Seneca, Tommaso Camerino 1390 - 1472, historia Bononiensis, historia Bononiensis hist. bonon. historia Bononiensis (I. Fógel, 1932)

¹
Thespia, iam nimium lenta cessamus in umbra,
Segnities et rebus obest, quas forte paratas,
Caetera, dum sequimur dubia sub luce reliqui,
Ne pereant, accurre, precor, pulcherrima cernens
5Nomina et acta virum, superest tollendus in altum
Heros certe alius, quando uni gloria genti
Haec datur, ex omni numero fortissimus idem,
In quo par animi virtus, par dextra premendis
Hostibus et pulchri pro libertate labores,
10Pulchra etiam soboles et Deiopeia coniunx,
Maiestas regalis item, facundia raro
Cognita, praecipue Martis quae pollet in armis,
Hunc mihi da proprium, felix regina, laborem.
Felsina dissidiis duros illapsa tumultus
15Perdiderat ius omne sui durosque tyrannos
Passa graves illo demum pro crimine poenas,
Maiores etiam noxa miseranda luebat.
Iam primos procerum patria de sede revulsos
Arcibus et vinclis gravibus longeque diremptos,
20Ut sors quenque tulit, custodia foeda premebat
Ac superest urbi derisum et debile vulgus,
Nec modus aut requies damnis trucibusque rapinis:
Infandus miles impacatusque satelles
Vernaque sacrilegus terroribus omnia complent.
25[Barbarus et dominus, tot qui probra multa videret.]
Ergo omnis furiis ardere Bononia iustis
Coeperat et tantum dux rebus abesse novandis,
Qui populi primos et vincla et carcerem haberet.
Omnibus illachrymant unum praeque omnibus unum
30Hannibalem repetunt, is prima et maxima cura est.
Is placet ante alios, nec adest, qui reddere possit,
Aut libertati pignus tam dulce referre;
Hac in causa igitur curae et consulta laborant.
Nec tamen est quisquam, cuius prudentia finem
35Tangat, et in vacuo defecti extrema fatigant.
Haec populus nondum cernebat, quorsus abirent,
Quidve mali parerent. At prudentissimus alta
Mente senex videt auspicium iactare futurae
Pestis et aeternae mansura tyrannidis esse
40Semina servitii turpis nunquamque carendi.
Ergo duos ad se natorum, appellat et illos
Concitat: ite, boni, socios agitate per urbem,
Colligite arma domi tumidisque obstate tyrannis.
Parcite ne impensis. Domus haec ventura receptet
45Auxilia; Hannibalis domus altera crescat in armis
Ulcisci populum libertatemque tueri:
Conspirent ambae, pateant ultoribus ambae.
Tuque prior comites hic observato, Iohanne,
Dissimulaque foris et publica iura tuere.
50Tuque minor laesas serva, Galeatius, aedes
Bentevoli Hannibalis circumspectusque resiste.
Ambo tamen cauti nunquam sine viribus urbem
Lustrate et, neu quis metus ingruat, usque cavete;
Caetera perque dies, quibus est opus, ipse cavebo.
55Dixerat, at iuvenes turbati pectora rebus
Ante male inceptis patri accessere libenter.
Contraxere viros et iam data fama per urbem,
Nunc alios aliosque vocant, concrescit in horas
Ardor et incipiunt maioribus esse timendi.
60Sumptibus et magnis agitur; Lodovicus in illis
Prodigus et nullos refugit sentire labores:
Tantus amor laudum libertatisque fruendae.
Res audita vago iam iam, rumore per urbem
Pectora sollicitat non tantum plebis; at ipsos
65Exacuit patres et eunt in publica cuncti,
Qui de more patrum soliti in decreta senatus.
Curia plena graves omni de parte querelas
Audit et a cunctis una haec sententia firma est:
Mitti oratores, populi qui vota recludant
70Ante duci Ligurum, qui maximus ordine primo
Consulere ac tantum possit relevare dolorem.
Dicta placent lectique viri mittuntur et omnis
Decidit in vacuum cassus labor, inde reversi
Perdita legati referunt conamina nullis
75Exaudita modis: quod in id Picininus haberet
Arbitrium iusque omne suum pater, inde petendum
Praesidium, non esse alium, qui talia curet.
Huc igitur rursus legatio missa, nec ultra
Profectum redeunt vacui frustraque laborem
80Experti referunt patribus nihil omnibus actum,
Impensis curisque operum diversa petenda
Consilia. His nugis hibernum tempus abactum.
Vere novo tellus affert dum laeta colores,
Itur in hoc studium repetitaque coepta laborum,
85Sed praeclusa via est, nec quenquam fata secundant
Et iacet infectis miseranda Bononia rebus,
Necdum bella fremunt, nec pacem offensa reducit.
At pater omnipotens sortem miseratus amaram
Intonuit mentemque dedit, secreta retexit
90Consilia et faciles cursus reditumque salutis.
Iannesius Rocha vir fortis et agnitus ultro
Parmenses ac finitimos elapsus in agros
Bononiam repetens fuit obvius, utque salutem
Dixerat, alloquitur fidamque ita fatur ad aurem:
95Marescotte, tibi iussus post verba salutis.
Affero Bentevoli Hannibalis simul oscula - iungit
Oscula - seque tuae commendat et omnia curae.
Ille valet, modo sit liber, sed nulla videtur
Aut perdifficilis ratio, nam turris ad auras
100Ardua consurgit valido circundata muro.
Hac inclusus agit vinclis oneratus et acri
Custodum cura iuvenum, vix tecta volanti
Pervia - seque tibi rebus commendat in artis:
Tecum priscus amor, tecum puerilibus annis
105Eductus, tecum vixit bellique domique,
Tecum iuncta fides, patribus quoque iuncta fuerunt
Pignora, non alium te praeter sentit amicum:
Si qua via est, si quid misereri in tempore possis. -
Haec semel, haec iterum certis repetita diebus
110Et consulta super multo studio atque labore
Disquisita, placet superum temptare favorem,
Si qua velint iustis accedere numina votis,
Non opera cessante quidem, commercia rerum
Nulla patent, omnis suspecta est gratia, nulli
115Accessus, ni qui per vimque dolumque parati,
Vel per utrunque simul, vis fraudem adiuncta coronat.
Artibus utendum geminis. - Si pergis amicum
Solvere, quaerendi comites ad coepta probati.
Fas utrunque putent. Simul haec effatus abibat
120Curam de sociis agitans virtute legendis;
Quae facienda forent, secum providerat ipse.
Ergo sibi ante alios Rocham legit ille Ianesum,
Hic fuit in cunctis semper vir fortis et audens,
Constans et fidus nec non iocundus amicis.
125Quo sine nil altum felicius inchoat heros
Principio facilem, - bis enim via facta, - secundo
Difficilem, sine quo peragi feliciter ausum
Illustre haudquaquam poterat, nempe ille locorum
Conscius et lingua verbis insueverat illis.
130Irritus arguerat labor et via plena pericli
Incertaeque vices traiectaque flumina nando.
Tydeus est alius ferus et vir magnus in omnem
Eventum isque manu praestans et mente sagaci
Acer et Herculeos referens in corpore nodos.
135Ille sed ad tantas ardentem impellere laudes
Cum semel incaluit, fratrem non cessat, at illum
Laudat et admonitu firmat Galeatius ingens:
Hanc ardentem animam, hunc tu, germane, vigorem
Ad casus extende pios, mihi caetera curae
140Esse puta. Veniet melior fortuna favorque
Caelitum et ad nostros mitescent sidera motus.
Quartus ab his Michalus, proles invicta Marini,
Vir lingua dextraque bonus, parere paratus
Dissimilisque viro, nec dissentaneus illi,
145Quocum convixit iunctus bellique domique,
Attamen egregius quavis ratione viaque,
Seu te castra iuvant, seu civica facta; nec unquam
Scipiadae magno fuit ille fidelior usu
Laelius, Augustove Agrippa sequentior altis
150In rebus, felix concordia semper utrique.
Ultimus est Iacobus Malavolta acerrimus idem,
Tot fortes animas, tot fortia corpora casus
Misit in ancipites invicti fervor amoris
Festinansque animus succurrere rebus amici.
155- Iam neque, Damonis Phitiaeque, fidelius arsit,
Pectus et Aegidae non altera Pirithoique
Maior amicitiae fama est, nec magnus Achilles
Ille Menoetiaden ardentius ultor amavit,
Quam sese gemini semper coluere sodales,
160Et magnum Pylades adeo non arsit Orestem.
Tempus erat, quo longa dies exactaque summo
Aethere vicini redit ad confinia cancri.
Mille quadringenti, decies quater addimus annum
Tresque super, dulcis Christi numerantur ab ortu,
165Tertia lux iuvenum mensis de nomine dicti.
Tunc movere vias iuvenes, fortissima corda
Quinque, sed hoc numero Thebanas condidit arces
Cadmus et in quinas divisimus aera zonas.
Conscius iis aderat Blancellae gloria gentis,
170Karolus et socios monitis acuebat amicis.
Quinque igitur felix numerus simul urbe profecti
Varanum versus mediumque per agmen ituri.
Aemulus ante diem quod fessae admoverat urbi
Infesus populo Vermes Aluisius, arva
175Ultro aliena legunt et eundi fingere causas
Haud metuunt. Iidem Mutinensia rura secuti
Region et Parmam versus vestigia tendunt
Compositi rerumque instructi ad coepta faventum.
Et iam sole rubro iam vespere tecta subibant,
180Spelimberte, tua et magno regnata Gherardo
Rangoni generis primo et genitoris amico,
Marescotte, tui, qui te sociosque receptos
Lustrat et antiquum narrat genitoris amorem.
Quaerit, utrum valeat legum, iurisque professor
185Prona aetate senex Lodovicus ad omnia magnus
Utque ferat senium, priscum in se ut servet amorem.
Quippe valet meminitque tui et te tollit in astra
Laudibus atque tibi commendat seque suosque:
Filius haec contra reddit Galeatius illi.
190Interea variis dum tempus ducitur illic
Alloquiis, famuli mensas et pocula ponunt;
Cenatur laetisque epulas sermonibus implent.
Hinc ubi plena fames et amor sedatus edendi
Surgitur, inde senex solum Galeation ultro
195Compellat, quaenam vocet hos via, quidve paretur,
Quae fortuna premat, opus an sit vindice; pandat
Consilium expectetque suum per cuncta favorem,
Quo fuit officio in patrem, se hoc esse futurum
In sobolem, modo ne desit fiducia coeptis.
200Huic aperit secreta sui Galeatius acer
Propositi et patriae miseram super omnia sortem,
Quam se posse putet sola hac ratione levare.
Obstupet auditu senior miratus in illo
Robur et arguti tantum regnare vigoris,
205Ut neque discrimen, neque sentiat ille laborem;
Ac reprimit iuvenem bonus et deterret euntem.
Marescottus ad haec: Fateor, ipse improbus ardor
Me tenet et non est vitae mihi amabilis usus,
Ni video Hannibalem, sed libertate potitum.
210Hac ego mente, pater, sum fixus, omitte monere;
Aut ego te eripiam, aut tecum, vir magne, peribo.
Haec ubi nequiquam senior bis terque rogatum
Contra stare videt, monitis neque cedere iustis:
I modo faustus, ait, verum sapientius esset
215Vertere consilium, nec te obiectare periclis.
I modo, fors melior, deus et fortuna secundet
Et dabit exemplum tua vis praestantis amici.
Haec ubi dicta, toros adeunt ad dona quietis.
Thessalus occiduas ibat iam pronus in undas
220Semifer et roseo Castor progressus ab ortu
Partibus extremis altum Titana ferebat.
Cum lux orta viris reddens opera atque labores
Instabat, rapiunt sese dictaque salute
Ultro iter inceptum peragunt, nec recta secuti
225Divisi medios resecant transversa per agros
Omnia mentiti, si quis foret obvius illis.
Perque diem fecere viam. Iam vespere prono
Cernunt Parmenses densa inter nubila muros.
Ante urbem subeunt meritoria tecta, recepti
230Suspirant sortemque suam fraudemque queruntur
Alterius vitamque volunt pro fraude rependi;
Illa nocte tamen post iurgia facta quieti.
Et iam clara dies roseis invecta quadrigis
Prae se signa dabat noctis pereuntibus astris.
235Exurgunt celeres et festinata vorabant
Arva, volant hilares hesternaque iurgia rident.
Necdum Phoebus erat binas elatus in horas,
Moenia Guelpha tenent et diversoria Moechae
Nota, ubi se primum recreant operisque futuri
240Consilia et totas expendunt criminis artes
Virtutique suae stimulos sibi quisque resumit
Inque diem provisa ceres. Mox inde lupi ceu
Quinque abeunt nullos calles aut signa secuti
In montes, versi Ligurum tantummodo, dentes
245Infrendunt irasque acuunt et raro viarum
Aut consulta petunt, aut se prudentibus ullis
Ostendunt illos et per mendacia fallunt,
Quae facturi essent, ne quis praenoscere posset.
Flumina, iam rivosque secant, tesqua avia, colles
250Convallesque cavas et confraga saxa nemusque.
Progressi montes altos frondentibus unum
Vestitum silvis longe insedere petitum,
Unde arcem procul aspiciant omnemque secuti
Prospiciant habitumque loci et sua commoda librent.
255Phoebus in occiduas nondum descenderat undas
Integraque hora super spatium facit, illa videndi
Copia facta viris, qua se, qua caetera pendant,
Posteritati etiam miranda exempla pararent.
Ut satis est visum formam spectasse situmque,
260Exin se ad socios vertit Galeatius audens
Et fessos trepidosque animi sic voce refecit:
O comites rerum decus et tutela mearum,
O populi fortuna mei, quos alta creavit
Bononia ipsa sibi, dulcesve accepit alumnos
265Vindicibusque animis modo clara exempla daturos.
Tum studio ingenti regum male facta novorum
Fortibus auspiciis foedam sarcire ruinam
Et cohibere dati et patriam illustrare potentem.
Ingentes praestate animos, haec turris, in astra
270Quae subit, haec nobis astu vincenda; revulsus
Hannibal ut possit patriam servare cadentem
Funditus atque truces avertere ab urbe tyrannos
Et tribuat nostro pulcherrima dona labori.
Quanquam, si qua fides, nil me sperata moverent
275Munera, priscus honos, amor a puerilibus annis
Insitus et virtus hominis movet. Ille deorum
Atque hominum pater astra tenens cum fraude ligatus
Ingemeret centum patiens in terga catenas.
Mox ope Nereidum, Briarei quoque viribus usus
280Liber et in solium cum maiestate relatus
Non Thetidi quicquam, tanti quae muneris auctor
Prima foret, non Briareo quodcunque liberet,
Ni levis ille tamen caeli aspirasset in astra,
Abnueret: sic iste, dabit dona optima nobis
285Libertate potens solioque impostus avorum.
Fama etiam nunquam moritura omnemque per orbem
Propaganda vagis rumoribus aethera pulsans
Nos canet et nullo tenebris damnabimur aevo.
Nos patriae columen tam forti ex arce receptum
290Contra regis opes, ipsum qui tangit Olympum,
Territat Italiam, Helvetios Alpemque fatigat,
Contra etiam Martis Picinini immania facta
Ingentesque animos tot et arma, in tuta redactum,
Fortiter explicitum vinclis et carcere duro
295Servamus vitae meritaque in sede locamus.
Haec vos fama quidem, si non et maxima dona,
Praemia tantorum sequerentur digna laborum.
Satque superque foret, sed et haec sperata sequentur,
Ad quae vos primi per summa pericula, primus
300Ipse ero et in cunctos ibo et sine fraude pavores.
Inde secundus erit frater; vos deinde secuti
Ibitis, este tamen capienda ad munera primi.
Imus in arma truces, nec nos deterreat ausis
Asperitas operis in caelum elata; paravi
305Aereos nanque ipse gradus, quibus alta capessam.
Me spectate prius subeuntem et celsa tenentem,
Caesareo exemplo me primum in bella ruentem.
Vos mihi sat fuerit non esse ad fortia molles
Hic, ubi vincendum est, aut clara morte cadendum.
310Proinde animum et vires ad fortia facta parate.
Nocte opus aggredimur: cautae nox fraudis amica est.
E silva egredimur tacitorum more luporum.
Id modo, quod petimus, nox atque silentia firmant;
Diique manusque iuvent, iuvet experientia rerum.
315Dixerat et comites ultro ad certamina prompti
Festinant spondentque fidem et praecepta capessunt.
Ergo ubi ferventes animo conspexit amicos
Atque ducis monitis ultro parere paratos,
Laetus in haec iterum et laudabilis ora resolvit
320Verba: Deum, comites, placatum rebus agendis
Conciliemus, ut haec victoria laetior extet
Utque sit eventus facilis auctore benigno.
Spondemus Iacobo sumptuque et nomine nostro
Mittere quamprimum, qui templum aramque potentis
325Invisat, qui facta retro testata reportet.
Praetera quantum fas sit, sine sanguine fuso,
Dum sit nostra salus tuta, et sine caede cruenta
Ducere. Consensum, socii, praestate voventes.
Annuerant. Iam noctis iter spatiumque subibat
330Dimidiae, cum turba suos e monte supino
Circumspecta movet gressus et in aethera mentes
Erigit et patriae poscit per vota salutem
Seque suosque deis commendat et exit in arva.
Iuppiter obscura miratus ab aethere nube
335Velavitque viros somnosque aspersit in arcem
Imbre fovens. Quini veniunt ad ovilia pardi.
Ventum erat ad muros, nec, qua de parte subirent,
Unde aditum facerent, erat explorata facultas.
Rimantur capiuntque viam; fortuna iocatur
340Eluditque, viros paulum, mox reddita supplet.
Tollere conantur astu alta in moenia restes
Nodosas gradibus consertis, ardua sursum
It moles, at saxa frequens ruscique soluti
Lorica - nanque hanc custos induxerat illam
345Parieti - cecidere super, minuere laborem
Saepius, artifices et tardavere furentes.
Tandem adducta subit supremos machina muros
Et stetit in solido pinnis inclusa duabus
Et brevis adiunctis gradibus fulcitur et haeret
350Fixa solo, superest evadere in aera sursum,
Quando iter aereum sublimi ex aere pendet.
Hic ductor risuque gravi vultuque benigno
Respicit et comites cernens formidine mersos:
Este boni, meus iste labor. Ego moenia primus
355Alta peto, vos dehinc succedite; Caesar, adesto,
Qui non ire alios, sed primus in arma ruebas.
Sic fatus repetit scalas et in ardua primus
Evadit comitesque vocat, qua voce liceret.
Tydeus emeruit partes in honore secundas.
360Tertius inde subit Iannesius, ordine quartus
Michalus, extremum peragit Malavolta laborem,
Illaesi salvique omnes, si lumine ductor
Incusso paulum non offendisset in uno;
Laesio parva tamen, mentis quam leverat ardor.
365Noctis erat pars quarta super; iam Lucifer altum
Aera carpebat aliis pavitantibus astris.
Et iam prima rubet Thaumantias, inde serenum
Candorem induitur, flava mox rancida palla.
Ergo prius gradibus scalarum a fronte revulsis,
370Ne quis forte fugae confisus verteret hosti
Terga, sed in pugna caderet vel vinceret hostem,
Insidiis latebrosa petunt loca, luce reducta
Ne pateant fraudes et cautior haesitet hostis
Auxiliumque vocet populi et res tota fatiscat
375Lustrantes. - Sic fata ferunt: patuere relictae
Neglectaeque fores decumanaque ianua turris
Aequa solo tantum vecti sine clave relicta.
Hanc ita compertam reserat Galeatius intro
Progressus recipitque suos parvaque sub umbra
380Stipati eventum, quem det fortuna, morantur.
Aureus exierat iam sol a montibus altis
Fixerat et radios per nota foramina turris,
Parva tamen. Trepidi expectant optata per horas
Et pavitant audentque sibi, spes aequa pavorque.
385Iam vigil arcitenens infuso sole vocabat
Moris ad officium clausa de parte ministros:
Ad vocem subito famuli responsa remittunt.
Unus et e numero non felix intima tantum
Velamenta ferens Marchesius officio par
390Fornice de supero descenderat ostia versus
Approperans et vecte fores solvisse paratus.
Nam sic moris erat: duplicata quod ostia fortis
Ille tenet thalamus, ne quis conclusus abire
Vi vel fraude queat. Intra haec extrinsecus illa
395Includunt panduntque datae haec ad munera dextrae.
Et tunc arcitenens thalamo et captivus in illo
Hannibal inclusus habitant. Marchesius ergo
Veste levis veniens intrat, quem faucibus illic
Comprensum ad sese traxit Galeatius ingens
400Impressitque solo. Qualis Achelous in angue
Non tulit Herculeos urgenti forcipe nodos:
Talis et ille miser animae suprema negatae
Signa dabat, miseratus ibi sed vincla remisit
Calvus et hunc Michalo servandum tradidit illa
405Lege data, ut peragat, quoniam nequit ille silere.
Perditus ille quidem tanti male muneris usus
Clamitat, ex alto comites clamore citati
Fervebant. Iam iamque aderant. Volat altus in arcem
Tydeus, ingressu tamen is prohibetur et obstat
410Limina prima tenens Antonius et simul alter
Additus: auxilio fratri Galeatius ibat.
Clamitat ille tamen, Michalus cui concitus ira
Abstulit ense caput madefactaque sanguine multo
Terra est et terrae porrectum informe cadaver
415Et caput inde procul gladio simul usque rotatum.
Ille autem egressus subit assequiturque priorem
Tydea, cui contra fidens Antonius obstat
Non passurus eum reseratam irrumpere turrem.
Ille per angustam traiecta cuspide rimam
420Reppulit instantem postemque intravit apertum.
Et iam ductor adest fratremque accendit et illi
Vulgus et ignavos commendat fune ligandos.
Ipse per aereas subeuntem Antonion auras
Insequitur gradibus. Prior is tamen incitus anteit
425Ausurus facinus, si non fortuna resistat.
Et iam summa tenet. Galeatius instat et urget.
Machina fulminea est illi correpta suoque
Stipite commissa et quam mittere tendit in hostem.
Ille super solo nociturus pondere. At hic iam
430Passibus extensis graduum suprema tenebat
Aspectuque gravi minitantem et vulnere parvo
Reppulit et domitum fundum devolvit in imum.
Tydeus interea captis, ut iussa fuissent,
Vincula nexuerat pariterque Antonius illic
435Nectitur et patiens. Iannesius et Iacobus iam
Auxilio affuerant. Michalus praeclusa tenebat
Limina femineis possessa ac plena querelis.
His ita compositis descenditur atque trahuntur
Captivi. Stupuere viri, cum sanguine tanto
440Marchesium multa videant tellure iacentem
Et caput abscisum conspersaque sanguinis unda
Atria. Dant lachrymas miseri et sua corda fatigant.
Captivi numero septem post terga ligati
Sistuntur flentes, ubi pridem nocte sub illa
445Ductor et adiuncti latuissent tempore parvo.
Mox ductor, cuius opera et virtute peractum
Grande opus, ad reliquum se comparat; omnibus illis
Dimissis animosus abit. Quod defuit unum
Perficere et cuius causa suscepit agendum.
450Ergo iterum in latebras redit et concussa tumultu
Pectora sollicitat praefecti subdolus arcis.
Antonii effingit vocem et miserabile frendens
Hortatur non deesse suis et callidus urget,
Exagitat ferrum vectis postemque fatigat.
455Credulus ille ratus nihil hic sibi fraudis obesse
Liberat interius commissa repagula. Tum se
Impete magnanimo Galeatius intulit ultro
Turbatumque premit victumque in terga supinat:
Mancipiumque tuum iubet Hannibal esse, sed olim
460Territus huic tanto nescis accedere dono,
Qui modo captivus spe nulla obsessus agebas:
Tam cito fortunam redeuntem agnoscere nescis,
Quisve tibi affuerit, vel qua ratione requiris
Et metuis falli et socialia nomina poscis
465Dictaque non sentis, veluti qui nocte sopora
Respuit invisi metuenda pericula somni.
- Taliter Aegides infernis liber ab oris
Herculis auxilio, postquam supera arva tenebat,
Vix sibi, vix aliis credens mussabat ubique.
470Ductor ut aspexit devictam protinus arcem
Et salvum Hannibalem quanquam torpore ligatum,
Ipse manu thalamo praefectum traxit ab illo.
Quem nondum intrarat thalamum, cui Michalus obstat,
Nec patitur querulas ex quo prodire puellas.
475Egressis praesto est populus post terga ligatus
Et comites alii servantes cuncta, sed illos
Ire simul iubet in thalamum Galeatius ipse.
Inde iacet truncus Marchesius, alta cruore
Regia tincta, caput longe a cervice recisum:
480Omnia terribili casu aspicienda. Per illa
Est tamen ad thalamum via, quam facit ipse patentem
Michalus ad iussum. Illae ut videre patronum
Atque patrem salvum, lachrymis absistere iussae.
Insuper et miseris ululatibus abstinet omnis
485Turba. Sed interea rebus de parte quietis
Femineus populus thalamo transmissus eidem
Atque ita victores et victi protinus unum
Obtinuere locum. His ergo ad vota peractis
Expediunt, quibus Hannibalem deponere cogant
490Ferramenta pedum. Capti iacuere silentes.
Haec, ubi deposuit, veluti iocunda redissent
Omnia, deponunt questus epulasque parari
Dant operam casuque aderat bona copia rerum
Et Cereris Bacchique liquor non vilis in arce.
495Et iam Phoebus equis celsum pervectus in axem
Umbrarum vires minuit. Iam pastor in antro
Compuleratque greges et se statuitque sub umbra.
Dux ibi, quod longos passi veniendo labores
Et nox illa suam requiem non senserat ullam,
500Post epulas largas et amici munera Bacchi
Pauxillum vigilare monet, cui palma decusque
Quaesitum et tantos cui donavere labores,
Magnanimum Hannibalem, reliqui post prandia laeta
Divisis vicibus molli dant corpora somno
505Fessa brevi, ut possint alios perferre labores.
Lux extrema cadit thalamoque est omnis in uno
Mixta manus, maior sed adest iam cura sequentis
Opportuna operis linquendi protinus arcem
Et recta in patriam cautum sub tempus eundi,
510Ne quid in occursu veniens hostile moretur
Fortunam et redeant victores laude canora.
Haec propter consulta parant; Galeatius autem
Antonium secum rapit et fastigia turris
Alta petit. De more iubet pulsare sonoram
515Campanam, ut mos est in honorem virginis almae.
Deinde ciere viros vigiles, quis credita vulgi
Cura sit illorum et custodia certa locorum,
Ne quid ab assueto mutetur et ordine quadrent
Omnia. Quo facto descendunt. Callidus autem
520Disturbatque gradus aditumque abrumpit eundi
Victor et ante habitum de summa turre recisum
Abiecitque procul marcum, quo tacta sonabat
Aenea, ne posset votis agitata nocere.
Haec ubi prospexit, remeat securus in ima
525Hortaturque suos, iubet et cuncta ante parari
Ad reditum. Tamen ante cibo potuque refecti
Erumpunt secumque trahunt ex arce relicta
Tris, quibus obsidibus fuga tuta patensque daretur.
Neve fides ludat, secum traxere ligatos
530Praefectum Antonium simul et traxere nepotem
Praefecti atque tribus victor confisus abibat.
Montanum pariter, quo venerat ante, recedens
Est ingressus iter properans et nocte sub illa
Pervenit ad Tarum fluvium studiosior isque
535Turbidus ex alto collectis defluit undis.
Heu quianam tantas tecum rapis, improbe, vires,
Corniger, et nostros frangis violente recursus?
Haec ductor metuens alios committere ripae
Inquit, at ipse ferox incerta pericula temptans
540Rumpit et in medias, qua sit violentior amnis,
Se demittit aquas diversam attingere ripam
Certus et ad socios victor redit; inde relictos
Ad ripam levioris aquae iussosque venire
Ducit et in fluvio iubet hasta ex ordine iunctos
545Traiicere et certis contemnere passibus undas
Dimidio plus ventre graves, placidas tamen, et sic
Incolumes cuncti ripam tenuere petitam.
Necdum clara dies ulla de parte micabat,
Ante tamen fluvio quam se committeret, ausus
550Solvere captivos, secum quos ante trahebat
Et sese illorum fidei committere tantum.
Ergo ubi transmisso recreati a flumine primum
Constiterant, iterum gressi per opaca viarum.
Monticulum adveniunt, id nomen et oppida signat.
555Illic et fessi et ieiunia longa sitimque
Non aequis animis alto iam sole ferentes
Dant se epulis somnoque brevi, quibus inde refecti
Ulterius paulo progressi optata merentur:
Quem tulerant humeris, hunc ut iumenta referrent
560Hannibalem. Dehinc ergo viam maiore volatu
Conficiunt ex mente tamen montana secuti,
Ne quis in adversum veniens aut visa reportet,
Aut terat alloquio tempus minuatque favorem.
Sed fortuna comes votis ac rebus honestis
565Affuit et nulla turbavit parte vigorem;
Plus quoque, quam satis est, cunctis felicibus actis
Aspirat, necdum Phoebo inclinante sub undas,
Quanquam pronus erat, Spelimbertana tenebant
Arva et magnanimi Gherardi affabile regnum
570Hospitiumque pium veri et florentis amici.
Cognita res avidum gratandi, audita videndi
Ardentemque viros ad se et sua tecta trahendi
Discendique viam, qua libertatis in usum
Hannibal exierat, vocat alta e sede Gherardum.
575Ornatusque senex ultro venit obvius illis
Maiestate quidem spectabilis atque ita longe
Incipit: O populi spes et fortuna potentis,
O nimium dilecte tuis, cui tantus honestae
Fructus amicitiae, tanti patuere favores.
580Sis felix dextrumque feras his montibus omen,
Urbi etiam patriae, quod vult oppressa levamen.
Inde tibi et generi carisque clientibus almae
Libertatis opes et opem vitamque quietam,
Officium et mores exclusis arce tyrannis.
585At modo, quod fessi longarum mole viarum
Et rerum vacui nocturna existis in arva
Et deserta vagi legitis fervente sereno
Ad mediumque diem quoniam sol igneus urit
Et minimum somni properantibus et metus et nox
590Indulsere, meis lenite penatibus omnes
Difficilisque animi noctisque viaeque labores.
Est mea plena domus vobis aliisque benigna
Hospitibus dignis omni formidine tuta
Quaeque prius vestrae novit pia coepta salutis.
595Et mirata libens Galeation accipit olim
Patre mihi carum nunc et virtute probatum.
Ite palam, iuvenes, ultro et secura subite
Moenia, tam vobis, quam mi per cuncta parata.
Dixerat, ast illi paulum tellure moratus
600Hannibal haud humilis ait et responsa remittit:
O facunde senex, o saecli gloria nostri
Orbis et huius honos et nobilitatis avitae,
Vera refers animis et viribus usus amicis.
Evasi miseras obscuri carceris umbras,
605Quas non culpa dabat, sed sola iniuria, sola
Virtus, quae damnis alienis abstinet, at me
Non idcirco piget non esse in parte nefanda
Et placet, in vestro quod sim susceptus amore.
Nec renuo hospitium, recta in tua tecta silente
610Te venturus eram, sed nunc fidentius ibo.
Pignus amicitiae da nunc atque accipe dextram.
Nec me poeniteat numero accepisse meorum,
Nec te poeniteat numero accepisse tuorum.
Est mihi amicitiae felix proventus, ut istos
615Ipse vides, quinque hos, fortissima corda, leones.
Non fluvios, non arma timent, non turribus altis
Terrentur, non, si tremitu pater omnia turbet,
Non, si etiam redeat mundo Tirynthius ille.
Et modo - vidisses utinam! - post moenia capta
620Tot lectos iuventum, firmissima corpora, vinclis
Pauci etiam numero tanto in terrore ligarunt.
Et res nota dehinc, erit admiranda futuris,
Dum legitur, quis enim paucos cepisse putabit
Arcem et custodes et me solvisse catenis
625Et reduces patriam posthac purgasse tyrannis?
Dux etiam Insubrum, si caetera facta moleste
Noverit, hoc unum fuerit laudare coactus
Optabitque sibi tales contingere amicos.
Non et erit compos, quanquam tot regna, tot urbes
630Impleat et solus latum quoque territet orbem.
His te, magne, viris, pater, annumerabimus, etsi,
Quando fata vocant, aderunt, veniemus et ipsi.
Nec te nostra fides frustrabitur: ardua iuro
Sidera et intactae pignus venerabile matris.
635Dehinc simul ad muros subeunt altosque penates.
Et iam turba frequens aderat mensaeque paratae,
Dant manibus lymphas et caetera quaeque ministri
Expediunt epulasque foci misere paratas.
Considunt refoventque viri sua corpora et omnem,
640Quae fuerat iactura viae, solantur et inde
Plurima iocundo memorant sermone; sed illis
Dat finem provisa quies: nanque antea nulla
Sat secura fuit tot iam quaesita diebus.
Vesper erat Phoebusque cadens extenderat umbras.
645Surgitur et veniunt iterum turba omnis in unum
Consiliumque viae capiunt, post illa iubentur
Ducere equos famuli, quos et prius ille Ioannes
Tris dederat, qui Malvetia de gente creatus
Region incoleret, quibus et tres ipse Gherardus
650Addidit, ut numerus foret his abeuntibus aequus.
Sic omnes equites redeunt, victoria donum
Hoc facit et Michalum praemittunt, ordine cuncta
Qui referat, quae facta forent, quae deinde parentur,
Quidve opus est facto. Hannibalis secum ille catenam
655Ereptam pedibus tulit in solatia gentis;
Post oblata fuit divae genitricis ad aram.
Ille volans cuncta haec effecerat. Interea, qui
Restiterant, properis maturant passibus, omnem
Consilio causam demensi et flumine Rheno
660Traiecto inveniunt aliquos de partibus, ultro
Qui gavisuri veniebant. Hisque remissis
Ordine comprenso iam iam venientibus astris
Ad certum coiere locum sub monte. Nec ulla
Est mora. Conveniunt illuc, qui semper amorem
665Testati doluere diu fera facta tyranni
Ultoresque volunt fieri. Prior ergo Ioannes
Marescottus eo multis comitantibus ibat
Et muro e summo socios fratremque manebat.
His Silvester atrox, Mazan agnomine dicunt,
670Venerat, ipse locum prior hunc signarat amicis
Multaque collata est septem super alta trahendis
Machina, nec desunt fortes ad coepta lacerti.
Tertia iam noctis ferme decurrerat hora,
Iunius ad noctem quintam progressus agebat,
675Cum laeti proceres restes trodiasque secuti
Conscendere super muros, ubi ab omine nomen
Impositum, risu Malcantona dicere vulgus,
Quod canat et saevos male turbet ab urbe tyrannos.
Illic et Iacobus, cui dat Capraria nomen,
680Vir magnus Calvae gentis et amabilis hospes.
Omnis et ad caelum voces et bracchia tollens
Turba dabat grates superis, quod in urbe reductus
Hannibal atque suo populo expectatus adesset
Bentevolae lux magna domus populique gravati
685Ultor et offensae veteris damnique levator.
Marescotta domus prima est intrata reducto
Hannibali. Auspicium primum iis ex aedibus ortum.
Quippe quadringentos intranti corpora ferro
Armata et quaevis animosam ad coepta cohortem
690Explicat et mediis illi servantur in hortis.
Intrat Avizanus mox Melchior utilis armis
Et clari generis, primum gratatus et inde
Collachrymans comitem sese promittit in omnes
Eventus, capere arma iubet, non deesse favori.
695Commemorat, quot sunt ad fortia facta parati,
Hos etiam, quos ante malos adversa teneret
Factio, nanque omnes pariter sibi fecerat hostes
Bononiae cives immanis vita tyranni.
Interea quartam nox praecipitaverat horam.
700Ergo ubi compositis in noctem rebus agendis
Egregiam iuvenum partem sibi sumit et ipsum,
Qui tantum numerum collegerat, ille Ioannem.
Melchior huic etiam comes est et nocte sopora
Proripit ad Pepulos; - Romeum sopor altus habebat.
705Pulsatae sonuere fores; intratur, ad ipsum
Contendunt thalamum, tanta est fiducia cari
Sanguinis et secum Hannibalem trahit atque petenti,
Quaenam causa illuc media sub nocte tulisset
Melchior, in cuius tunc nomine tecta patebant:
710Ecce tibi Hannibalem duco, ut solatia primus
Accipias. - Romeus verba admiratus ad illum
Respicit et surgens laetatur et aspicit; orat,
Ut superi consulta boni et pia coepta secundent.
Post haec sepositis aliis non multa locuti
715Concipiunt animo, quis tunc foret usus; et ipse
Rem sibi concessam Romeus partemque laborum
Excipit, ille alios pergit concire fideles,
Totus ut ordo simul tanta consurgeret arte.
Ne quid obesse viris aut vis humana valeret,
720Aut aliquid praeter divini numinis iram.
Ille et Malvetios et in illa gente fideles
Excitat atque iubet fidos concire clientes,
Nec vult ante diem tenebris committere pugnam.
Hannibal ista parat; verum Galeatius ardens
725Expectare diem non vult: secum ipse furentes
Bellaque gliscentes socios rapit ordine certo;
Dat cuneos ponitque duces; dat signa receptus
Incursusque simul; dicit, quo calle ruendum.
Procedunt taciti densique sub arte regentis.
730Cum tamen ora fori primi tenuere, furentem
Emittunt fremitum et clamoribus aera rumpunt.
Plena minis resonant convicia dira tyrannis.
Mors ante ora volat. Neu claustra erumpere possint,
Obstruiturque aditus et quicquid ubique repertum
735Lignorum fruticumque ferunt. Rapiuntur eodem
Infectae factaeque trabes, stetit assere multo
Fasciculisque frequens cumulus. Nec templa deorum,
Nec fora causarum tantis intacta rapinis.
Frivola quid memorem? nam vendicularia late
740Instrumenta prius rapta. Huc arcilia, capsae,
Sedes, scamna, tripos, caveae lintresque Cadurci,
Cola, canistrorum vis plurima, scirpea, cistae,
Pendentes mensae et clausis avulsa tabernis
Atque locis variis erepta sedilia, currus
745Ostiaque et vacuis extorta repagula tectis
Materiaque omni collectus crescit acervus
Totaque iam latuit congesta ianua mole.
Celantur postes etiam miseroque tumultu
Turbante ex omni populo nova monstra ruebant.
750Necdum grande malum, sed nuntia signa futuri
Probra minis, ignominiis convicia iuncta
Ac inhonesta sonant; et nox extrema cadebat
Omnis in occasus, roseis Aurora quadrigis
Incipit et primo veniens festinat ab ortu
755Dissolvens nebulas et fraudem noctis opacae.
Dux igitur cernens tot iam se nocte sub una
Hostibus obsessum et metuens peiora parari:
O utinam infelix ad nuntia prima levassem
E somno miserum caput, arma virosque vocassem
760Et meme et socios servatus in arce tenerem.
O vetule infelix, qui me salvare laborans
Non exauditus multa sub nocte redisti;
Poenitet et poenas nunc do praestantis amici
Maioresque dabo et monitis accedere discam.
765Mole gravi et pavidos regit et confirmat amicos,
Vis humana queat si qua his obstare periclis.
Iamque illi ex alto glandes et saxa, sagittas
Contorsere. Vomunt immania tela fenestrae,
Vulnera missa volant vulgi; qui spectat inermis,
770Maximus afficitur numerus, quod fata petebant
Ac omnes una conclamant voce: Superbos
Imus et eiicimus praeclara ex urbe tyrannos. -
Inde domos abeunt laturi cominus arma.
Tum quoque praemissis aliis medio agmine celsus
775Hannibal ingreditur telis armisque coruscus;
Hunc Romeus Pepulus, hunc Calvus et ille Ioannes,
Hunc et Malvetii celeres laetique sequuntur.
Clamorem adiiciunt. Ibi funditus omnia verti
Visa simul tantum, qui duceret, Hannibal, agmen,
780Cognitus atque animo pugnant ex arce paventi,
Quoque magis trepident; aequam Galeatius arcem
Praetorisque locum celer occupat. Inde sagittis,
Glandibus inde feris pulsatur curia et hostis
Territus huic tanto nescit par esse labori.
785Curia circuita est omnique a parte laborat
Et tamen ex omni Perusinus parte resistit
Distribuitque suos vagus et vim viribus arcet,
Nec tamen a portis erumpere territus audet.
Pepulus adversam scribarum intraverat arcem
790Ornaratque suos, neque curia maior ad auras
Hinc quoque conficitur iaculis levibusque sagittis;
Et minus atque minus iam audent in bella venire.
Calvus ibi meminit lignorum ad limina molis
Oppositae - et quartam iam sol ascenderat horam -
795Iannesiumque vocat fidamque ita fatur ad aurem:
Postquam clara tua hic virtus nil proficit, ex quo
Non opus est gladiis, qua tu virtute superbis
Ante alios, ipsum qui vincere noris Achillem
Et Diomedeam superes hoc nomine famam,
800Perditus hic operis tanti vacuusque tacebis?
I modo, care mihi, - sola est victoria - saevos
Infer et ad clausos ipsis iace postibus ignes,
Pestis ut ardentes agat et labor ipseque caeli
Iam nimium fervente die ferus ardor adurat.
805Haec ait. Ille ferox et amator laudis abibat
Et facibus portas impleverat; omnis acervus
Obdita conglomerat permixta incendia fumo.
Heu, quid agant miseri? Fumosa incendia surgunt
Aspectumque negant, nec iam tolerare vaporem
810Ulterius poterant et totus ab urbe ruebat
Hostilis populus acuens clamoribus iras
Invisique etiam telis scalisque petuntur
Vectibus et paries multus temptatur acutis
Et ruit et virtus cecidit superata virorum.
815Multaque deciderant iam corpora et intus et extra;
Non tamen aequalis iactura videtur utrinque,
Nam populi est ingens numerus sine fine furentis
Atque alii subeunt, quotiens forte unus ademptus.
Et Franciscus idem miser ingemit; - Heu mihi demum
820Oceanum patior, ait, in sua regna furentem. -
Irruerat populus furiatus et omnia late
Complerat. Cecidere animi. Suprema fateri
Cogitur. Acre malum duplicat. Discrimine tanto
Victus abit thalamoque sedet lachrymabilis expes.
825Sors etiam contra molitur dedecus ingens.
Nanque alii fortes et fortia facta secuti
Pugnantes reprimunt, quorum dux vividus esset
Tydeus; ast alii propere stabula alta nitentesque
Insectantur equos; Calvus prior ille Ioannes
830Hos agit, ast aliis captivos cura ligandi.
Ornamenta ferunt alii, quae multa rapinis
Collecta et multa ex propriis inducta nitebant.
Interea obscurus miles, vix utilis armis,
Et qui tesserulas vilis faciebat emendas,
835In thalamum rumpit ducis. Illic pallidus idem
Ut victus residebat, humi languentia tela
Ac animus iacuit; remque omnem ignavus habebat,
Nec se ad victoris faciem convertere avebat.
Ille indignatus ibat male sanus in hostem
840Facturus facinus, nisi et alter ibi obvius idem
Consilii melioris eum deterreat ausis.
Servatur pignus pro civibus ante vocatis
In fraudem variisque locis in carcere clausis,
Quos nisi restituat, non sit solvendus et ipse.
845Caetera turba locis aliis captiva tenetur
Bononiensis, ubique prior dat iura fuitque
Multis illa dies clari fecunda vigoris.
Nec facile est cunctas extendere in aethera laudes
Et me facta vocant alia et pars una tenorem
850Implevit bene gesta suum. Duo nomina primas
Tydeus et frater Calvi meruere coronas.
Tertius Antenor crescens tamen indole magna
Fratribus assimilis, nec, si via iusta supersit,
Virtute inferior, tamen invida fata repugnant.
855Ignis ab introitu depellitur arcis. Et inde
Sublimes in equis abeunt clari victores.
Hannibalis Laribus trahitur dux victus et illi
Omnis, quanta fuit, victoria tota refertur;
Contiguus lateri cuius Galeatius ibat.