Apuleius, Metamorphoses
Stephen Gaselee, Ed.

1. At ego tibi sermone isto Milesio varias fabulas conseram auresque tuas benivolas lepido susurro permulceam, modo si papyrum Aegyptiam argutia Nilotici calami inscriptam non spreveris inspicere, figuras fortunasque hominum in alias imagines conversas et in se rursum mutuo nexu refectas, ut mireris. Exordior. Quis ille? Paucis accipe. Hymettos Attica et Isthmos Ephyraea et Taenaros Spartiaca, glebae felices aeternum libris felicioribus conditae, mea vetus prosapia est: ibi linguam Attidem primis pueritiae stipendiis merui. Mox in urbe Latia advena studiorum, Quiritium indigenam sermonem aerumnabili labore, nullo magistro praeeunte, aggressus excolui. En ecce praefamur veniam, si quid exotici ac forensis sermonis rudis [p. 4] locutor offendero. Iam haec equidem ipsa vocis immutatio desultoriae scientiae stilo quem accessimus respondet. Fabulam Graecanicam incipimus: lector intende; laetaberis. 2. Thessaliam, nam et illic originis maternae nostrae fundamenta a Plutarcho illo inclito ac mox Sexto philosopho nepote eius prodita gloriam nobis faciunt, eam Thessaliam ex negotio petebam. Postquam ardua montium et lubrica vallium et roscida caespitum et glebosa camporum emensi, me equo indigena peralbo vehens eo quoque admodum fesso, ut ipse etiam fatigationem sedentariam incessus vegetatione discuterem, in pedes desilio, equi sudorem a fronte curiose exfrico, aures remulceo, frenos detraho, in gradum lenem sensim proveho, quoad lassitudinis incommodum alui solitum ac naturale praesidium eliquaret. Ac dum is, ientaculum ambulatorium, prata quae praeterit ore in latus detorto pronus affectat, duobus comitum, qui forte paululum processerant, tertium me facio. Ac dum ausculto quid sermonis agitarent, alter exerto cachinno ‘Parce’ inquit ‘In verba ista haec tam absurda tamque immania mentiendo.’ Isto accepto sititor alioquin novitatis ‘Immo vero’ inquam ‘Impertite sermonis non quidem curiosum, sed qui velim scire vel cuncta [p. 6] vel certe plurima: simul iugi quod insurgimus aspritudinem fabularum lepida incunditas levigabit.’ 3. At ille qui coeperat, ‘ Ne ’ inquit ‘ Istud mendacium tam verum est, quam si quis velit dicere magico susurramine amnes agiles reverti, mare pigrum colligari, ventos inanimes exspirare; solem inhiberi, lunam despumari, stellas evelli, diem tolli, noctem teneri.’ Tunc ego in verba fidentior ‘ heus tu’ inquam ‘Qui sermonem ieceras priorem, ne pigeat te vel taedeat reliqua pertexere,’ et ad alium ‘Tu vero crassis auribus et obstinato corde respuis quae forsitan vere perhibeantur. Minus Hercule calles pravissimis opinionibus ea putari mendacia, quae vel auditu nova vel visu rudia vel certe supra captum cogitationis ardua videantur; quae si paulo accuratius exploraris, non modo compertu evidentia, verum etiam factu facilia 4. senties. Ego denique vespera, dum polentae caseatae modico secus offulam grandiorem in convivas aemulus contruncare gestio, mollitie cibi glutinosi faucibus inhaerentis et meacula spiritus distinentis minimo minus interii: et tamen Athenis proxime et ante Poecilen porticum isto gemino obtutu circulatorem aspexi equestrem spatham [p. 8] praeacutam mucrone infesto devorasse ac mox eundem invitamento exiguae stipis venatoriam lanceam, qua parte minatur exitium, in ima viscera condidisse: et ecce pone lanceae ferrum, qua bacillum inversi teli ad occipitium per ingluviem subit, puer in mollitiem decorus insurgit inque flexibus tortuosis enervam et exossam saltationem explicat cum omnium, qui aderamus, admiratione: diceres dei medici baculo, quod ramulis semiamputatis nodosum gerit, serpentem generosum lubricis amplexibus inhaerere. Sed iam cedo tu sodes, qui coeperas, fabulam remetire. Ego tibi solus haec pro isto credam et quod ingressui primum fuerit stabulum, prandio participabo. Haec tibi merces deposita est.’ 5. Atille:

Istud quidem, quod polliceris, aequibonique facio, verum quod inchoaveram porro exordiar. Sed tibi prius deierabo solem istum omnividentem ¹deum me re vera comperta memorare, nec vos ulterius dubitabitis si Thessaliae proximam civitatem perveneritis, quod ibidem passim per ora populi sermo iactetur quae palam gesta sunt. Sed ut prius noritis cuiatis sim; Aegiensis: audite et quo quaestu me teneam; melle vel casco et huiuscemodi cauponiorum mercibus per Thessaliam Aetoliam Boeotiam ultro citro discurrens. Comperto itaque Hypatae, quae civitas cunctae Thessaliae antepollet, caseum recens et sciti saporis admodum commodo pretio distrahi, festinus adcucurri id omne praestinaturus. Sed, ut fieri assolet, sinistro pede profectum me spes compendii frustrata est; omne enim pridie Lupus negotiator magnarius coemerat. Ergo ² [p. 10] igitur inefficaci celeritate fatigatus commodum vespera 6. oriente ad balneas processeram; ecce Socraten contubernalem meum conspicio. Humi sedebat scissili palliastro semiamictus, paene alius lurore, ad miseram maciem deformatus, qualia solent fortunae detrimina³stipes in triviis erogare. Hunc talem, quamquam necessarium et summe cognitum, tamen dubia mente propius accessi. ‘ Hem’ inquam ‘ Mi Socrates, quid istud? Quae facies? Quod flagitium? At vero domi tuae iam defletus et conclamatus es; liberis tuis tutores iuridici provincialis decreto dati; uxor persolutis inferialibus ⁴officiis, luctu et maerore diuturno deformata, diffletis paene ad extremam captivitatem oculis suis, domus infortunium novarum nuptiarum gaudiis a suis sibi parentibus hilarare compellitur. At tu hic larvale simulacrum cum summo dedecore nostro viseris.’ ‘Aristomene,’ inquit⁵ ‘Ne tu fortunarum lubricas ambages et instabiles incursiones et reciprocas vicissitudines ignoras!’ Et cum dicto sutili centunculo faciem suam iamdudum punicantem prae pudore obtexit, ita ut ab umbilico pube tenus cetera corporis renudaret. Nec denique perpessus ego tam miserum aerumnae spectaculum, iniecta manu ut assurgat ^{6 7} [p. 12] 7. enitor. At ille, ut erat, capite velato ‘Sine, sine’ inquit ‘ Fruatur diutius trophaeo Fortuna quod fixit ipsa.’

Effeci sequatur et simul unam e duabus laciniis meis exuo eumque propere vestio dicam an contego, et illico lavacro trado; quod unctui, quod tersui, ipse praeministro; sordium enormem eluviem operose effrico; probe curatum, ad hospitium, lassus ipse fatigatum aegerrime sustinens, perduco; lectulo refoveo, cibo satio, poculo mitigo, fabulis permulceo. Iam allubentia proclivis est sermonis et ioci et scitum et cavillum; iam dicacitas tinnula,⁸cum ille imo de pectore cruciabilem suspiritum ducens, dextra saeviente frontem replaudens, ‘Me miserum’ infit ‘Qui, dum voluptatem gladiatorii spectaculi satis famigcrabilis consector, in has aerumnas incidi. Nam ut scis optime, secundum quaestum Macedoniam profectus, dum mense decimo ibidem attentus nummatior revortor, modico priusquam Larissam accederem, per transitum spectaculum obiturus, in quadam avia et lacunosa convalli a vastissimis latronibus obsessus atque omnibus privatus tandem evado et, utpote ultime affectus, ad quandam cauponam Meroen, anum sed admodum scitulam, devorto, eique causas et peregrinationis diuturnae et domuitionis anxiae et spoliationis diuturnae et miserae refero: quae me ⁹ [p. 14] nimis quam humane tractare adorta cenae gratae atque gratuitae ac mox, urigine percita, cubili suo applicat. Et statim miser ut cum illa acquievi, ab unico congressu annosam ac pestilentem luem¹⁰contraho et ipsas etiam lacinias, quas boni latrones contegendo mihi concesserant, in eam contuli, operulas etiam, quas adhuc vegetus saccariam faciens merebam, quoad me ad istam faciem, quam paulo ante vidisti, bona uxor et mala fortuna perduxit.’ 8. ‘ Pol quidem tu dignus ’ inquam ‘ Es extrema sustinere, si quid est tamen novissimo extremius, qui voluptatem veneriam et scortum scorteum Lari et liberis praetulisti.’ At ille, digitum a pollice proximum ori suo admovens et in stuporem attonitus, ‘Tace, tace’ inquit, et circumspiciens tutamenta sermonis, ‘Parce’ inquit (In feminam divinam, ne quam tibi lingua intemperante noxam contrahas‘ Ain tandem?’ inquam ‘ Potens illa et regina caupona quid mulieris est?’ ‘ Saga’ inquit ‘ Et divina, potens caelum deponere, terram suspendere, fontes durare, montes diluere, manes sublimare, deos infimare, sidera extinguere, Tartarum ipsum illuminare.’ ‘ Oro te ’ inquam ‘ Aulaeum tragicum dimoveto et siparium scaenicum complicato et cedo verbis ¹¹ [p. 16] communibus.’ ‘ Vis’ inquit ‘ Unum vel alterum, immo plurima eius audire facta? Nam ut se ament efflictim non modo incolae, verum etiam Indi vel Aethiopes utrique, vel ipsi Antichthones, folia sunt artis et nugae merae. Sed quod in conspectum plurium perpetravit, audi.

9. Amatorem suum, quod in aliam temerasset, unico verbo mutavit in feram castorem, quod ea bestia captivitati metuens ab insequentibus se praecisione genitalium liberat, ut illi quoque simile, quod venerem habuit in aliam, proveniret. Cauponem quoque vicinum atque ob id aemulum deformavit in ranam et nunc senex ille dolio innatans vini sui adventores pristinos in faece summissus officiosis ronchis raucus appellat. Alium de foro quod adversus eam locutus esset, in arietem deformavit et nunc aries ille causas agit. Eadem amatoris sui uxorem quod in eam dicacule probrum dixerat, iam in sarcina praegnationis obsaepto utero et repigrato fetu perpetua praegnatione [p. 18] damnavit et, ut cuncti numerant, iam octo annorum onere misella illa velut elephantum paritura 10. distenditur. Quae cum subinde ac multis noceret, publicitus indignatio percrebruit, statutumque ut in eam dic altera severissime saxorum iaculationibus vindicaretur: quod consilium virtutibus cantionum antevortit et, ut illa Medea unius dieculae a Creone impetratis induciis totam eius domum filiamque cum ipso sene flammis coronalibus deusserat, sic haec devotionibus sepulchralibus in scrobem procuratis, ut mihi temulenta narravit proxime, cunctos in suis sibi domibus tacita numinum violentia clausit, ut toto biduo non claustra perfringi, non fores evelli, non denique parietes ipsi quiverint perforari, quoad mutua hortatione consone clamitarent, quam sanctissime deierantes sese neque ei manus admolituros, et si quis aliud cogitant, salutare laturos subsidium: et sic illa propitiata totam civitatem absoluit. At vero coetus illius auctorem nocte intempesta cum tota domo, id est parietibus et ipso solo et omni fundamento, ut erat, clausa ad centesimum lapidem in aliam civitatem summo vertice montis exasperati sitam, et ob id ad aquas sterilem, transtulit. Et quoniam densa inhabitantium aedificia locum novo hospiti non dabant, ante portam proiecta domo [p. 20] 11. discessit.

’ ‘Mira’ inquam ‘Nec minus saeva, mi Socrates, memoras. Denique mihi quoque non parvam incussisti sollicitudinem, immo vero formidinem, iniecto non scrupulo sed lancea, ne quo numinis ministerio similiter usa sermones istos nostros anus illa cognoscat. Itaque maturius quieti nos reponamus et somno levata lassitudine noctis antelucio aufugiamus istinc quam pote longissime.’

Haec adhuc me suadente insolita vinolentia ac diurna fatigatione pertentatus bonus Socrates iam sopitus stertebat altius. Ego vero adducta fore pessulisque firmatis, grabatulo etiam pone cardine;; supposito et probe aggesto, super eum me recipio: ac primum prae metu aliquantisper vigilo, dein circa tertiam ferme vigiliam paululum conniveo. Commodum quieveram, et repente impulsu maiore quam ut latrones crederes ianuae reserantur, immo vero fractis et evolsis funditus caidinibus prosternuntur. Grabatulus, alioquin breviculus et uno pede mutilus ac putris, impetus tanti violentia prosternitur, me quoque evolutum atque excussum humi recidens inversum cooperit ac tegit.

12. Tunc ego sensi naturalitus quosdam affectus in contrarium provenire: nam ut lacrimae saepicule de gaudio prodeunt, ita et in illo nimio pavore risum nequivi continere, de Aristomene testudo factus. Ac dum infimum deiectus, obliquo aspectu, quid [p. 22] rei sit grabatuli sollertia munitus opperior, video mulieres duas altioris aetatis; lucernam lucidam gerebat una, spongiam et nudum gladium altera; hoc habitu Socratem bene quietum circumstetere. Infit illa cum gladio ‘Hic est, soror Panthia, carus Endymion, hic Catamitus meus, qui diebus ac noctibus illusit aetatulam meam: hic, qui meis amoribus subterhabitis non solum me diffamat probris, verum etiam fugam instruit. At ego scilicet Ulixi astu deserta vice Calypsonis aeternam solitudinem flebo.’ Et porrecta dextera meque Panthiae suae demonstrato, ‘At hic bonus’ inquit ‘Consiliator Aristomenes, qui fugae huius auctor fuit, et nunc moirti proximus iam humi prostratus grabatulo succubans iacet, et haec omnia conspicit, impune se laturum meas contumelias putat. Faxo eum sero, immo statim, immo vero iam nunc ut et praecedentis dicacitatis et instantis curiositatis paeniteat.’

13. Haec ego ut accepi, sudore frigido miser perfluo tremore viscera quatior, ut grabatulus etiam succussu meo¹²inquietus super dorsum meum palpitando saltaret. At bona Panthia ‘ Quin igitur’ inquit ‘ Soror, hunc primum bacchatim discerpimus vel membris eius destinatis virilia desecamus?’ Ad haec Meroe (sic enim reapse nomen eius tunc fabulis Socratis convenire sentiebam) ‘Immo’ ait ‘Supersit hic saltem, qui miselli huius corpus parva contumulet humo,’ et capite Socratis in alterum dimoto latus ¹³ [p. 24] per iugulum sinistrum capulo tenus gladium totum et demergit, et sanguinis eruptionem utriculo admoto excipit diligenter, ut nulla stilla compareret usquam: haec ego meis oculis aspexi. Nam etiam, ne quid demutaret, credo, a victimae religione, immissa dextera per vulnus illud ad viscera penitus, cor miseri contubernalis mei Meroe bona scrutata protulit, cum ille impetu teli praesecata gula vocem, immo stridorem incertum per vulnus effundere: et spiritum rebulliret. Quod vulnus qua maximi; patebat spongia offulciens Panthia ‘heus tu’ inquit ‘ Spongia, cave in mari nata per fluvium transeas.’ His editis abeunt: remoto grabatulo varicus super faciem meam residentes vesicam exonerant, quoad me urinae spurcissimae madore perluerent.

14. Commodum limen evaserant, et fores ad pristinum statum integrae resurgunt; cardines ad foramina resident, postes ad repagula redeunt, ad claustra pessuli recurrunt. At ego ut eram etiam nunc humi proiectus, inanimis, nudus et frigidus et lotio perlitus, quasi recens utero matris editus, immo vero semimortuus, verum etiam ipse mihi supervivens et postumus, vel certe destinatae iam cruci candidatus, ‘Quid’ inquam ‘De me fiet, ubi iste iugulatus mane paruerit? Cui videbor verisimilia dicere proferens vera? ‘Proclamares saltem suppetiatum, si resistere vir tantus mulieri nequibas: sub oculis tuis [p. 26] homo iugulatum et siles? Cur autem te simile latrocinium non peremit? Cur saeva crudelitas vel propter indicium sceleris arbitro pepercit? Ergo quoniam evasisti mortem, nunc illo redi.’’

Haec identidem mecum replicabam, et nox ibat in diem: optimum itaque factu visum est anteluculo furtim evadere et viam licet trepido vestigio capessere. Sumo sarcinulam meam, subdita clavi pessulos reduco: at illae probae et fideles ianuae, quae sua sponte reseratae nocte fuerant, vix tandem et aegerrime tunc clavis suae crebra immissione patefiunt. 15. Et ‘heus tu, ubi es?’ inquam: ‘Valvas stabuli absolve, antelucio volo ire.’ Ianitor pone stabuli ostium humi cubitans, etiam nunc semisomnus ‘ Quid? Tu ’ inquit ‘ Ignoras latronibus infestari vias, qui hoc noctis iter incipis? Nam etsi tu, alicuius facinoris tibi conscius scilicet, mori cupis, nos cucurbitae caput non habemus ut pro te moriamur.’ ‘ Non longe ’ inquam ‘Lux abest: et praeterea quid viatori de summa pauperie latrones auferre possunt? An ignoras, inepte, nudum nec a decem palaestritis despoliari posse?’ Ad haec ille marcidus et semisopitus in alterum latus evolutus ‘ Unde autem’ inquit ‘ Scio an convectore illo tuo, cum quo sero devorteras, iugulato fugae mandes praesidium?’

Illud horae memini me terra dehiscente ima Tartara inque his canem Cerberum prorsus esurientem mei prospexisse: ac recordabar profecto bonam Meroen non misericordia iugulo meo pepercisse sed [p. 28] 16. saevitia cruci me reservasse. In cubiculum itaque reversus de genere tumultuario mortis mecum deliberabam. Sed cum nullum aliud telum mortiferum Fortuna quam solum mihi grabatulum subministraret, ‘Iam iam grabatule’ inquam ‘Animo meo carissime, qui mecum tot aerumnas exanclasti, conscius et arbiter quae nocte gesta sunt, quem solum in meo reatu testem innocentiae citare possum, tu mihi ad inferos festinanti subministra telum salutare’; et cum dicto restim, qua erat intextus, aggredior expedire ac tigillo, quod fenestrae subditum altrinsecus prominebat, iniecta atque obdita parte funiculi et altera firmiter in nodum coacta, ascenso grabatulo ad exitium sublimatus et immisso ¹⁴capite laqueum induo. Sed dum pede altera fulcimentum quo sustinebar repello, ut ponderis deductu restis ad ingluviem astricta spiritus officia discluderet, repente putris alioquin et vetus funis dirumpitur, atque ego de alto reddens Socratem—nam iuxta me iacebat— 17. superruo cumque eo in terram devolvor. Et ecce in ipso momento ianitor introrumpit exerte clamitans ‘Ubi es tu, qui alta nocte immodice festinabas, et nunc stertis involutus?’ Ad haec nescio an casu nostro an illius absono clamore experrectus Socrates exsurgit prior, et ‘ Nec ’ inquit ‘ Immerito stabularios hos omnes hospites detestantur. Nam iste curiosus dum importune irrumpit—credo studio rapiendi aliquid—clamore vasto marcidum alioquin me altissimo somno excussit.’ ¹⁵ [p. 30]

Emergo laetus atque alacer insperato gaudio perfusus, et ‘Ecce, ianitor fidelissime, comes et pater meus et frater meus, quem nocte ebrius occisum a me calumniabaris,’ et cum dicto Socraten deosculabar amplexus: at ille odore alioquin spurcissimi humoris percussus, quo me Lamiae illae infecerant, vehementer aspernatur: ‘ Apage te ’ inquit ‘ Fetorem extremae latrinae,’ et causas coepit huius odoris comiter inquirere. At ego miser afficto ex tempore absurdo ioco in alium sermonem intentionem eius denuo derivo et iniecta dextra ‘ Quin imus’ inquam ‘ Et itineris matutini gratiam capimus.’ Sumo sarcinulam et pretio mansionis stabulario persoluto capessi mus viam.

18. Aliquantum processeramus et iam iubaris exortu cuncta collustrantur, et ego curiose sedulo arbitrabar iugulum comitis,qua parte gladium delapsum videram, et mecum ‘Vesane,’ aio ‘Qui poculis et vino sepultus extrema somniasti. Ecce Socrates integer, sanus, incolumis. Ubi vulnus? Spongia ubi? Ubi postremum cicatrix tam alta, tam recens?’ et ad illum ‘ Ne’ inquam ‘Immerito medici fidi cibo et crapula distentos saeva ei gravia somniare autumant: mihi denique quod poculis vesperi minus temperavi, nox acerba diras et truces imagines obtulit, ut adhuc me credam cruore humano aspersum atque impiatum.’ [p. 32] Ad haec ille subridens ‘At tu’ inquit ‘Non sanguine I sed lotio perfusus es, verum tamen et ipse per somnium iugulari visus sum mihi. Nam et iugulum istum dolui et cor ipsum mihi avelli putavi et nunc etiam spiritu deficior et genua quatior et gradu titubo et I aliquid cibatus refovendo spiritu desidero.’ ‘En’ inquam ‘ Paratum tibi adest ientaculum,’ et cum dicto manticam meam numero exuo, caseum cum pane propere ei porrigo, et ‘Iuxta platanum istam residamus’ aio.

19. Quo facto et ipse aliquid indidem sumo, eumque avide esitantem aspicio aliquanto intentiore macie atque pallore buxeo deficientem video. Sic denique eum vitalis color turbaverat ut mihi prae metu, nocturnas etiam Furias illas imaginanti, frustulum panis quod primum sumpseram, quamvis admodum modicum, mediis faucibus inhaereret, ac neque deorsum demeare neque sursum remeare posset. Nam et crebritas ipsa commeantium metum mihi cumulabat: quis enim de duobus comitum alterum sine alterius noxa peremptum crederet? Verum ille, ut satis detruncaverat cibum, sitire impatienter coeperat; nam et optimi casei bonam partem avide devoraverat, et haud ita longe radices platani lenis fluvius in speciem placidae paludis ignavus ibat argento vel vitro aemulus in colorem. ‘ En ’ inquam ‘ Explere latice fontis lacteo.’ Assurgit ille et oppertus paululum planiorem ripae marginem complicitus in genua appronat se avidus affectans [p. 34] poculum: necdum satis extremis labiis summum aquae rorem attigerat, et iugulo eius vulnus dehiscit in profundum patorem, et illa spongia de eo repente devolvitur eamque parvus admodum comitatur cruor: denique corpus examinatum in flumen paene cernuat, nisi ego altero eius pede retento vix et aegre ad ripam superiorem attraxi, ubi defletum pro tempore comitem misellum arenosa humo in amnis vicinia sempiterna contexi. Ipse trepidus et exinde metuens mihi per diversas et avias solitudines aufugi et quasi conscius mihi caedis humanae relicta patria et Lare ultroneum exilium amplexus nune Aetoliam novo contracto matrimonio colo.

20. Haec Aristomenes. At ille comes eius, qui statim initio obstinata incredulitate sermonem eius respuebat, ‘Nihil’ inquit ‘Hac fabula fabulosius, nihil isto mendacio absurdius,’ et ad me conversus ‘ Tu autem ’ inquit ‘ Vir, ut habitus et habitudo demonstrat, ornatus, accredis¹⁶huic fabulae?’ ‘Ego vero’ inquam ‘Nihil impossibile arbitror, sed utcumque fata decreverint, ita cuncta mortalibus provenire: nam et mihi et tibi et cunctis hominibus multa usu venire mira et paene infecta, quae tamen ignaro relata fidem perdant. Sed ego huic et credo Hercule et gratas gratias memini, quod lepidae fabulae festivitate nos avocavit; asperam denique ac prolixam viam sine labore ae taedio evasi. Quod beneficium etiam illum vectorem meum credo laetari: sine fatigatione ¹⁷ [p. 36] sui me usque ad istam civitatis portam non dorso illius sed meis auribus provecto.’ 21. Is finis nobis et sermonis et itineris communis fuit: nam comites utrique ad villulam proximam laevorsum abierunt. Ego vero quod primum ingressu stabulum conspicatus sum, accessi, et de quadam anu caupona illico percontor ‘ Estne’ inquam ‘ Hypata haec civitas?’ Adnuit. ‘Nostine Milouem quendam e primoribus?’ Arrisit et ‘Vere’ inquit ‘Primus istic perhibetur Milo, qui extra pomerium et urbem totam colit.’ ‘Remoto ’ inquam ‘ Ioco, parens optima, dic oro et cuiatis sit et quibus deversetur aedibus?’ ‘ Videsne ’ inquit ‘ Extremas fenestras, quae foris urbem prospiciunt et altrinsecus fores proximum respicientes angiportum? Inibi iste Milo deversatur ampliter nummatus et longe opulentus, verum extremae avaritiae et sordis infimae infamis homo, foenus denique copiosum sub arrabone auri et argenti crebriter exercens, exiguo Lare inclusus et aerugini semper intentus, cum uxorem etiam calamitatis suae comitem habeat. Neque praeter unicam pascit ancillam et habitu mendicantis semper incedit.’ Ad haec ego risum subicio: ‘ Benigne ’ inquam ‘ Et prospicue Demeas meus in me consuluit, qui peregrinaturum tali viro conciliavit, in cuius hospitio 22. nec fumi nec nidoris nebulam vererer,’ et cum dicto modico secus progressus ostium accedo et ianuam firmiter oppessulatam pulsare vocaliter incipio. [p. 38] Tandem adulescentia quaedam procedens ‘ heus tu ’ inquit ‘ Qui tam fortiter fores verberasti, sub qua specie mutuari cupis? An tu solus ignoras prater aurum argentumque nullum nos pignus admittere?’ ‘ Meliora ’ inquam ‘ Ominare, et potius responde an intra aedes erum tuum offenderunt.’ ‘Plane;’ inquit ‘Sed quae causa quaestionis huius?’‘Litteras ei a Corinthio Demea scriptas ad cum reddo.’ ‘Dum annuntio,’ inquit ‘ Hic ibidem me opperimino,’ et cum dicto rursum foribus oppessulatis intro capessit. Modico deinde regressa patefactis foribus ‘Rogat te’ inquit. Intuli me eumque accubantum exiguo admodum grabatulo et commodum cenare incipientem invenio: assidebat pedes uxor et mensa vacua posita, cuius monstratu ‘En’ inquit ‘ Hospitium.’‘Bene’ ego, et illico ei litteras Demeae trado. Quibus properiter lectis ‘Amo’ inquit ‘Meum Demean, qui mihi tantum 23. conciliavit hospitem,’ et cum dicto iubet uxorem decedere utque in eius locum assidam iubet, meque etiam nunc verecundia cunctantem arrepta lacinia detrahens ‘ Asside ’ inquit ‘ Istic: nam prae metu latronum nulla sessibula ac ne sufficientem supellectilem parare nobis licet.’ Feci, et ‘ Sic ego te ’ inquit ‘Etiam de ista corporis speciosa habitudine deque hac virginali prorsus verecundia generosa stirpe proditum et recte conicerem, sed et meus Demeas eadem litteris pronuntiat. Ergo brevitatem gurgustioli nostri ne spernas peto. Erit [p. 40] tibi adiacens et ecce illud cubiculum honestum receptaculum: fac libenter deverseris in nostro. Nam et maiorem domum dignatione tua feceris et tibi specimen gloriosum arrogans, si contentus Lare parvulo Thesei illius cognominis patris tui virtutes aemulaveris, qui non est aspernatus Hecales anus hospitium tenue ’: et vocata ancillula, ‘ Fotis,’ inquit ‘ Sarcinulas hospitis susceptas cum fide conde in illud cubiculum, ac simul ex promptuario oleum unctui et lintea tersui et cetera huic eidem usui profer ociter et hospitem meum produc ad proximas balneas: sati;; 24. arduo itinere atque prolixo fatigatus est.’ His ego auditis mores atque parsimoniam ratiocinans Milonis, volensque me artius ei conciliare, ‘ Nihil ’ inquam ‘ Rerum istarum, quae itineris ubique nos comitantur, indigemus. Sed et balneas facile percontabimur. Plane quod est mihi summe praecipuum, equo, qui me strenue pervexit, faenum atque hordeum acceptis istis nummulis tu, Fotis, emito.’ His actis et rebus meis in illo cubiculo conditis pergens ipse ad balneas, ut prius aliquid nobis cibatui prospicerem, forum cupidinis peto inque eo piscatum opiparem expositum video et percontato pretio, quod centum nummis iudicaret, aspernatus viginti denariis praestinavi. Inde me commodum egredientem continuatur Pythias condiscipulus apud Athenas Atticas meus, qui me post aliquam multum temporis amanter agnitum invadit, amplexusquc ac comiter deosculatus [p. 42] ‘Mi Luci,’ ait ‘Sat Pol diu est quod intervisimus te, at Hercule exinde cum a Vestio ¹⁸magistro digressi sumus. Quae autem tibi causa peregrinationis huius?’ ‘ Crastino die scies: ’ inquam ‘ Sed quid istud? Voti gaudeo: nam et lixas et virgas et habitum prorsus magistratui congruentem in te video.’‘Annonam curamus,’ ait ‘Et aedilem gerimus, et si quid obsonare cupis, utique commodabimus.’ Abnuebam, quippe qui iam cenae affatim piscatum prospexeramus: sed enim Pythias visa sportula, succussisque in aspectum planiorem piscibus, ‘At has quisquilias quanti parasti?’ ‘ Vix ’ inquam ‘Piscatori extorsimus accipere 25. viginti denarios.’ Quo audito statim arrepta dextera postliminio me in forum cupidinis reducens ‘ Et a quo ’ inquit ‘ Istorum nugamenta haec comparasti?’ Demonstro seniculum: in angulo sedebat. Quem confestim pro aedilitatis imperio voce asperrima increpans ‘ Iam iam ’ inquit ‘ Nec amicis quidem nostris vel omnino ullis hospitibus parcitis, quod tam magnis pretiis pisces frivolos indicatis et florem Thessalicae regionis ad instar solitudinis et scopuli edulium caritate deducitis? Sed non impune: iam ¹⁹ [p. 44] enim faxo scias quemadmodum sub meo magisterio mali debent coerceri,’ et profusa in medium sportula iubet officialem suum insuper pisces inscendere ac pedibus suis totos obterere. Qua contentus morum severitudine meus Pythias, ac mihi ut abirem suadens, ‘ Sufficit mihi, o Luci,’ inquit ‘ Seniculi tanta haec contumelia.’ His actis consternatus ac prorsus obstupidus ad balneas me refero, prudentis condiscipuli valido consilio et nummis simul privatus et cena, lautusque ad hospitium Milonis ac dehinc cubiculum me reporto.

26. Et ecce Fotis ancilla ‘ Rogat te ’ inquit ‘Hospes.’ At ego iam inde Milonis abstinentiae cognitor excusavi comiter, quod viae vexationem non cibo sed somno censerem diluendam. Isto accepto pergit ipse et iniecta dextera clementer me trahere adoritur: ac dum cunctor, dum modeste renitor, ‘Non prius’ inquit ‘Discedam quam me sequaris,’ et dictum iureiurando secutus iam obstinationi suae me ingratis oboedientem perducit ad illum suum grabatulum, et residenti ‘ Quam salve agit’ inquit ‘ Demeas noster? Quid uxor? Quid liberi? Quid vernaculi?’ Narro singula. Percontatur accuratius causas etiam peregrinationis meae; quas ubi probe protuli, iam et de patria nostra et eius primoribus [p. 46] ac denique de ipso praeside scrupulosissime exploratis, ubi me post itineris tam saevi vexationem sensit fabularum quoque serie fatigatum in verba media somnolentum desinere ac nequicquam, defectum iam, incerta verborum salebra balbutire, tandem patitur cubitum concederem. Evasi aliquando rancidi senis loquax et famelicum convivium somno, non cibo, gravatus, cenatus solis fabulis et hi cubiculum reversus optatae me quieti reddidi. [p. 48]