II
[2arg] Quemnam esse natalem diem M. Varro dicat, qui ante noctis horam sextam postve eam nati sunt; atque inibi de temporibus terminisque dierum qui civiles nominantur et usquequaque gentium varie observantur; et praeterea quid Q. Mucius scripserit super ea muliere quae a 1 marito non iure se usurpavisset, quod rationem civilis anni non habuerit.QUAERI solitum est, qui noctis hora tertia quartave sive qua alia nati sunt, uter dies natalis haberi appellarique debeat, isne quem nox ea consecuta est, an qui dies noctem consecutus est. [2] M. Varro in libro Rerum humanarum, quem De Diebus scripsit, “homines,” inquit, “qui inde a 2 media nocte ad [p. 240] proximam mediam noctem in his horis viginti quattuor nati sunt, uno die nati dicuntur.” [3] Quibus verbis ita videtur dierum observationem divisisse, ut qui post solem occasum ante mediam noctem natus sit, is ei dies natalis sit, a quo die ea nox coeperit; contra vero, qui in sex noctis horis posterioribus nascatur, eo die videri natum, qui post eam noctem diluxerit. [4] Athenienses autem aliter observare, idem Varro in eodem libro scripsit, eosque a sole occaso ad solem iterum occidentem omne id medium tempus unum diem esse dicere. [5] Babylonios porro aliter; a sole enim exorto ad exortum eiusdem incipientem 3 totum id spatium unius diei nomine appellare; [5] multos vero in terra Umbria unum et eundem diem esse dicere a meridie ad insequentem meridiem; “quod quidem,” inquit, “nimis absurdum est. Nam qui Kalendis hora sexta apud Umbros natus est, dies eius natalis videri debebit et Kalendarum dimidiarum et qui est post Kalendas dies ante horam eius diei sextam.” [7] Populum autem Romanum ita, uti Varro dixit, dies singulos adnumerare a media nocte ad mediam proximam, multis argumentis ostenditur. [8] Sacra sunt Romana partim diurna, alia nocturna, sed ea quae inter noctem fiunt diebus addicuntur, non noctibus; [9] quae igitur sex posterioribus noctis horis fiunt, eo die fieri dicuntur qui proximus eam noctem [p. 242] inlucescit. [10] Ad hoc ritus quoque et mos auspicandi eandem esse observationem docet; nam magistratus, quando uno die eis auspicandum est et id super quo auspicaverunt agendum, post 4 mediam noctem auspicantur et post meridiem sole magno agunt, 5 auspicatique esse et egisse eodem die dicuntur. [11] Praeterea tribuni plebei, quos nullum diem abesse Roma licet, cum post mediam noctem proficiscuntur et post primam facem ante mediam sequentem revertuntur, non videntur afuisse unum diem, quoniam, ante horam noctis sextam regressi, parte aliqua illius in urbe Roma sunt. [12] Q. 6 quoque Mucium iureconsultum dicere solitum legi, non esse usurpatam mulierem, quae, cum Kalendis Ianuariis apud virum matrimonii causa esse coepisset, ante diem IV. Kalendas Ianuarias sequentes usurpatum isset; [13] non enim posse impleri trinoctium, quod abesse a viro usurpandi causa ex Duodecim Tabulis deberet, quoniam tertiae noctis posterioris sex horae alterius anni essent, qui inciperet ex Kalendis. [14] Istaec autem omnia de dierum temporibus et finibus ad observationem disciplinamque iuris antiqui pertinentia cum in libris veterum inveniremus, non dubitabamus quin Vergilius quoque id ipsum [p. 244] ostenderit, non exposite atque aperte, sed, ut hominem decuit poeticas res agentem, recondita et quasi operta veteris ritus significatione: [15]
Torquet (inquit) medios nox umida cursus[16] His enim versibus oblique, sicuti dixi, admonere voluit, diem quem Romani “civilem” appellaverunt a sexta noctis hora oriri.
Et me saevus equis oriens afflavit anhelis.
