane: si nudus es, da iugulum; sin tectus Volcaniis³³³ armis, id est fortitudine, resiste; haec enim te, nisi ita facies, custos dignitatis relinquet et deseret. [34]

Cretum quidem leges,³³⁴ quas sive Iuppiter sive Minos³³⁵ sanxit de Iovis quidem sententia, ut poëtae ferunt, itemque Lycurgi³³⁶ laboribus erudiunt iuventutem, venando currendo, esuriendo sitiendo, algendo aestuando. Spartae³³⁷ vero pueri ad aram sic verberibus accipiuntur, “ut multus e visceribus sanguis exeat,”³³⁸³³⁹ non numquam etiam, ut, cum ibi essem, audiebam, ad necem; quorum non³⁴⁰ modo nemo exclamavit umquam, sed ne ingemuit quidem. quid ergo? hoc pueri possunt, viri non poterunt? et mos valet, ratio non valebit? [35] Interest aliquid inter laborem et dolorem. sunt finitima omnino, sed tamen differt³⁴¹ aliquid. labor est functio quaedam vel animi vel corporis gravioris operis et muneris, dolor autem motus asper in corpore alienus a sensibus. haec duo Graeci illi, quorum copiosior est lingua quam nostra, uno nomine appellant. itaque industrios homines illi studiosos³⁴² vel potius [p. 298] amantis doloris appellant, nos commodius laboriosos:³⁴³ aliud est enim laborare, aliud dolere.³⁴⁴ o verborum inops interdum, quibus abundare³⁴⁵ te semper putas, Graecia! aliud, inquam, est dolere,³⁴⁶ aliud laborare. cum varices secabantur C.³⁴⁷ Mario, dolebat; cum aestu magno ducebat agmen, laborabat. est inter haec quaedam tamen similitudo: consuetudo enim laborum perpessionem dolorum³⁴⁸ efficit³⁴⁹ faciliorem. [36] itaque illi, qui³⁵⁰³⁵¹ Graeciae formam rerum publicarum dederunt, corpora iuvenum firmari labore voluerunt; quod Spartiatae etiam in feminas transtulerunt, quae ceteris in urbibus mollissimo cultu “parietum umbris occuluntur”.³⁵² illi autem voluerunt nihil horum simile esse

a/pud Lacaenas vi/rgines,³⁵³
Quibus ma/gis palaestra³⁵⁴ Euro/ta³⁵⁵ sol pulvi/s labor
Mili/tia in³⁵⁶ studio est qua/m fertilitas ba/rbara.

ergo his laboriosis exercitationibus et dolor intercurrit non numquam, inpelluntur³⁵⁷ feriuntur abiciuntur cadunt, et ipse labor quasi callum quoddam obducit³⁵⁸³⁵⁹ dolori. [37]

Militiam vero—nostram dico, non Spartiatarum,³⁶⁰ quorum procedit ad modum acies³⁶¹ ac³⁶² tibiam,³⁶³³⁶⁴ nec adhibetur ulla sine anapaestis³⁶⁵ pedibus hortatio—, nostri exercitus primum unde nomen habeant, vides; deinde qui labor, quantus³⁶⁶ agminis: ferre plus dimidiati mensis cibaria, ferre, si quid ad usum velint, ferre vallum (nam scutum³⁶⁷ gladium galeam in onere³⁶⁸ [p. 299] nostri milites non plus numerant quam umeros³⁶⁹ lacertos³⁷⁰ manus: arma enim membra militis esse dicunt; quae quidem ita geruntur apte, ut, si usus fuerit,³⁷¹ abiectis oneribus expeditis armis ut membris pugnare possint). quid? exercitatio legionum, quid? ille cursus concursus clamor quanti laboris est! ex hoc ille animus in proeliis paratus ad volnera. adduc pari animo inexercitatum militem: [38] mulier videbitur. cur tantum interest inter novum³⁷² et veterem exercitum, quantum experti sumus? aetas tironum³⁷³ plerumque melior, sed ferre laborem, contemnere volnus consuetudo docet. quin etiam videmus ex acie efferri saepe saucios, et³⁷⁴ quidem rudem illum et inexercitatum quamvis levi ictu ploratus turpissimos edere: at vero ille exercitatus³⁷⁵ et vetus ob eamque rem fortior medicum modo requirens, a quo obligetur: “O Pa/tricoles
³⁷⁶” inquit,³⁷⁷

ad³⁷⁸ vo/s adveniens au/xilium et vestra/s manus
Peto/, prius quam oppeto/ malam pestem ma/ndatam hostili/ manu,
* * *
Neque sa/nguis ullo po/tis est pacto pro/fluens consi/stere,
Si qui/³⁷⁹ sapientia/ magis vestra mo/rs devitari/ potest.
Namque Ae/sculapi³⁸⁰ li/berorum sau/cii opplent po/rticus;
Non po/test³⁸¹ accedi.—
Ce/rte Eurypylus³⁸² hi/c quidem est. hominem exe/rcitum!³⁸³

[p. 300] [39] non minus autem exercitatum³⁸⁴: ubi tantum luctus continuatur,³⁸⁵ vide quam non flebiliter respondeat, rationem etiam adferat³⁸⁶ cur³⁸⁷ aequo³⁸⁸ animo sibi ferendum sit:

Qui³⁸⁹ a/lteri exitiu/m³⁹⁰ parat,
Eum sci/re oportet si/bi paratum,³⁹¹ pe/stem ut participe/t parem.

abducet³⁹² Patricoles, credo, ut conlocet in cubili,³⁹³ ut volnus obliget.³⁹⁴ siquidem homo esset; sed nihil vidi minus.³⁹⁵³⁹⁶ quaerit enim, quid actum sit:

Elo/quere³⁹⁷ eloquere, re/s Argivum proe/lio ut se su/stinet.—
Non po/test³⁹⁸ ecfari^399400401 ta/ntum dictis, qua/ntum factis su/ppetit
Labo/ris.

quiesce igitur et volnus alliga.⁴⁰² etiamsi Eurypylus posset, non posset Aesopus:

Ubi fortuna Hecto/ris⁴⁰³ nostram acrem a/ciem inclinata/m . .⁴⁰⁴

et cetera explicat in dolore; sic est enim intemperans militaris in forti viro gloria. ergo haec veteranus miles facere poterit, doctus vir sapiensque non poterit? [40] ille vero melius, ac non paulo quidem. Sed adhuc de consuetudine exercitationis loquor, nondum de ratione⁴⁰⁵ et sapientia. aniculae saepe inediam biduum aut triduum⁴⁰⁶ ferunt; subduc cibum unum diem athletae: [p. 301] Iovem,⁴⁰⁷ Iovem⁴⁰⁸ Olympium,⁴⁰⁹ eum ipsum, cui se exercebit,⁴¹⁰ inplorabit,⁴¹¹ ferre⁴¹²⁴¹³ non posse clamabit. consuetudinis magna vis est: pernoctant venatores in nive in montibus; uri se patiuntur⁴¹⁴ Indi; pugiles caestibus contusi ne ingemescunt⁴¹⁵ quidem. [41] sed quid hos, quibus⁴¹⁶ Olympiorum victoria consulatus⁴¹⁷ ille antiquus videtur? gladiatores, aut perditi homines aut barbari, quas plagas perferunt! quo modo illi, qui bene instituti sunt, accipere plagam⁴¹⁸ malunt quam turpiter vitare! quam saepe apparet nihil eos malle quam vel domino satis facere vel populo! mittunt etiam volneribus confecti ad dominos, qui quaerant quid velint: si satis is factum sit, se velle decumbere.⁴¹⁹ quis mediocris gladiator⁴²⁰ ingemuit, quis vultum mutavit umquam? quis non modo stetit, verum etiam decubuit turpiter? quis, cum decubuisset,⁴²¹ ferrum recipere iussus collum contraxit? tantum exercitatio meditatio consuetudo valet. ergo hoc poterit⁴²² “Samnis, spurcus homo, vita illa dignus locoque⁴²³”; vir natus ad gloriam ullam partem animi tam mollem habebit, quam non meditatione et ratione conroboret? crudele gladiatorum spectaculum et inhumanum non nullis videri solet, et haud⁴²⁴ scio an ita sit, ut nunc fit; cum vero sontes ferro depugnabant, auribus fortasse multae, oculis quidem nulla poterat⁴²⁵ esse fortior contra dolorem et mortem disciplina. [42]

De exercitatione et consuetudine et commentatione [p. 302] dixi. age sis,⁴²⁶⁴²⁷ nunc de ratione videamus, nisi quid vis ad haec.

Egone ut te⁴²⁸ interpellem? ne hoc⁴²⁹ quidem vellem: ita me ad credendum tua ducit oratio.

Sitne igitur malum dolere⁴³⁰ necne, Stoici viderint, qui contortulis⁴³¹ quibusdam et minutis conclusiunculis⁴³² nec ad sensus permanantibus⁴³³ effici volunt non esse malum dolorem. ego illud, quicquid sit, tantum⁴³⁴ esse, quantum videatur, non puto, falsaque eius visione et specie moveri homines dico vehementius, doloremque eius⁴³⁵ omnem esse tolerabilem.⁴³⁶

Unde igitur ordiar? an eadem breviter attingam,⁴³⁷ quae modo dixi, quo⁴³⁸ facilius oratio progredi possit longius? [43] inter omnis igitur hoc constat, nec doctos homines solum sed etiam indoctos, virorum esse fortium et magnanimorum⁴³⁹ et patientium et humana vincentium toleranter⁴⁴⁰ dolorem pati; nec vero quisquam fuit, qui eum, qui ita pateretur, non laudandum putaret. quod ergo et postulatur a fortibus et⁴⁴¹ laudatur, cum fit, id aut extimescere veniens aut non ferre praesens nonne⁴⁴² turpe est? atqui⁴⁴³ vide ne, cum omnes rectae animi adfectiones⁴⁴⁴ virtutes appellentur, non sit hoc proprium nomen omnium, sed ab ea quae una⁴⁴⁵ ceteris excellebat⁴⁴⁶ omnes nominatae sint.⁴⁴⁷ appellata est enim ex⁴⁴⁸ viro virtus; viri autem propria maxime est [p. 303] fortitudo, cuius munera duo sunt maxima: mortis dolorisque contemptio. utendum est igitur his, si⁴⁴⁹ virtutis compotes⁴⁵⁰ vel potius si viri volumus esse, quoniam a viris virtus nomen est⁴⁵¹ mutuata.

Quaeres⁴⁵² fortasse, quo modo,⁴⁵³ et recte: talem enim medicinam philosophia profitetur.⁴⁵⁴ [44] venit Epicurus, homo minime⁴⁵⁵ malus vel potius vir optimus; tantum monet,⁴⁵⁶ quantum intellegit.⁴⁵⁷ “neglege⁴⁵⁸” inquit⁴⁵⁹ “dolorem.” quis hoc dicit? idem, qui dolorem summum malum? vix⁴⁶⁰ satis constanter.⁴⁶¹ audiamus. “si summus dolor est” inquit,⁴⁶² “brevem necesse est esse.⁴⁶³” “iteradum⁴⁶⁴ eadem ista mihi!⁴⁶⁵” non enim satis intellego, quid⁴⁶⁶ summum dicas esse, quid breve.⁴⁶⁷ “summum,⁴⁶⁸ quo nihil sit superius, breve, quo⁴⁶⁹ nihil brevius. contemno magnitudinem doloris, a qua me brevitas temporis vindicabit ante paene quam venerit.” sed si est tantus dolor, quantus Philoctetae? “bene plane magnus mihi quidem videtur, sed tamen non summus;⁴⁷⁰ nihil enim dolet nisi pes: possunt oculi, potest caput latera pulmones, possunt omnia; longe igitur abest a summo dolore. ergo” inquit⁴⁷¹ “dolor diuturnus habet laetitiae plus quam molestiae.” [45] nunc ego⁴⁷² non possum tantum hominem nihil sapere dicere, sed nos ab eo derideri puto. ego summum dolorem—summum autem dico, etiamsi decem atomis est maior alius—non continuo esse dico brevem multosque possum bonos viros nominare, qui complures⁴⁷³ annos doloribus podagrae crucientur [p. 304] maximis. sed homo catus numquam terminat nec magnitudinis nec diuturnitatis modum, ⁴⁷⁴ ut sciam,⁴⁷⁵ quid summum dicat in dolore, quid breve⁴⁷⁶ in tempore. omittamus hunc igitur nihil prorsus dicentem cogamusque confiteri non esse ab eo doloris remedia quaerenda, qui⁴⁷⁷ dolorem malorum omnium maxumum dixerit,⁴⁷⁸ quamvis idem forticulum se in torminibus et in stranguria sua praebeat.⁴⁷⁹ Aliunde igitur est quaerenda medicina, et maxime quidem, si, quid maxime consentaneum sit, quaerimus, ab is quibus, quod honestum sit,⁴⁸⁰ summum bonum, quod turpe, summum videtur malum. his tu praesentibus gemere et iactare te non audebis profecto; [46] loquetur enim eorum voce Virtus ipsa tecum: “tune, cum pueros Lacedaemone,⁴⁸¹ adulescentis⁴⁸² Olympiae,⁴⁸³ barbaros in harena⁴⁸⁴ videris excipientis⁴⁸⁵ gravissimas plagas et ferentis silentio, si te forte dolor⁴⁸⁶ aliquis pervellerit, exclamabis ut mulier, non constanter⁴⁸⁷ et sedate⁴⁸⁸ feres?⁴⁸⁹⁴⁹⁰” “fieri non potest; natura non patitur.” audio. pueri ferunt gloria⁴⁹¹⁴⁹² ducti, ferunt pudore alii, multi metu, et tamen veremur, ut hoc, quod a tam multis⁴⁹³ et quod tot locis perferatur, natura patiatur? illa vero non modo patitur, verum etiam postulat: nihil enim habet praestantius, nihil quod magis expetat⁴⁹⁴ quam honestatem,⁴⁹⁵ quam [p. 305] laudem, quam dignitatem, quam decus. hisce ego pluribus⁴⁹⁶ nominibus unam rem declarari volo, sed utor,⁴⁹⁷ ut quam maxime significem, pluribus. volo autem dicere illud homini⁴⁹⁸ longe optumum esse, quod ipsum sit optandum per se, a virtute profectum⁴⁹⁹ vel in ipsa virtute situm, sua sponte laudabile,⁵⁰⁰ quod idem citius dixerim solum quam non summum bonum. atque ut haec de honesto, sic de turpi contraria: nihil tam taetrum,⁵⁰¹ nihil tam aspernandum,⁵⁰² nihil homine indignius.⁵⁰³ [47]

Quod si⁵⁰⁴ tibi persuasum est—principio enim dixisti plus in dedecore mali⁵⁰⁵ tibi videri⁵⁰⁶ quam in dolore—, reliquum est, ut tute⁵⁰⁷ tibi imperes. quamquam hoc nescio quo modo dicatur.⁵⁰⁸ quasi duo simus, ut alter imperet, alter pareat! non inscite⁵⁰⁹ tamen dicitur. est enim animus in partis⁵¹⁰ tributus duas, quarum altera rationis est particeps, altera expers. cum igitur praecipitur, ut nobismet ipsis imperemus, hoc praecipitur, ut ratio coërceat temeritatem. est in⁵¹¹ animis omnium fere natura molle quiddam, demissum,⁵¹² humile, enervatum quodam modo et languidum. si nihil esset aliud,⁵¹³ nihil esset homine deformius. sed praesto est domina omnium et regina ratio, quae conixa⁵¹⁴ per se et progressa longius fit perfecta virtus. haec ut imperet illi parti animi, quae oboedire⁵¹⁵ debet, id videndum est viro. “quonam⁵¹⁶ modo?” inquies. [48] vel ut dominus [p. 306] servo vel ut imperator⁵¹⁷ militi vel ut parens filio. ⁵¹⁸ si turpissime se illa pars animi geret, quam dixi esse mollem, si se lamentis muliebriter lacrimisque dedet,⁵¹⁹ vinciatur et constringatur amicorum propinquorumque custodiis; saepe enim videmus fractos pudore, qui ratione⁵²⁰ nulla vincerentur. ergo hos quidem ut famulos vinclis⁵²¹ prope ac custodia,⁵²² qui autem erunt firmiores nec tamen robustissimi, hos admonitu oportebit ut bonos milites revocatos dignitatem tueri. non nimis in Niptris⁵²³ ille sapientissimus Graeciae saucius lamentatur⁵²⁴ vel modice potius: “pedetemptim,” inquit,⁵²⁵

ite⁵²⁶ et sedato/ nisu⁵²⁷⁵²⁸
Ne su/ccussu arripia/t maior
Dolor

(Pacuvius hoc melius quam Sophocles; [49] apud illum enim perquam flebiliter Ulixes lamentatur in volnere); tamen huic leviter gementi illi ipsi, qui ferunt⁵²⁹ saucium, personae gravitatem intuentes non dubitant⁵³⁰ dicere:

Tu quo/que, Ulixes, quamqua/m graviter
Cerni/mus ictum,⁵³¹ nimis pae/ne animo es
Molli/, qui consuetu/s⁵³² in armis
Aevom⁵³³ a/gere ...
⁵³⁴

intellegit poëta prudens ferendi doloris consuetudinem esse non contemnendam magistram. [50] atque ille non inmoderate magno in dolore: [p. 307]

Retine/te, tenete! oppri/mit⁵³⁵ ulcus;
Nuda/te! heu miserum me: e/xcrucior.

incipit labi, deinde ilico⁵³⁶ desinit:⁵³⁷

Operi/te, abscedite ia/m iam!⁵³⁸
Mitti/te! nam attrectatu⁵³⁹ e/t quassu
Saevum a/mplificatis dolo/rem.

videsne, ut⁵⁴⁰ obmutuerit⁵⁴¹ non sedatus corporis, sed castigatus animi dolor? itaque in extremis Niptris alios quoque obiurgat, idque moriens:

Co/nqueri fortu/nam adversam, no/n lamentari/ decet;
Id viri est offi/cium, fletus mu/liebri ingenio a/dditus.

[51]

Huius animi pars illa mollior⁵⁴² rationi sic paruit ut severo imperatori miles pudens.⁵⁴³⁵⁴⁴ in quo vero⁵⁴⁵ erit perfecta sapientia—quem adhuc nos quidem vidimus⁵⁴⁶ neminem; sed philosophorum sententiis, qualis hic futurus⁵⁴⁷ sit, si modo aliquando fuerit, exponitur—, is igitur sive ea ratio, quae erit in eo perfecta atque absoluta, sic illi parti imperabit inferiori ut iustus parens probis filiis; nutu, quod volet, conficiet, nullo labore, nulla molestia; eriget ipse se, suscitabit,⁵⁴⁸ instruet, armabit, ut tamquam⁵⁴⁹ hosti sic obsistat dolori. quae sunt ista arma? contentio⁵⁵⁰ confirmatio sermoque intumus, cum ipse secum: [52] 'cave turpe quicquam, languidum, non virile.' obversentur^551552553 species honestae⁵⁵⁴ animo:⁵⁵⁵ Zeno proponatur Eleates, qui perpessus est omnia potius quam conscios⁵⁵⁶ delendae tyrannidis indicaret; de Anaxarcho⁵⁵⁷ Democritio⁵⁵⁸ cogitetur, qui cum [p. 308] Cypri⁵⁵⁹⁵⁶⁰ in manus Timocreontis⁵⁶¹⁵⁶² regis incidisset, nullum genus supplicii⁵⁶³ deprecatus est neque recusavit. Callanus⁵⁶⁴ Indus, indoctus ac barbarus, in radicibus Caucasi natus, sua voluntate vivus⁵⁶⁵ combustus est; nos, si pes condoluit, si dens sed fac totum^566567568569 dolere⁵⁷⁰⁵⁷¹ corpus⁵⁷², ferre non possumus. opinio est enim quaedam effeminata ac levis—nec in dolore magis quam eadem in voluptate—, qua⁵⁷³ cum liquescimus⁵⁷⁴ fluimusque⁵⁷⁵ mollitia, apis aculeum sine clamore ferre non possumus. [53] at vero C.⁵⁷⁶ Marius, rusticanus vir, sed plane vir, cum secaretur, ut supra⁵⁷⁷ dixi, principio vetuit se alligari,⁵⁷⁸ nec quisquam⁵⁷⁹ ante Marium solutus dicitur esse sectus.⁵⁸⁰ cur ergo postea alii? valuit auctoritas. videsne igitur opinionis esse, non naturae malum? et tamen fuisse acrem morsum doloris idem Marius ostendit; crus enim alterum non praebuit. ita et tulit dolorem ut vir et ut homo maiorem ferre sine causa necessaria noluit.

Totum igitur in eo est, ut tibi imperes. ostendi autem, quod esset imperandi genus; atque haec cogitatio, quid patientia, quid fortitudine, quid magnitudine animi dignissimum sit, non solum animum comprimit, sed ipsum etiam dolorem nescio quo pacto mitiorem facit. [54] ut enim fit in proelio, ut ignavus miles ac timidus, simul ac viderit hostem, abiecto scuto fugiat quantum possit, ob eamque⁵⁸¹ causam pereat non numquam etiam integro corpore, cum ei qui steterit nihil [p. 309] tale evenerit, sic qui⁵⁸² doloris speciem ferre non possunt, abiciunt se⁵⁸³ atque ita adflicti et exanimati iacent;⁵⁸⁴ qui autem restiterunt, discedunt saepissime superiores. sunt enim quaedam animi similitudines cum corpore. ut onera contentis corporibus facilius feruntur, remissis opprimunt,⁵⁸⁵ simillime animus intentione sua depellit pressum⁵⁸⁶ omnem ponderum, [55] remissione⁵⁸⁷ autem sic urgetur, ut se nequeat extollere. et si verum quaerimus, in omnibus officiis persequendis⁵⁸⁸ animi est adhibenda contentio; ea est sola officii tamquam custodia. sed hoc idem in dolore maxume⁵⁸⁹ est providendum, ne quid abiecte, ne⁵⁹⁰ quid timide, ne quid ignave, ne quid serviliter muliebriterve faciamus,⁵⁹¹ in primisque refutetur ac reiciatur Philocteteus ille clamor. Ingemescere⁵⁹² non numquam viro concessum est, idque raro, eiulatus⁵⁹³ ne mulieri quidem; et hic nimirum est “lessus⁵⁹⁴”, quem duodecim tabulae in funeribus adhiberi vetuerunt.⁵⁹⁵ [56] nec vero umquam ne⁵⁹⁶ ingemescit⁵⁹⁷ quidem vir fortis ac sapiens, nisi forte ut se intendat ad firmitatem, ut in stadio cursores exclamant quam maxime possunt. faciunt idem, cum exercentur, athletae;^598599600601 pugiles vero, etiam cum feriunt⁶⁰² adversarium, in iactandis caestibus ingemescunt,^603604605 non quod doleant animove succumbant, sed quia profundenda⁶⁰⁶ voce omne⁶⁰⁷ corpus intenditur venitque plaga vehementior. quid? qui volunt exclamare maius, num satis habent latera [p. 310] fauces linguam intendere, e quibus elici⁶⁰⁸ vocem et fundi videmus? toto⁶⁰⁹ corpore atque omnibus ungulis, ut dicitur, contentioni vocis adserviunt. [57] genu mehercule M. Antonium vidi, cum contente⁶¹⁰⁶¹¹ pro se ipse lege⁶¹² Varia diceret, terram tangere. ut enim ballistae⁶¹³ lapidum et reliqua tormenta telorum eo graviores emissiones habent, quo sunt contenta atque adducta vehementius, sic vox, sic cursus, sic plaga hoc gravior, quo⁶¹⁴ est missa contentius. cuius contentionis cum tanta vis sit, si gemitus in dolore ad confirmandum animum valebit, utemur; sin erit ille gemitus elamentabilis, si inbecillus,⁶¹⁵ si abiectus, si flebilis, ei qui se dederit, vix eum virum dixerim. qui⁶¹⁶ quidem gemitus si levationis aliquid adferret,⁶¹⁷⁶¹⁸ tamen videremus, quid esset fortis et animosi viri; cum vero nihil imminuat doloris, cur frustra turpes⁶¹⁹ esse volumus? quid est enim fletu muliebri viro turpius? [58] atque hoc praeceptum, quod de dolore datur, patet latius: omnibus enim rebus, non solum dolori, simili contentione animi resistendum⁶²⁰ est. ira exardescit, libido concitatur: in eandem arcem confugiendum est, eadem sunt arma sumenda. sed quoniam de⁶²¹ dolore loquimur,⁶²² illa omittamus.⁶²³

Ad ferendum igitur dolorem placide atque sedate plurimum proficit toto⁶²⁴ pectore, ut dicitur, cogitare, quam id honestum sit. sumus enim natura, ut ante⁶²⁵ dixi—dicendum est enim⁶²⁶ saepius—, studiosissimi adpetentissimique honestatis, cuius si quasi lumen [p. 311] aliquod aspeximus, nihil est quod, ut eo potiamur, non parati simus⁶²⁷⁶²⁸ et ferre et perpeti. ex hoc cursu atque impetu animorum ad veram laudem atque⁶²⁹ honestatem illa⁶³⁰ pericula adeuntur in proeliis, non sentiunt viri fortes in acie volnera,⁶³¹ vel sentiunt, sed mori malunt quam tantum⁶³² modo de dignitatis gradu demoveri.⁶³³ [59] fulgentis gladios hostium videbant Decii, cum in aciem eorum inruebant. his levabat omnem volnerum metum nobilitas mortis et gloria. num tum ingemuisse Epaminondam putas, cum una cum sanguine vitam effluere sentiret? imperantem enim patriam Lacedaemoniis⁶³⁴ relinquebat, quam acceperat servientem. haec sunt solacia, haec fomenta summorum dolorum. [60] Dices: quid in pace, quid domi, quid in lectulo? ad philosophos me revocas, qui in aciem non saepe prodeunt. e quibus homo sane levis, Heracleotes Dionysius,⁶³⁵⁶³⁶ cum a Zenone fortis esse didicisset, a dolore⁶³⁷ dedoctus⁶³⁸ est. nam cum ex renibus laboraret, ipso in eiulatu⁶³⁹ clamitabat falsa esse illa, quae antea de dolore ipse sensisset. quem cum⁶⁴⁰ Cleanthes⁶⁴¹ condiscipulus rogaret, quaenam ratio eum de sententia deduxisset, respondit: “quia, si, cum⁶⁴² tantulum operae⁶⁴³ philosophiae dedissem, dolorem tamen ferre non possem, satis esset argumenti malum esse dolorem. plurimos autem annos in philosophia consumpsi nec ferre⁶⁴⁴ possum. malum est igitur dolor.⁶⁴⁵” tum⁶⁴⁶ Cleanthem,⁶⁴⁷⁶⁴⁸ cum pede terram percussisset, versum ex Epigonis⁶⁴⁹⁶⁵⁰ ferunt dixisse: [p. 312]

audi/sne haec, Amphiara/e⁶⁵¹ sub terram a/bdite?

Zenonem significabat, a quo⁶⁵² illum degenerare dolebat. [61] at non noster Posidonius;⁶⁵³ quem et ipse saepe vidi et id dicam, quod solebat narrare Pompeius, se, cum⁶⁵⁴ Rhodum venisset decedens ex Syria,⁶⁵⁵ audire voluisse Posidonium;⁶⁵⁶ sed cum audisset eum graviter esse aegrum, quod vehementer eius artus laborarent, voluisse tamen nobilissimum philosophum⁶⁵⁷ visere: quem ut vidisset et⁶⁵⁸ salutavisset honorificisque verbis prosecutus esset molesteque se dixisset⁶⁵⁹ ferre, quod eum non posset audire, at ille: “tu vero” inquit “potes, nec committam,⁶⁶⁰ ut dolor corporis efficiat, ut frustra tantus vir ad me venerit.” itaque narrabat eum graviter et copiose de hoc ipso, nihil esse⁶⁶¹ bonum nisi quod esset honestum, cubantem disputavisse, cumque quasi faces ei doloris admoverentur,⁶⁶² saepe dixisse:⁶⁶³ [62] 'nihil agis, dolor! quamvis sis molestus, numquam te esse confitebor malum.' Omninoque omnes⁶⁶⁴ clari et nobilitati⁶⁶⁵ labores continuo⁶⁶⁶ fiunt⁶⁶⁷ etiam tolerabiles. videmusne⁶⁶⁸ ut⁶⁶⁹, apud quos eorum ludorum,⁶⁷⁰ qui gymnici nominantur, magnus⁶⁷¹ honos sit, nullum ab is, qui in⁶⁷² id certamen descendant, devitari dolorem? apud quos autem venandi et equitandi laus viget, qui hanc petessunt,⁶⁷³⁶⁷⁴ nullum fugiunt dolorem. quid de nostris ambitionibus, quid de cupiditate honorum loquar? quae flamma est, per quam non cucurrerint⁶⁷⁵ [p. 313] i qui haec⁶⁷⁶ olim punctis singulis colligebant? itaque semper Africanus Socraticum⁶⁷⁷ Xenophontem in manibus habebat, cuius in primis laudabat illud, quod diceret eosdem labores⁶⁷⁸ non esse aeque gravis⁶⁷⁹ imperatori et militi, quod ipse honos laborem leviorem faceret imperatorium. [63] sed tamen hoc evenit, ut in vulgus insipientium⁶⁸⁰ opinio valeat⁶⁸¹ honestatis, cum ipsam videre⁶⁸² non possint. itaque fama et multitudinis iudicio moventur,⁶⁸³ cum id honestum putent, quod a plerisque laudetur. te autem, si in oculis sis multitudinis, tamen eius iudicio stare nolim nec, quod illa putet, idem putare pulcherrimum. tuo tibi iudicio est utendum; tibi si recta probanti placebis, tum non modo tete⁶⁸⁴ viceris,⁶⁸⁵ quod paulo ante praecipiebam, sed omnis et omnia. [64] hoc igitur tibi propone:⁶⁸⁶ amplitudinem animi⁶⁸⁷ et quasi quandam exaggerationem quam altissimam animi, quae maxime eminet contemnendis et despiciendis doloribus,⁶⁸⁸ unam esse omnium rem pulcherrimam, eoque pulchriorem, si vacet populo neque plausum captans se⁶⁸⁹ tamen⁶⁹⁰ ipsa delectet. quin etiam mihi quidem laudabiliora videntur omnia, quae sine venditatione et sine populo teste fiunt,⁶⁹¹ non quo fugiendus sit⁶⁹²—omnia enim bene facta in luce se conlocari volunt⁶⁹³—, sed tamen nullum theatrum virtuti⁶⁹⁴ conscientia maius est. [65]

Atque in primis meditemur illud, ut haec patientia [p. 314] dolorum, quam saepe iam animi intentione dixi esse⁶⁹⁵ firmandam, in omni genere se aequabilem praebeat. saepe enim multi, qui⁶⁹⁶ aut propter victoriae cupiditatem aut propter gloriae aut etiam, ut ius suum⁶⁹⁷ et libertatem tenerent, volnera exceperunt fortiter et tulerunt, idem omissa contentione dolorem morbi ferre non possunt; neque enim illum,⁶⁹⁸ quem facile tulerant, ratione⁶⁹⁹ aut sapientia tulerant, sed studio potius et gloria. itaque barbari quidam et inmanes ferro decertare acerrume possunt, aegrotare viriliter non queunt.⁷⁰⁰ Graeci⁷⁰¹ autem homines, non satis animosi, prudentes, ut est captus hominum, satis, hostem aspicere non possunt: eidem⁷⁰² morbos toleranter atque humane ferunt.⁷⁰³ at Cimbri⁷⁰⁴ et Celtiberi in proeliis exultant, lamentantur in morbo. nihil enim potest esse aequabile, quod non a certa ratione proficiscatur. [66] sed cum videas eos, qui aut studio aut opinione ducantur,⁷⁰⁵ in eo persequendo atque adipiscendo dolore non frangi, debes⁷⁰⁶ existimare aut non esse malum dolorem aut, etiamsi,⁷⁰⁷ quicquid asperum alienumque natura⁷⁰⁸ sit, id appellari placeat malum, tantulum tamen esse, ut a virtute ita obruatur, ut nusquam⁷⁰⁹⁷¹⁰ appareat. quae meditare quaeso dies et noctes. latius enim manabit haec ratio et aliquanto maiorem locum quam de uno dolore occupabit. nam si omnia fugiendae turpitudinis adipiscendaeque honestatis causa faciemus, non modo stimulos doloris, sed etiam fulmina⁷¹¹ fortunae [p. 315] contemnamus⁷¹²⁷¹³ licebit, praesertim cum paratum sit illud ex hesterna disputatione perfugium. [67] ut enim si cui naviganti, praedones si⁷¹⁴ insequantur, deus qui dixerit: “eice te navi;⁷¹⁵ praesto est qui excipiat: vel delphinus, ut Arionem Methymnaeum,⁷¹⁶ vel equi Pelopis illi⁷¹⁷ Neptunii,⁷¹⁸ qui per undas currus⁷¹⁹ suspensos rapuisse dicuntur, excipient⁷²⁰ te et quo velis perferent”, omnem omittat⁷²¹ timorem, sic urguentibus⁷²² asperis et odiosis doloribus, si tanti sint, ut ferendi non sint,⁷²³ quo sit⁷²⁴ confugiendum, tu⁷²⁵ vides.

Haec fere⁷²⁶ hoc tempore putavi esse dicenda. sed tu fortasse in sententia permanes.

Minime vero, meque biduo duarum rerum, quas maxime timebam, spero liberatum metu.

Cras ergo⁷²⁷ ad clepsydram; sic enim diximus,⁷²⁸ et⁷²⁹ tibi hoc video non posse deberi.

Ita prorsus; et illud quidem ante meridiem, hoc eodem tempore.

Sic faciemus tuisque optumis studiis obsequemur.