Chaula, Tommaso Chiaramonte, saec. XIV - XV, bellum Parthicum, bellum Parthicum Parth. bellum Parthicum (Barbara Valenti, 1983)

Motus ab Arthoi generosus amore tiranni
Barbarus Euthiphon, Pacoro dilectus in armis,
Nocte umbrante polum, per crassa cadavera migrans,
It corpus rapturus amans flamisque supremis
5Quo condat, casum non aspernatus amici.
Ergo tenus castris Romani principis errans
Leticia passim somnis vinoque quietis,
Multa miser plangens, dominum dum querit amatum,
Queque revolvit humo deformia corpora tristi,
10Inversatque virum galeas, vultusque gelatos
Scrutatur dextra multa virtute fatigans:
"Quo te magnanimum, dux o fortissime, campo
Inveniam per opaca vie? Qua parte recumbis
Infelix tantumque, deis, invise, malignis
15Fortuneque tue? Quonam, miser, umbra vagatur?
Heu michi flecte iubar, pulcerrima Cinthia, paulum,
Da, decus astrorum, da, nobile sidus, in atris
Me tenebris spectare virum, liceatque referre
Exiguum patrie cinerem. Non vilia posco;
20Regia membra peto, peto regia membra sub acri
Fusa quidem bello. Stelle, donate repertum".
Tristiter et lacrime pariter super ora cadebant.
Plurima convolvens tristi sub cede virorum
Pectora, prospexit crasso radiare sub auro
25Insignem capulum, vidit celamina gentis
Novit et Arthoe pennasque per arva diremptas,
Annotat auratum regis fulgescere conum.
Tum toto labens Parthus pretorpuit ore.
Inde viam celerans cupidis amplexibus ecce
30Stringit, ut agnovit, quesiti membra iacentis
Herois miseranda sui, vulnusque profundum
Confovet illacrimans; spectat collumque manusque
Divisumque caput; nequicquam prata, cerebrum
Vidit et herboso vicino cespite truncum.
35Te simili, Labiene, modo similique dolore
Ingemuit meminitque ducis, meminitque ruine.
Mox miser unanimis suscepit corpus amici
Armaque prevalidus, fert et vestigia retro
Declivum collem, fugitque cubantia castra
40Ausona, quo nullo strepitu turbante supremum
Provehat officium, congestet et ignibus artus.
Inter saxa duo sacri respersa cruore
Stat vetus ara deum, densis ambita vadosis
Ulmis, quam tenui fluvius cum fonte rigabat.
45Huc simul advenit fluviali gurgite primum
Abluit, heu, plagas taboque fluente medullas
Siccat, et inde piram fecit de more vetusto,
Exuviasque tulit, galeam, scutumque trifultum
Tergore taurorum; croceum radiante metallo
50Proicit hinc ensem - torquens - qui circulus auri
Colla decora dabat; vestem discrimine pictam
Sydonio flamis pariter congestat et igni,
Effaturque supra corpus solventibus aris:
"Suscipe funereum munus, miserabilis umbra,
55Suscipe plorantis supremum pignus amici;
Non liceat Manes, regum clarissime, tantos
Ire vagos, dum busta sibi dum nuda querantur
Ossa cubare solo. Tristem tu hoc munere Avernum
Ibis, care michi, sedesque videbis apricas.
60Heu modo nec Partha cupias tua funera pompa
Attolli, miserande pater, lugere parentes
Neu tua cura vocet. Quidquid Fortuna malorum
Inferat, est clara nobis virtute ferendum.
Sit precium sensisse rogum, cum Fata triumphos
65Hesperios scelerata negant. Sat magna dedisti,
Magna quidem mundo; Sirium penetrare sub orbem
Contigit et tantis populis gaudere subactis.
Te timuit sevis iam perfida Roma tropheis,
Indus et Egiptus, montanaque culmina Tauri.
70Felix heu fratris non impia gesta cruenti
Visurus, mortemque patris, casumque tuorum!
Sed voluit leto solatia iungere Fatum
Triste tuo, cecidisse, viros dum Marte trucidas
Undique conspicuo, monimenta daturus in orbe
75Omnibus et populis. Vives, clarissime, factis
Dum polus eternis rapietur cursibus, astra
Lucida fulgebunt, dum Cinthia surget Eoo.
Ipse tuos cineres, sacrum ceu numen ad aras,
Et referam delubra deum; venerabitur illos
80Parthia perpetuis super omnia numina donis".
Hec dedit, et flamas cogit crepitare favillis
Nocte sub algenti circumque altaria migrans,
Dat rursus lucere focos cumulatque vaporem.
Inde, velut pietas iuvenem tangebat amorque,
85Sic ait: "Heu cesso corpus portare iacentis,
Infelix Labiene, tui? Neu stare nivosa
Prostratum tellure sinam. Gestabere flamis
Officio, Labiene, meo, ponere sub igni;
Nec quia Romanus tardat mea cura profecto.
90Arsacide coniunctus eras, michi Parthus haberis".
Ergo, viam religens, iterum per opaca iacentum
Funera rumpebat: "Veniam michi tradite," dixit
"Calcati Manes. Ledo non sponte profusos
Hac tellure viros, remeo sed rursus amicum
95Heu Latium rapturus agris!" Sic ecce profatus,
It iuvenis queritque viam. Tum turba iacentum
Ambiguum tenuere virum tenuitque per arva
Devius error. Agat nescit vestigia quonam.
Tandem, multa legens, meminit qua parte locorum
100Astulit Arsaciden. Vadit miserandus in umbras
Invenitque virum, Phebe monstrante nitentes
Tunc aquilas, ensis. Triplici confixus acerbo
Vulnere functus erat. Cepit conamine multo
Atque humeris supportat onus, remeatque relictis
105Ignibus et veteres poscit flagrantibus aras,
Quis super imponens: "Pacore o preclare," resolvit,
"Hoc patiare rogo comburi corpus amici.
Hic Labienus adest. Arde tu, nobilis umbra
Et Latio celebranda tuo, quam duxit ad istum
110Interitum Fortuna ferox casumque malignum,
Dum bona libertas sceleratos ferre tirannos
Respuit et pacem quesivit reddere mundo".
Carpitur a flamis, stillant refluente medulle
Inque piram tabo, sanies per acerba liquescit
115Vulnera, stridebant nervi populante favilla.
Lucifer interea Phebeo missus ab ortu
Nuntiat astriferum Peana venire per undas
Et roseum portare diem. Tum Parthus adustos
Illico collegit cineres, urnaque recondens,
120Gavisus fecisse pium sine turbine belli
Officium, remeans, umbris referebat opacis.
Ast ubi lata dies nebulas dimovit ab orbe,
Impia crudelis venerunt gesta tiranni
Castra ducis Latii, rapidi que gurges Orontis
125Circundat crassante vado pelagoque ferenti
Innumeras mortes. Prima sub fronte Latini
Vix habuere fidem. Quisnam terrenda, quis ista
Crederet humanus? Quis non miretur agatque
Ambiguos animos? Sed, postquam Fama secunda
130Arrumpens portavit idem, clarissimus ille
Ventidius: "Vadamus," ait "dux inclite Rome,
Infandum punire virum gentemque scelestam.
Non tantum Latios ulcisci turbine Manes
Venimus armorum, sed adhuc nos Parthia clamat
135Criminis ultores. Minus o cuntemur adire!
Sed tamen ante paro Pacori dare membra potentis
Ignibus; haud patiar regis tam nobilis umbram
Avia lustrantem, dum queritet ossibus urnam.
Et quid, si dux hostis erat?" Mox ipse per agros,
140Ausonia comitante manu, discurrit apertos
Ora ducis laturus enim passimque vagatur.
Nequicquam simul omne iugum lustravit et arva.
Iam pius indoluit timuitque fuisse ferarum
Pabula. Sed tandem longe sub caute profunda
145Fumantem videre piram, quo tramite rapto
Accessere; vident constructam frondibus aram
Signatamque viri sacro cum nomine Parthi,
Atque tuum, Labiene miser, legere sepulcrum:
"Frigida marmoreo Labieni membra colosso
150Condita sub isto. Sed nobilis umbra, Tonantis
Celsa quidem repetens, vadit, spernata maligni
Prelia iam mundi religitque serena polorum".
Tum quoque Ventidius, motus pietatis amore,
Laudavit quicunque fuit rectumque vocavit.
155Hinc ait: "Infelix, que te, Labiene, coegit
Arma per adversum dementia carpere Romam
Et patrios turbare Lares? Miserande, sub Artho
Arsacidis quid pacta dabas? Quam celsus et auctor
Maximus astares, nunquam si federa Parthi
160Tentasses infecta dolis! Nunc hospes ad oras
Tristis Hyperboreas, patria privatus et urna
Membra tegis Latioque cares, nec funera plangunt
Italides de more nurus resonante teatro".
O utinam tali Crassis victore ruinas
165Donasset Fortuna pio! Nam mille per atras
Non mortes servatus eras auroque calenti
Guctura, meste senex, nunquam, miserande, dedisses.
Inclite Ventidi, decus o mirabile mundo
Hac pietate, vale. Macedum tu quippe tiranno,
170Scipiade collatus eris famamque per orbem
Invenies, moriture minus, si sacra sororum
Aonidum quid turba potest; nostroque labore
Semper apud gentes sacro celebrabere cantu".
Hinc autem in gelidas festinant agmine Charras
175Tendere prevalido Romanaque signa per auras,
Pacatis de more deis, duxere caterve.
Castra levant passim, linquunt altaria fumo
Usta recedentes piceo campumque rigentem
Cedibus, et multa fluvium cum strage vadosum
180Pretereunt alacresque ruunt, collesque viasque
Esuperant; nemora alta legunt lateque fragores
Dant silve ramis, cupiunt per lustra ruinam;
Murmurat omnis ager, resplendent arma coruscis
Lampadibus; coni radiant in vertice pennis.
185Alpibus haud aliter cano vel culmine Pindi,
Postquam frigoribus glacies concreta nivosis
Horruit et Boree furiosi flatibus algens
Splenduit adversi ferientibus ethera Phebi
Luminibus, clarente die sine nubibus, astris
190Ethereisque simul passim pallentibus ortu.
Perfidus interea Frachates agmina contra
Senserat Ausonie sevo ventare furore
Et fera successu Mavortis in equora Tauni
Omnia confuso velle instravisse tumultu:
195Tantos sors animos, tantas victoria vires
Tradiderat turmis bello Latialibus olim.
Protinus, e campis acies tum Marte fugatas
Efferus instaurans et Parthica rura coercens,
Rursus bella parat, rursus concurrere Parthos
200Provocat. Ergo vocans sevos in prelia Dacos,
Sauromathas Medosque movet cum gente Gelona,
Excitat Hermionos et qui, cogente Ripheo
Frigore, non horrent undis iactare lacertos
Fluminis hiberni, tantum natura locorum
205Dat gaudere viros gelido se mergere fonti.
Ergo ubi crudeli gentes venere tiranno,
Ingenti stipante manu validisque catervis
Undique commotis, prono cum pectore Marti,
Sic ferus Arsacides medium prorupit in agmen:
210"Nobilis Arthoi miles discriminis ultor,
Pauca quidem dicenda michi; bellumque vocanti
Non opus est longis hortari vocibus ire
Precipitem pugne. Video, concurritis ultro,
Ultro, viri, venistis enim. Si nostra reservant
215Numina nos bellis, rigidum constringite ferrum
Et patrie pugnate, precor. Nichil ipse requiro,
Vobis cunta dabo. Decus admirabile Martis
Queritur et tantum nomen post prelia sacrum.
Nec quia magnanimus Pacorus sub strage nefanda
220Succubuit quondam, tardate ruisse per hostes,
Deprecor, adversos. Voluit Fortuna profecto,
Hanc voluit Fortuna, viri, conducere laudem
His equidem turmis; servat sua prospera nulli;
Gentibus Hesperie potuit - quid prisca retracto?
225Scitis enim - Capro miseras inferre ruinas,
Cedibus et Latiis fluvios augere fluentes.
En aderit miles seva mercede vocatus
Arthoos populare Lares, ferroque nocenti
Omnia versurus. Patiemur sacra deorum
230Numina divelli Latiosque referre rapinas
Partibus Ausonie? Non an fera iussa tot annis
Ducemus miserumque iugum? Servabimur heune
Ultima preda, viri? Non non certare licebit?
Ibimus Italie populo ludibria gentis?
235Heu potius, pater alme deum, da fulmine vitam
Hanc, precor, oppetere, aut medio discrimine Martis
Infandam sensisse necem. Germania, promptum
Accipe iam bellum; claris modo viribus, audax
Turba, tene ferrum; mecum, cum bellica clangent
240Signa, venite simul, per queque nefasta vagetur
Ensis et arma, precor. Video successibus ingens
Augurium venisse palam. Fortuna suberrat
Castris quippe meis. Mora nulla. Ruamus et ultro
Bella, viri, revocemus" ait "sortemque lacertis
245In mediis tentemus agris". Sic perfidus orans
Finierat, turmis late plaudentibus omne
Consilium, faustumque vocant omenque piumque.
Ergo catervatim retrahens sua castra, sub arva
Provolat armatus, qua festinare Quirites
250Senserat in Charras. Montis sublime cacumen
Occupat, unde valet totis prodire maniplis
Et pugnam tentare manu, rursusque reverti.
Providet hinc sevus - quis barbara corda venenis
Ignorat confecta malis? - convalle sub atra
255Audaces latitare viros, qui terga retrorsum
Cedant Ausoniis exorsaque prima feroces
Invadant Martis, tollantque in prelia ferrum.
Tum quoque prelatum triplici legione potenti
Eligit Amantrum, claro qui sanguine cretus
260Principe Dacorum veniensque in bella tremendus
Auxerat ingenti Frachatis milite castra;
Admonet et tali rex impius ordine Dacum:
"O genus, a prisca qui ducis origine Pleuri,
Et patrium sublime decus pugnaque superbum,
265His munitus equis retine confinia vallis,
Qua Latio via prona duci, retineque ferarum
Lustra sub ilicibus densis; anfractibus adde
Prevalidam gentem, quo, cum fera turba subintret
Acclivumque petat festinans scandere montem,
270Retro Martis agas omni cum fronte furorem;
Angustamque viam, producto milite, calca,
Viribus et magnis sevum compone tumultum.
Nec libeat captare fugam castrisque redire.
Nos autem celso, passim stipantibus armis,
275Turbine precipiti subito de monte ruemus,
Pectora collato feriemus et impia ferro".
Hec novus infandus ductor referebat ad acrem
Marte virum seriemque docet, bellumque ministrat.
Sic, ubi Gradivus tulerit mandata parentis
280Tracia terribilis paulum vasurus ad astra
Linquere rura, monet pugnam servare sororem:
"Hinc fers insidias; illinc, germana, subibis;
Hac furiosa dabis toto procurrere cornu
Confringesque acies rubeo, Bellona, flagello;
285Illac innumeras coges accumbere clades".
Dux ferus Hesperie superarat milite fauces
Montis Hyperborei cupienti bella nivales
Arthoumque capescit iter, rursusque per hostes
Appetit armatam Latiam conducere gentem
290Fortunamque feris tentare tumultibus omnem,
Intentus totum fastis annalibus orbem
Iungere Romanis: animos victoria tantos
Tradidit et letum tum sumpsit cedibus omen.
Ante alios turmam ducens Ventidius acrem
295Ibat magnanimus, qui, postquam fluminis undam
Attigit et nusquam vidit consurgere pontem,
Herentes transire vadum fluviumque tumentem
Alloquitur: "Vanos fluctus quid gurgitis, o gens,
Horrescis metuisque nichil? Non quippe procellas
300Equoris Egei, Siculum latrare Pelorum
Et Sirtes spectamus;" ait "nil ista profecto
Unda retardabit, refluet concreta pruinis
Hibernoque gelu torpet. Vestigia nostrum
Sumite post tergum, vanum removete timorem".
305Dixit; cornipedem validum calcaribus urgens
In rapidas se mergit aquas, frustraque retentus
Audet adire ferox, fluctu volvente molares.
Vix medium superarat iter, cum flumen inundans
Iam cogit fluitare gradus; interritus ille
310Calcat equum sociosque vocat: "Celerate, Quirites,
Quid formidatis?" Potuit nil atra vorago,
Nil tumide nocuere mine. Fundebat in auras
Nempe leves voces. Alio nam margine posti
Expavere viri casus annantis amici
315Et pariter cohibere viam, Superosque precantur.
Cum tenus alterius cessisset gurgite ripe,
Invenit exingens ibi conflictare profundum.
Tum sonipes portatur aquis; super ille coherens:
"Quo, vesane, ruis? Carpis quo limite gressum?"
320Dixit, et undantes omnes aspergine frenos
Contrahit et, multo demum luctamine pergens,
Extitit adverse fortissimus aggere rupis.
Non tamen Antonius rapidi se fluctibus amnis
Credere maluerit, subita sed mole recisum
325Instaurare parat pontem. Iubet illico tolli
Lucorum truncos longevaque robora texi.
Paretur. Truncant ornos pinusque sub altis
Montibus equoreas, platanum. Cadit atra cupressus
Funereis magis acta rogis, procumbit opaca
330Ilix, immensum tribuit percussa fragorem
Quercus, et in nudis ulmus se culcat arenis.
Post validum raptim certant intexere pontem
His rudibus truncis. Longo munimine surgit
Machina structa trabum; refluo natat amne per undas
335Invehiturque super validis consuta catenis,
Et Latios transvectat equos. Ast impius heros,
Ut videt implicitos fluvium tranare vadosum
Ausonios partimque alio de margine latos,
Proruit ex alto confestim culmine montis.
340Per loca tecta vie, per devia lustra suberrans,
Litoribus se duxit aque; validisque catervis
Prelia seva gerens Latios haud ista timentes
Efferus insultat. Complet clamoribus omne
Barbara turba nemus pariterque, per plana recursans,
345Incautos variis prosternit cedibus hostes.
Tum quoque, prospectans inopina venire tumultu
Agmina terribili, Ventidius illicet ultra,
Quos dederat fluvium penitus superasse protervum
Pons novus, astringit reparatque furoribus iras
350Magnanimus Martemque trucem, pugnamque cruentam.
Cominus ecce videt Latias insultibus alas
Acribus Euminion volventem maximus heros;
Contra hunc continuo proclivo robore trunci
Spumantem propulsat equum, prolongat habenas
355Tempestate ruens, omnique furore citatus
Corripit et pectus, rupto pulmone calenti,
Dividit et fusis fedavit gramina campi
Visceribus rubeisque nove cum cedibus herbe
Immaduere viri. Post per transversa ruentem
360Immaduere viri. Post per transversa ruentem
Prelia Laurimenon spectat fortissimus auctor,
Otrisioque fisus equo per bella feroci,
Undique Romanos crudeli Marte fugabat:
"Nec tu cum vastis" dixit "iam viribus audax
365Evades, scelerate michi; sternere lacertis
His equidem;" fulvumque simul presustulit ensem
Et rigido campis mandavit vulnere collum.
Truncus et informis pendebat crine repexo
Infelicis equi. Post, agmina queque pererrans,
370Innumeras mortes omni terrore resumit.
Nec tum crudelis segni torpore tirannus
Incursabat agris Arthoo milite latis,
Sed ferus hortator cogit per mille phalanges
Rumpere barbaricas sevi discrimina belli.
375Tum pater Antonius, subitum concurrere casum
Aspiciens, alia promotus parte profundi
Fluminis, impatiens summo stridore, tonabat
Implebatque viris pontem: "Celerate, Quirites;
Cernite magnanimum Ventidia sorte labare
380Infausta; properate, viri;" pulsatque retrorsum,
Infrendetque viam non posse capessere pronam
Trans amnem cedemque feram manante cruore
Intractare ferox. Undas modo culpat iniquas,
Nunc damnat fluctus tanta cum mole tumentes.
385Sic quoque prevalidus hirsuta fronte molosus
Estuat, adverse postquam videt aggere ripe
In pecudes sevire lupos atrumque cruorem
Fundere villosos, tristi custode remoto.
Tum ferus ethereas allidens dentibus auras
390Ambiguus stetit anne ruat, se mergat in undas,
An possit miseri damnum sufferre magistri.
Tandem terribilis, valido de corde fugato
Ecce metu, se portat aquis audaxque natare
It vagus, et superat vesano robore fluctus,
395Ductor ut Hesperius, qui, cum staurare tumultum
Vidit et Arthoos ex omni monte venire,
Agmina tota movens rapidis se compulit undis
Et, tractus rumpens volvente voragine sevi
Gurgitis, infuso tranavit milite tandem.
400Heu quot certantes ultra transire Quiritum
Se mersere vadis! Quorum de gente Camilla
Unus erat Lepidus, socios precedere gaudens,
Qui miser armatus vasit cum gurgite ponto.
Ast ubi traiectum Latialis militis agmen
405Extitit et patulo potuit discurrere campo,
Infandas movere neces omnemque cruentant
Ense viam, Martemque vocant, Martemque fatiscunt.
Involvunt acies, cuneos qui sorte vagantur
Sanguinea stravere retro; Parthosque fugaces
410Insequitur Romanus eques ductorque tremendus
Cogit anelantes, infert post pectora mortes.
Impius ast, fugiens astu per plana per agros,
Miles in hostiles, veluti cum grandine nubem
Tela iacit post terga ferox Latiosque trucidans
415Ad montem festinat iter, silvasque propinquas
Occupat, et sese tutatur culmine montis,
Dum latitans silvis exercitus agmine rapto,
Per transversa means vicinaque rura, fugatis
Hesperios validis invadit viribus hostes.
420Barbara tum rediens primo depulsa caterva
Congestant acies, omni conamine contra
Irruerint atque arma rotant. It missile tortum
Ethera per liquidum, revolant truncique trabesque,
Ensis et afflantes tum lancea dividit Haustros.
425Hic cadit, ille labat, ruit iste, resurgit et alter.
Quis casus hominum referat, quis fata virorum,
Quis varias cedes alternaque vulnera fuso
Sanguine, stridores totum per inane levatos
Et gemitus sonitumque trucem, letique tenebras?
430Tum, velut Haustralis rabies effrena leonis,
Ventidius rumpens extrema per equora campi,
Qua se marginibus fluvii conterminat ingens
Silva, ruit, seva revocatus cede iacentum.
Hunc videt Arthous ductor sceleratus ad arma
435Precipitem parvaque manu comitante superbum.
Asper et insanus, valida stipante caterva,
Cursat in Hesperium: "Vires revocate potentes,
Gens preclara, precor; modo vertite strage nefandum
Campis Ausonium, qui tanta cadavera Parthum
440Discutit et ferri nunquam satiatur amore,
Orbator Charre, populator militis huius".
Concurrit funesta manus, Ventidia tantum
Undique circundans dextra levaque fatigat
Mugitumque levat; totis concurrit habenis
445Turba nocens facinusque gerit, bellumque cruentat.
Ille autem impavidus furiosa mole ruentum
Agmen agit rapidum, Frachatem novit in armis
Elatum sevumque truci cum crimine sontem:
"Degener, en audes in castra venire Quiritum
450Sparsus ab infanda fratrum male cede peremptum?
Inquit "At ultores germane stragis imago
Iam vocat, Ausoniam. Patris miserabilis umbra
It nato conquesta suo, Superosque Chaosque
Exposcit tibi, seve, dari tormenta maligne".
455Dixit, et inde ferum tollens per prelia ferrum
Inter utranque ruit furioso turbine gentem.
Multa sub undantes diffuso sanguine silvas
Corpora diiectans ruptis cervicibus audax,
Evolat armipotens super arva rigentia tabo.
460Missus ab Antonio levo pre limine Gallus
Afforon interea medii confinia montis
Occupat, ingenti peditum sociante caterva.
Cum tuba conclanxit subito signumque redire
Tradidit, indomitus, stipata gente, per omnem
465Proruit ecce iugum, nemus atterit undique cursans
Desuper astrictis feriens mucronibus angit
Illicet Arthoos omni feritate profanos.
Omnibus hic turmis sevum bellatur et omne
Estuat hic ferrum. Cunte sonuere canoro
470Ere tube lituique fremunt, aurasque secabant.
Demum non tantis insultibus ecce scelestis
Barbara turba valens contra certare Quirites,
Corripuit de more fugam, nec tela retrorsum
Ulterius fudisse vacat; captare salutem
475Degeneres hortantur equos et castra fugaces
Deseruere viri. Sequitur post terga cruentus
Miles at Hesperius, passim super arva maniplis
Diffusis Romanus agit Parthosque sub ense
Proterit immiti, silvas collesque gelatos
480Collustrat, dum Partha fugit gens impia campis,
Invia queque legens recto sine tramite luci.
Frangitur omne nemus, silve stridere fragore.
Ast ubi per totum Latiis victoria campum
Extitit, Arthois nullumque remansit in oris
485Certandum validis bellum crudele lacertis,
Impatiens Martis sevum languere furorem
Inclitus Antonium Ventidius occupat ore:
"Hesperie ductor gentis fortissime, quenam
Hec mora? Consilium quod per victricia carpis
490Arma, calent turme postquam successibus omnes
Et nobis ferro leti rediere triumphi?
Ipse ego prorepto laudo iam milite, rector,
In Sirios penetrare sinus Asiamque rebellem
Viribus impetere, amissum pervincere regnum,
495Dum segnes animi, gelido torpore subacti,
Auditam quondam Pacori timuere ruinam
Et nunc indecorem passim per rura fugatum
Parthica Frachatem, nullas staurare potentem
Iam vires bello, patriis qui pulsus ab oris
500Degener abscurrit peregrini devia mundi".
Ille sub hec contra: "Dudum mea cura profecto
Unica, militie virtus clarissima sacre,
Volvebat, memori pertractans omnia motu,
Postquam Fata deum, splendor pulcerrime belli,
505Ausonie miserere fuit, pia vota vagantis
Undique si Crassi numen tetigere benignum,
Iam sedet Arthoum devictum linquere mundum
Phebeosque videre sinus, gentemque nefandam
Hac bellare manu, periuram vertere passim
510Barbariem, totum Latiis annalibus orbem
Iungere. Perpetuis flagrantem solibus una
Ibimus adversum Rome prosternere mundum,
Ibimus audaces quo quo, Fortuna, iubebis.
An, quia Germanis miles depulsus ab arvis
515Fugit ad Assirios, tardabimur ire per omnem
Bellorum casum? Quid, si certamine crudo
Obvia fit pubes, tantum commercia rerum
Ducere que didicit, mirra nardoque Sabea
Stricta comas? Sevus cum Martius undique fervor
520Arserit, imbellis nos hec tardabit ad arma?
Istane iam sonitum poterit sufferre tubarum?
Istane terribiles audebit adire tumultus,
Cedibus horrendis cum prata cruore madescent?
Non ea cura loci. Non ausa venire profecto
525Turba sub horrentem pugnam, cum bellica clangent
Cornua Mavortis, terrebitur ere sonanti.
Sed tu dum Sirios et Medica rura subibis
Et Dacos variis convolves cladibus omnes
Caldeumque solum - prestat sententia talis -,
530Ipse ego Dardanias penetrabo fortibus oras
Armorum turmis, et, prelia cruda retractans,
Fascibus Ausonie sevo certamine Teucros
Astringam, Latio regem vesana minantem
Invadam penitus, magnis equabo ruinis
535- tantum tu spira ceptis felicibus, alma -
Regia marmoreis circundata tecta columnis.
Sed tamen Hesperios bellorum turbine cesos
Ante cremare licet, supremis funera bustis
Condere, Ventidi, cineres et, Roma, tuorum,
540Qui quoque bellantes patrie, dum vincere certant,
Fuderunt animam pulcra cum morte serenam".
Hec libuit cuntis clari sententia tandem
Ductori Latii; plausumque tulere sub auras
Gentes Italie fremituque sonoque vagantes
545Arripuere gradum, rorantia prata nemusque
Cedibus effusis nullo discrimine calcant,
Dum satagunt atris Romana cadavera flamis
Tradere funereis. Partim per opaca vetustum
Devia lucorum quercus cesura trabesque
550Festinabat iter - casum percussa cupressus
Senserat et liquidis ulmus dilecta racemis
Ilicibus truncavit humo -; partimque per agros
Ausonio de more piras struxere, levatis
Cespitibus cumulo. Gestant altaribus atras
555Nempe faces vigilantque focos ardere, feruntque
Undique deformes crudeli vulnere truncos
Hesperie gentis, correptaque corpora ferro
Invectant humeris, ignique cremanda reponunt.
Hic lavat inventum puro cum gurgite fratrem,
560Ignibus atque locat, patris fert ille perempti
Ora sub audacis fedata furore ruine.
Hinc equidem cuntis communis conditur ara
Colle sub exiguo lapidosa fronte tumenti,
Quam cumulant late per prata per arva repertis
565Corporibus Gallis, que non pia cura propinqui
Vexit et indulgens dederat crepitare favillis;
Atque Italum genus omne ferunt. Tum nobilis heros
His, super existens, persolvit vocibus ora:
"Umbre conspicue claro sub Marte profuse,
570Umbre perpetuo celebrande carmine vatum,
Quas dedit Arthois virtus clarissima campis
Oppetere ingentes, dum fortia gesta virorum
Ducitis audaces, dum libertate Latina
Sanguineum movistis iter per bella potentes,
575Sumite funereum revolutis ossibus ignem,
Officium spectate pium, date cursibus omen
Gente sub Assiria Frigioque sub hoste secundum,
Si vos etherea ducit regione polorum
Secula terrarum victura per omnia virtus
580Expertes Herebi tristis mundique silentis".
Talibus orabat, gelido cum vertice montis
Adventare vident ferientem questibus auras,
Heu, turbam veterum miseranda sorte parentum.
Que simul ante ducem venit, funesta per armos
585Feda canicie respersaque pulvere tetro,
Incipit Altanus longeve etatis et orbus
Natis, heu, geminis misero sub Marte peremptis:
"Si quid in humano pietatis habetur amore,
Numina siqua pium cernunt, o maxime gentis
590Hesperie ductor, Latio clementia mundo
Si manet illa prior, posco, miserere ruine,
Heu miserere, precor. Veniam concede subactis
Gentibus Arthois, ultra neu tende furorem,
Deprecor, armorum, stratos per rura per agros
595Daque rogis tribuisse viros. Sit tanta tenenti
Arma duci pietas. Scimus peccasse, fatemur,
Etsi forte velis victis constringere ferrum
Et genus hoc totum penitus delere sub armis,
Qua cadit in fluctus frigenti gurgite salsos
600Rhenus et Assirios, qua terminat unda, Cayster:
Nos primum curis miseros absolve, precamur.
Fas erit, ista tibi si stat sententia menti.
Omnia victori concedunt numina ferre;
Et tolerare mali quicquid Fortuna iubebit
605Nos decet et Fatis animum summittere divum".
Dixit et illacrimans flexit sua lumina terre.
Tum satus Ausonio generosus sanguine ductor
Atque pius pietate sacra, sic, ora dehiscens,
Attulit: "Heu mesti natorum funere patres,
610Non sumus Hircanis geniti sub collibus olim
Nec gerimus nostro crudas in pectore cautes;
Venimus humana dudum de gente profecti.
Nos nostrum Fortuna tulit, voluere deorum
Numina Germanis Latios venisse sub oris.
615Ergo, quid Arsacide nos infelicibus armis
Invasere truces? Tantis concursibus ire
Quid bellum duxere ferum? Vidistis et ipsi.
Ite, date alternis nunc ignibus omnia fusa
Corpora vestrorum, cineres mandate sepulcro.
620Non ego Thebana venio de gente tirannus,
Crudelem Trace non me produxit alumnum,
Efferus aut Libie quondam nutritus arenis,
Ut functos bello, teneam cum sorte triumphum,
Invideam stridere rogis flamisque supremis".
625Protinus errantes per devia lustra per agros
Ibant Arthoi defletaque membra iacentum
Certatim studiis querunt, omnemque peragrant
Turba viam. Venere nurus, venere marite;
Mater et infelix, implens clamore ferarum
630Omne cubile, ruit; senibus miscentur ephebi.
Hec gemit, hec flavo lacero cum crine vagatur,
Ora virum volvens, fratrem dum querit amatum,
Membra aliena rotat coniunx conquestibus atris.
Itque parens miseranda nimis, per prata feruntur
635Agmina plangentum. Referunt prebentque maritos
He flammis, alieque piram struxere facesque
Invectant studio, condunt de more feretrum,
Thuraque respergunt igni, totumque vaporant
Corpus humo functum. Lustrat clarentibus undis
640Hic miser inventum genitor tum funus amati,
Heu, nimium nati; soror hec laniata capillos
Vulnera cum lacrimis undat, fratremque peremptum
Dulcibus astringit quotiens amplexibus: "O mi,
Cui, germane, neci, mitis, succumbis acerbe?
645Quis tua crudeli percussit pectora ferro?"
Heria tum genitrix, miserum conquesta Trifatum
Pectora traiectum vultusque miserrima fedos
Humana plagis hominum caruisse figura,
Labitur amplectens functum per plana cadaver;
650Sed, dum se comites certant attollere fusam,
Heu, tristem cernunt animam spirasse per Euros.
Deserit interea stipato milite ductor
Antonius campum deflectaque funera Parthum,
In Teucrosque movebat iter, mundumque rebellem
655It versurus enim, Pharias visurus et undas.
Sed non Dardanide Latium spectare furorem
Ausi; Germanos postquam videre subactos
Et Rome cessisse deos, ipsumque venire
Audivere ducem tanta cum strage superbum,
660Fortunam voluere sequi casumque malorum
Vertere consilio, pacem sibi querere mundi.
Unus in Ausoniam fisus prorumpere gentem,
Arthabanus erat, veteris qui federa patris
O tibi, Pompei, quondam sacrata potenti
665Commemorans, prisci servat vestigia regis.
Hunc tamen ut valido vicit certamine ductor
Militis Ausonie, spoliis, proh, dives iniquis,
Tigranis sortisque sue successibus audax,
Protinus elatam direxit sidera mentem
670Egiptique parat male visere regna nocentis.
Ergo iam Frigiam solum terrore subactam
Agmine festino linquens, vicinia calcat
Pascua, dum Macedum prospexerit alta tiranni
Menia marmoreis passim vallata columnis,
675Turribus ethereis, et magna palacia regum.
Improbe, quo properas, quo te dementia ducit?
Heu, miser Antoni, Romam cognosce vocantem!
Heu, tibi bellorum valido certamine partos
Polluis imprudens Pharia tellure triumphos,
680Delphica iam memori revocas oracula menti!
Quid tibi Tymbreus specta predixit Apollo?