M. Tullius Cicero, Tusculanae Disputationes
M. Pohlenz, Ed.

Cum¹ defensionum laboribus senatoriisque muneribus aut omnino aut magna ex parte essem aliquando liberatus, rettuli² me, Brute, te hortante maxime ad ea studia, quae retenta animo, remissa temporibus, longo intervallo intermissa revocavi, et cum omnium artium, quae ad rectam vivendi viam pertinerent, ratio et disciplina studio sapientiae, quae philosophia dicitur, contineretur, hoc mihi Latinis³ litteris⁴ inlustrandum putavi, non quia philosophia Graecis et litteris et doctoribus percipi non posset, sed meum semper⁵ iudicium fuit omnia nostros aut invenisse per se sapientius quam Graecos aut accepta ab illis fecisse meliora, quae quidem digna statuissent, in quibus elaborarent. [2] Nam mores et instituta vitae resque domesticas ac familiaris nos profecto et melius tuemur et lautius,⁶ rem vero publicam nostri maiores certe melioribus temperaverunt et institutis et legibus. quid loquar de re militari? [p. 218] in qua cum virtute nostri multum valuerunt, tum plus etiam disciplina. iam illa, quae natura, non litteris adsecuti⁷ sunt, neque cum Graecia neque ulla cum gente⁸ sunt conferenda. quae enim tanta gravitas, quae tanta constantia, magnitudo animi,⁹ probitas, fides, quae tam excellens in omni genere virtus in ullis fuit, ut sit cum maioribus nostris comparanda? [3] Doctrina Graecia nos¹⁰ et omni litterarum genere superabat; in quo erat facile vincere non repugnantes. nam cum apud Graecos antiquissimum e doctis genus sit poëtarum, siquidem Homerus fuit et Hesiodus ante Romam conditam, Archilochus¹¹ regnante Romulo, serius poëticam nos accepimus. annis¹² fere cccccx¹³ post Romam conditam Livius fabulam dedit C. Claudio, Caeci filio, M. Tuditano¹⁴ cos.¹⁵ anno ante natum Ennium. qui¹⁶ fuit maior¹⁷ natu quam Plautus et Naevius. sero igitur a nostris poëtae vel cogniti¹⁸ vel recepti. quamquam est in Originibus solitos esse in epulis canere convivas ad tibicinem de clarorum hominum virtutibus; honorem tamen huic generi non fuisse declarat oratio Catonis, in qua obiecit ut probrum M. Nobiliori,¹⁹ quod is in provinciam poëtas duxisset; duxerat autem consul ille in Aetoliam, ut scimus, Ennium. quo minus igitur honoris erat poëtis, eo²⁰ minora studia fuerunt, nec tamen, si qui magnis ingeniis in eo genere extiterunt, [4] non satis Graecorum gloriae responderunt. an censemus,²¹ si Fabio,²² nobilissimo homini, laudi datum esset, quod pingeret, non multos etiam apud nos futuros Polyclitos et Parrhasios fuisse? honos alit artes, omnesque incenduntur²³ [p. 219] ad studia gloria, iacentque ea semper, quae apud quosque improbantur.²⁴ summam eruditionem Graeci sitam censebant in nervorum vocumque cantibus; igitur et Epaminondas, princeps meo iudicio Graeciae,²⁵ fidibus praeclare cecinisse dicitur, Themistoclesque aliquot ante annos²⁶ cum in epulis recusaret²⁷ lyram,²⁸ est habitus indoctior.²⁹ ergo in Graecia musici floruerunt, discebantque id omnes, nec qui nesciebat³⁰ satis excultus doctrina putabatur. [5] in summo apud illos honore geometria fuit, itaque nihil mathematicis inlustrius; at³¹ nos metiendi ratiocinandique utilitate huius artis terminavimus modum.

At contra oratorem celeriter complexi sumus, nec eum primo eruditum, aptum tamen ad dicendum, post autem eruditum.³²³³ nam Galbam Africanum Laelium doctos fuisse traditum est, studiosum autem eum, qui is³⁴ aetate anteibat, Catonem,³⁵ post vero Lepidum Carbonem³⁶ Gracchos, inde ita magnos³⁷ nostram ad aetatem, ut non multum aut nihil omnino Graecis cederetur. Philosophia iacuit usque ad hanc aetatem nec ullum habuit lumen litterarum Latinarum; quae inlustranda et excitanda nobis est, ut, si occupati profuimus aliquid civibus nostris, prosimus etiam, si possumus,³⁸ otiosi.³⁹ [6] in quo eo magis nobis est elaborandum, quod multi iam esse libri Latini dicuntur scripti inconsiderate ab optimis illis quidem viris, sed non satis eruditis. fieri autem potest, ut recte quis sentiat et id [p. 220] quod sentit polite eloqui non possit; sed mandare quemquam litteris cogitationes suas, qui eas nec disponere nec inlustrare possit nec delectatione aliqua allicere lectorem, hominis est intemperanter abutentis et otio et litteris.⁴⁰ itaque suos libros ipsi legunt cum suis, nec quisquam attingit praeter eos, qui eandem licentiam scribendi sibi permitti volunt. quare si aliquid oratoriae laudis⁴¹ nostra attulimus industria, multo studiosius philosophiae fontis aperiemus, e quibus etiam illa manabant. [7]

Sed ut Aristoteles, vir summo ingenio, scientia,⁴² copia, cum motus⁴³ esset Isocratis⁴⁴ rhetoris gloria, dicere docere etiam coepit adulescentes⁴⁵ et prudentiam cum eloquentia iungere, sic nobis placet nec pristinum dicendi studium deponere et in hac maiore et uberiore arte versari. hanc⁴⁶ enim perfectam philosophiam semper iudicavi, quae de maximis quaestionibus copiose posset ornateque dicere; in quam exercitationem ita nos studiose operam dedimus,⁴⁷ ut iam etiam scholas Graecorum more habere auderemus.⁴⁸ ut nuper tuum post discessum in Tusculano cum essent complures⁴⁹ mecum familiares, temptavi, quid in eo genere possem.⁵⁰ ut enim antea declamitabam causas, quod nemo me diutius fecit, sic haec mihi nunc senilis est declamatio. ponere iubebam, de quo quis audire vellet; ad id aut⁵¹ sedens aut ambulans disputabam. [8] itaque dierum quinque scholas, ut Graeci appellant, in totidem libros contuli. fiebat autem ita ut, cum is⁵² qui audire⁵³ [p. 221] vellet dixisset, quid⁵⁴ sibi videretur, tum ego contra dicerem. haec est enim, ut scis, vetus et⁵⁵ Socratica ratio contra alterius opinionem disserendi. nam ita facillime, quid veri simillimum esset, inveniri posse Socrates arbitrabatur. Sed quo commodius disputationes nostrae explicentur, sic eas exponam, quasi agatur res, non quasi narretur.⁵⁶ ergo⁵⁷ ita nascetur exordium:

Malum⁵⁸ mihi videtur esse mors.

[9] Isne, qui mortui sunt, an is, quibus moriendum est?

Utrisque.

Est miserum igitur, quoniam malum.

Certe.

Ergo et i, quibus evenit iam ut morerentur,⁵⁹ et i, quibus eventurum est, miseri.

Mihi ita videtur.

Nemo ergo non miser.

Prorsus nemo.

Et quidem, si tibi constare vis, omnes, quicumque nati sunt eruntve, non solum miseri, sed etiam semper miseri. nam si solos eos diceres miseros quibus moriendum esset, neminem tu quidem eorum qui viverent exciperes—moriendum est enim omnibus—, esset tamen⁶⁰ miseriae finis in morte. quoniam autem etiam mortui miseri sunt, in miseriam nascimur sempiternam. necesse est enim miseros⁶¹ esse eos qui centum milibus annorum ante occiderunt, vel potius omnis, quicumque nati sunt.

Ita prorsus existimo.

Dic quaeso: [10] num⁶² te illa terrent, triceps apud inferos Cerberus, Cocyti⁶³ fremitus, travectio⁶⁴⁶⁵ Acherontis, “mento summam aquam⁶⁶⁶⁷ attingens⁶⁸ enectus siti” Tantalus?⁶⁹⁷⁰⁷¹ tum [p. 222] illud, quod “Sisyphus⁷² versat⁷³ saxum sudans nitendo neque proficit hilum?”⁷⁴ fortasse etiam inexorabiles iudices, Minos et Rhadamanthus? apud quos nec te L. Crassus defendet⁷⁵ nec M. Antonius nec, quoniam apud Graecos iudices res agetur, poteris adhibere Demosthenen;⁷⁶ tibi ipsi pro te erit maxima corona causa dicenda.⁷⁷ haec fortasse metuis et idcirco mortem censes esse sempiternum malum.

Adeone me delirare censes, ut ista esse credam?

An tu⁷⁸ haec non⁷⁹ credis?

Minime vero.

Male hercule narras.

Cur? quaeso.

Quia disertus⁸⁰ esse possem, si contra ista dicerem.

Quis enim non in eius modi causa? aut quid negotii est haec poëtarum et pictorum portenta convincere?⁸¹

[11] Atqui pleni libri sunt contra ista ipsa disserentium⁸² philosophorum.

Inepte sane. quis enim est⁸³ tam excors, quem ista moveant?⁸⁴

Si ergo apud inferos miseri non sunt, ne sunt quidem apud inferos ulli.

Ita prorsus⁸⁵ existimo.

Ubi sunt⁸⁶ ergo i, quos miseros dicis, aut quem locum incolunt? si enim sunt, nusquam esse non possunt. [p. 223]

Ego vero nusquam esse illos puto.

Igitur ne esse quidem?

Prorsus isto modo, et tamen miseros⁸⁷ ob id ipsum quidem,⁸⁸ quia nulli sint. [12]

Iam mallem Cerberum metueres quam ista tam inconsiderate diceres.

Quid⁸⁹ tandem?

Quem esse negas, eundem esse dicis. ubi est acumen tuum? cum enim miserum esse dicis, tum eum qui non sit dicis esse.

Non sum ita hebes, ut istud dicam.

Quid dicis igitur?

Miserum esse verbi causa M.⁹⁰ Crassum, qui illas fortunas morte⁹¹ dimiserit, miserum Cn.⁹² Pompeium, qui tanta gloria sit⁹³ orbatus,⁹⁴ omnis denique miseros,⁹⁵ qui hac luce careant.

Revolveris eodem. sint enim oportet, si miseri sunt; tu autem modo negabas eos esse, qui mortui essent. Si igitur non sunt, nihil possunt esse; ita ne⁹⁶ miseri quidem sunt.

Non dico fortasse etiam,⁹⁷ quod sentio; nam istuc ipsum, non esse, cum fueris, miserrimum puto.

Quid? [13] miserius quam omnino numquam fuisse? ita, qui nondum nati sunt, miseri iam sunt, quia non sunt, et nos, si post mortem miseri futuri sumus, miseri fuimus ante quam nati. ego autem non commemini, ante quam sum natus, me miserum; tu si meliore⁹⁸ memoria es, velim scire, ecquid de te recordere.⁹⁹

Ita iocaris, quasi ego dicam eos miseros, qui nati non sint, et non eos miseros, qui mortui sunt.¹⁰⁰ [p. 224]

Esse ergo eos dicis.

Immo, quia non sint, cum fuerint, eo miseros esse.

Pugnantia te loqui non vides? quid enim tam pugnat, quam non modo¹⁰¹ miserum, sed omnino¹⁰² quicquam esse, qui non sit? an tu egressus porta Capena cum Calatini¹⁰³ Scipionum Serviliorum Metellorum sepulcra vides, miseros putas¹⁰⁴ illos?

Quoniam me verbo premis,¹⁰⁵ posthac non ita dicam, miseros esse, sed tantum miseros, ob id ipsum, quia non sint.¹⁰⁶

Non dicis igitur: “miser est M. Crassus”¹⁰⁷, sed tantum: “miser M. Crassus”?

Ita plane.

Quasi non necesse sit, quicquid isto modo pronunties, id aut esse aut non esse! an tu dialecticis ne¹⁰⁸ imbutus quidem es? [14] in primis enim hoc traditur: omne pronuntiatum¹⁰⁹ (sic¹¹⁰ enim mihi in praesentia occurrit ut appellarem ἀξίωμα¹¹¹, utar post alio, si invenero¹¹² melius) —id ergo est pronuntiatum, quod est verum aut falsum. cum igitur dicis: “miser M. Crassus”, aut hoc dicis: “miser est Crassus”, ut possit iudicari, verum id falsumne sit, aut nihil dicis omnino.

Age, iam concedo non¹¹³ esse miseros, qui mortui sint, quoniam extorsisti, ut faterer, qui omnino non essent, eos ne¹¹⁴ miseros quidem esse posse. quid?¹¹⁵ qui vivimus, cum moriendum sit, nonne miseri sumus? quae enim potest in vita esse iucunditas, cum dies et noctes cogitandum sit iam iamque esse moriendum? [p. 225]

Ecquid¹¹⁶ ergo intellegis, quantum mali de humana condicione deieceris?

[15] Quonam modo?

Quia, si mors¹¹⁷ etiam mortuis miserum esset, infinitum quoddam et sempiternum malum haberemus in vita;¹¹⁸ nunc video calcem, ad quam cum sit decursum, nihil sit praeterea extimescendum. sed tu mihi videris Epicharmi,¹¹⁹ acuti nec insulsi¹²⁰ hominis ut Siculi, sententiam sequi.

Quam? non enim novi.

Dicam, si potero, Latine. scis enim me Graece loqui in Latino sermone non plus solere quam in Graeco Latine.

Et recte quidem. sed quae tandem est Epicharmi¹²¹ ista sententia? “E/mori nolo/,¹²² sed me esse mo/rtuum nihil¹²³ ae/stimo.
”

Iam adgnosco¹²⁴ Graecum.¹²⁵ sed quoniam coëgisti, ut concederem, qui mortui essent, eos miseros non esse, perfice, si potes, ut ne moriendum quidem esse miserum putem. [16]

Iam istuc quidem nihil negotii est, sed ego maiora molior.¹²⁶

Quo modo hoc nihil negotii est? aut quae sunt tandem ista maiora?

Quia, quoniam post mortem mali nihil est,¹²⁷ ne mors quidem¹²⁸ est malum, cui proxumum¹²⁹ tempus est post mortem, in quo mali nihil esse concedis: ita ne moriendum quidem¹³⁰ esse malum est; id¹³¹¹³² est enim perveniendum esse ad id, quod non esse malum confitemur. [p. 226]

Uberius ista, quaeso. haec enim spinosiora, prius ut confitear me cogunt quam ut adsentiar. sed quae sunt ea, quae dicis te maiora moliri?

Ut doceam, si possim, non modo malum non esse, sed bonum etiam esse mortem.

Non postulo id quidem,¹³³ aveo¹³⁴ tamen audire. ut enim non efficias quod vis, tamen, mors ut malum non sit, efficies. sed nihil te interpellabo; continentem orationem audire malo.

Quid, si te rogavero¹³⁵ aliquid? [17] nonne respondebis?

Superbum id quidem est, sed, nisi quid necesse erit, malo non roges.¹³⁶

Geram tibi morem et ea quae vis, ut potero, explicabo, nec tamen quasi Pythius Apollo, certa ut sint et fixa, quae dixero, sed ut homunculus unus e multis probabilia coniectura sequens. ultra enim quo progrediar, quam ut veri similia videam, non habeo; certa dicent i, qui et¹³⁷ percipi ea posse dicunt et se¹³⁸ sapientis¹³⁹ esse profitentur.

Tu, ut videtur; nos ad audiendum parati sumus. [18]

Mors igitur ipsa, quae videtur notissima res esse, quid sit, primum est videndum. sunt enim qui discessum animi a corpore putent¹⁴⁰ esse mortem; sunt qui nullum censeant fieri discessum, sed una animum et corpus occidere, animumque in corpore extingui. qui discedere animum censent,¹⁴¹ alii statim dissipari, alii diu permanere, alii semper. quid sit porro ipse animus aut ubi aut unde, magna dissensio est. aliis cor [p. 227] ipsum animus¹⁴² videtur, ex quo excordes, vecordes¹⁴³ concordesque¹⁴⁴ dicuntur¹⁴⁵ et Nasica ille prudens bis consul “Corculum” et “egregie cordatus homo, catus Aelius Sextus”.¹⁴⁶ Empedocles animum esse censet cordi suffusum sanguinem; aliis pars quaedam cerebri visa est animi¹⁴⁷ principatum tenere; aliis nec cor ipsum placet nec cerebri quandam partem esse animum, [19] sed alii in corde, alii in cerebro dixerunt animi esse sedem et locum; animum autem alii animam, ut fere nostri— declarat nomen:¹⁴⁸ nam et agere animam et efflare dicimus et animosos et bene animatos et ex animi sententia; ipse autem animus ab anima dictus est—; Zenoni¹⁴⁹ Stoico animus ignis videtur. sed haec quidem quae dixi, cor, cerebrum, animam, ignem volgo, reliqua fere singuli. ut multo¹⁵⁰ ante veteres, proxime autem Aristoxenus, musicus idemque philosophus, ipsius corporis intentionem quandam, velut in cantu et fidibus quae ἁρμονία¹⁵¹ dicitur: sic ex corporis totius natura et figura varios motus cieri tamquam in cantu sonos. [20] hic ab artificio suo non recessit et tamen dixit aliquid, quod ipsum quale esset erat multo ante et dictum et explanatum a Platone. Xenocrates¹⁵² animi figuram et quasi corpus negavit esse ullum,¹⁵³ numerum¹⁵⁴ dixit esse, cuius vis, ut iam ante Pythagorae visum erat, in natura maxuma esset. eius doctor Plato triplicem finxit animum,¹⁵⁵ cuius principatum, id est rationem, in capite sicut in arce posuit, et duas partes parere¹⁵⁶ voluit, iram et [p. 228] cupiditatem, quas¹⁵⁷ locis disclusit:¹⁵⁸ iram in pectore, cupiditatem supter¹⁵⁹ praecordia locavit.¹⁶⁰ [21] Dicaearchus¹⁶¹¹⁶² autem in eo sermone, quem Corinthi¹⁶³ habitum tribus libris exponit, doctorum¹⁶⁴ hominum disputantium primo libro multos loquentes facit; duobus Pherecratem¹⁶⁵ quendam Phthiotam senem, quem ait a Deucalione ortum, disserentem inducit nihil esse omnino animum,¹⁶⁶ et hoc esse nomen totum inane, frustraque¹⁶⁷ animalia et animantis¹⁶⁸ appellari, neque in homine inesse animum vel animam nec in bestia, vimque omnem eam, qua vel agamus quid vel sentiamus, in omnibus corporibus vivis aequabiliter¹⁶⁹ esse fusam nec separabilem a corpore esse, quippe quae nulla sit, nec sit quicquam nisi corpus unum et simplex, ita figuratum ut temperatione naturae vigeat et sentiat. [22] Aristoteles, longe omnibus—Platonem semper excipio—praestans et ingenio et diligentia, cum quattuor nota illa genera principiorum esset complexus, e quibus omnia orerentur,¹⁷⁰ quintam quandam naturam censet esse,¹⁷¹ e qua¹⁷²¹⁷³ sit mens; cogitare enim et providere et discere et docere et invenire aliquid et tam multa alia¹⁷⁴ meminisse, amare odisse, cupere timere, angi laetari, haec et¹⁷⁵ similia eorum in horum quattuor generum inesse nullo¹⁷⁶ putat; quintum genus¹⁷⁷ adhibet vacans nomine et sic¹⁷⁸ ipsum [p. 229] animum ἐνδελέχειαν¹⁷⁹ appellat¹⁸⁰ novo nomine quasi quandam continuatam motionem et perennem.

Nisi quae me forte fugiunt,¹⁸¹ haec¹⁸² sunt fere¹⁸³ de animo sententiae.¹⁸⁴ Democritum enim, magnum illum quidem virum, sed levibus et rotundis corpusculis efficientem animum¹⁸⁵ concursu quodam fortuito, omittamus; nihil est enim apud istos, quod non atomorum turba conficiat.¹⁸⁶ [23] Harum sententiarum quae vera sit, deus aliqui¹⁸⁷ viderit;¹⁸⁸ quae veri simillima, magna quaestio est.¹⁸⁹ utrum igitur inter has sententias diiudicare malumus an ad propositum redire?

Cuperem equidem utrumque, si posset, sed est difficile confundere. quare si, ut ista non disserantur, liberari mortis metu possumus,¹⁹⁰ id agamus; sin id non potest nisi hac quaestione animorum explicata, nunc, si videtur, hoc, illud alias.

Quod malle te intellego, id puto esse commodius; efficiet enim ratio ut, quaecumque vera sit earum sententiarum quas exposui, mors aut malum non sit aut sit bonum potius. [24] nam si cor¹⁹¹ aut sanguis aut cerebrum est animus, certe, quoniam est corpus, interibit cum reliquo corpore;¹⁹² si anima est, fortasse dissipabitur; si ignis, extinguetur; si est Aristoxeni harmonia,¹⁹³ dissolvetur. quid de Dicaearcho dicam, qui nihil omnino animum dicat esse?¹⁹⁴ his sententiis omnibus nihil post mortem pertinere ad quemquam potest; pariter enim cum vita sensus amittitur; non sentientis [p. 230] autem nihil est ullam in partem quod intersit. reliquorum sententiae spem adferunt, si te hoc forte delectat, posse animos, cum e corporibus excesserint, in caelum quasi in domicilium suum pervenire.

Me vero delectat, idque primum ita esse velim, deinde, etiamsi non sit, mihi persuaderi tamen velim.

Quid tibi ergo opera nostra opus est? num eloquentia Platonem superare possumus? evolve diligenter eius eum librum, qui est de animo:¹⁹⁵ amplius quod desideres nihil erit.

Feci mehercule, et quidem saepius; sed nescio quo modo, dum lego, adsentior, cum posui librum et mecum ipse de inmortalitate¹⁹⁶ animorum coepi cogitare, adsensio omnis illa elabitur.

Quid? [25] hoc dasne aut manere animos post mortem aut morte ipsa interire?

Do vero.

Quid,¹⁹⁷ si maneant?

Beatos¹⁹⁸ esse concedo.

Sin intereant?

Non esse miseros, quoniam ne sint quidem; iam¹⁹⁹ istuc coacti a te paulo ante concessimus.

Quo modo igitur aut cur mortem malum tibi videri dicis? quae aut beatos nos efficiet animis manentibus aut non miseros sensu carentis.²⁰⁰ [26]

Expone igitur, nisi molestum est, primum, si potes,²⁰¹ animos remanere post mortem, tum, si minus id obtinebis²⁰²—est enim arduum—, docebis carere omni malo mortem. ego enim istuc ipsum vereor ne²⁰³ malum sit non dico carere sensu, sed carendum esse.

Auctoribus quidem ad istam sententiam, quam vis obtineri, uti optimis²⁰⁴ possumus, quod in omnibus causis [p. 231] et debet et solet valere plurimum, et primum quidem omni antiquitate, quae quo propius²⁰⁵ aberat ab ortu et divina progenie, hoc melius ea fortasse quae erant vera²⁰⁶ cernebant.²⁰⁷

Itaque unum illud erat insitum priscis illis, quos cascos²⁰⁸ appellat Ennius, esse in morte sensum neque excessu vitae sic deleri hominem, ut funditus interiret; [27] idque²⁰⁹ cum multis aliis rebus, tum e pontificio iure et e caerimoniis²¹⁰ sepulcrorum intellegi licet, quas maxumis ingeniis praediti nec tanta cura coluissent nec violatas tam inexpiabili²¹¹ religione sanxissent, nisi haereret in eorum mentibus mortem non interitum esse omnia tollentem atque delentem, sed quandam quasi migrationem commutationemque vitae, quae in claris viris et feminis dux in caelum soleret esse, in ceteris humi retineretur et permaneret tamen. [28] ex hoc et nostrorum opinione “Romulus in caelo cum diis agit aevum”²¹², ut famae adsentiens dixit Ennius, et apud Graecos indeque perlapsus ad nos et usque ad Oceanum Hercules²¹³ tantus et tam praesens habetur deus; hinc Liber Semela natus eademque famae celebritate Tyndaridae fratres, qui non modo adiutores in proeliis victoriae populi Romani, sed etiam nuntii fuisse perhibentur. quid? Ino²¹⁴ Cadmi²¹⁵ filia nonne²¹⁶ Λευκοθέα nominata a Graecis Matuta²¹⁷ habetur a nostris?²¹⁸ quid? totum prope caelum, ne pluris persequar,²¹⁹ nonne humano genere completum est? [29] si vero scrutari vetera et ex is²²⁰ ea quae scriptores Graeciae prodiderunt eruere [p. 232] coner, ipsi illi maiorum gentium dii²²¹ qui habentur²²² hinc nobis²²³ profecti in caelum reperientur.²²⁴ quaere, quorum demonstrentur²²⁵²²⁶ sepulcra in Graecia; reminiscere, quoniam es initiatus,²²⁷ quae tradantur mysteriis:²²⁸ tum denique, quam hoc late pateat, intelleges.²²⁹ sed qui nondum ea quae multis post annis homines tractare coepissent²³⁰ physica²³¹ didicissent,²³² tantum sibi persuaserant, quantum natura admonente cognoverant,²³³ rationes et causas rerum non tenebant, visis²³⁴ quibusdam saepe movebantur, isque maxime nocturnis, ut viderentur ei,²³⁵²³⁶ qui vita excesserant, vivere. [30]

Ut porro firmissimum hoc adferri videtur²³⁷ cur deos esse credamus, quod²³⁸ nulla gens tam fera, nemo omnium²³⁹ tam sit²⁴⁰ inmanis,²⁴¹ cuius mentem non imbuerit deorum²⁴² opinio (multi de diis prava sentiunt—id enim²⁴³ vitioso more effici solet—, omnes tamen esse vim et naturam divinam arbitrantur, nec vero id conlocutio hominum aut consessus²⁴⁴ efficit,²⁴⁵ non institutis opinio est²⁴⁶ confirmata, non legibus; omni²⁴⁷ autem in re consensio omnium²⁴⁸ gentium lex naturae putanda est²⁴⁹）—quis est igitur, qui suorum mortem primum non eo lugeat, quod eos orbatos vitae commodis arbitretur? tolle [p. 233] hanc opinionem, luctum sustuleris. nemo enim maeret suo²⁵⁰ incommodo: dolent fortasse et anguntur, sed illa lugubris lamentatio fletusque maerens ex eo est, quod eum, quem dileximus, vitae commodis privatum arbitramur idque sentire.²⁵¹ atque haec ita sentimus natura duce, nulla ratione nullaque doctrina. Maxumum vero argumentum²⁵² est naturam ipsam de inmortalitate animorum tacitam iudicare, quod omnibus curae sunt, et maxumae²⁵³ quidem, quae post mortem futura sint.²⁵⁴ “serit arbores, quae alteri²⁵⁵ saeclo²⁵⁶ prosint”, ut ait Statius in Synephebis,²⁵⁷ quid spectans²⁵⁸ nisi etiam postera saecula ad se pertinere? ergo arbores seret diligens agricola, quarum aspiciet bacam ipse numquam; vir magnus leges instituta rem publicam non seret?²⁵⁹²⁶⁰ quid procreatio liberorum, quid propagatio²⁶¹ nominis, quid adoptationes filiorum, quid testamentorum diligentia, quid ipsa sepulcrorum monumenta elogia significant nisi nos futura etiam cogitare?

Quid? [32] illud²⁶² num dubitas, quin specimen naturae capi deceat ex optima quaque natura? quae est melior igitur in hominum genere natura quam eorum, qui se natos ad homines iuvandos tutandos conservandos arbitrantur? abiit ad deos Hercules: numquam abisset, nisi, cum inter homines esset, eam sibi viam²⁶³ munivisset. vetera iam ista et religione omnium consecrata: quid in hac re p. tot tantosque viros ob rem p.²⁶⁴ interfectos cogitasse arbitramur? isdemne ut finibus nomen suum quibus vita terminaretur? nemo umquam sine magna spe inmortalitatis se pro patria offerret [p. 234] ad mortem. [33] licuit esse otioso Themistocli, licuit Epaminondae, licuit, ne et²⁶⁵ vetera et externa quaeram, mihi; sed nescio quo modo inhaeret in²⁶⁶ mentibus quasi saeclorum quoddam augurium futurorum, idque in maximis ingeniis altissimisque animis et existit²⁶⁷ maxime et apparet facillime. quo²⁶⁸ quidem dempto quis tam esset amens, qui semper in laboribus et periculis viveret? [34] loquor de principibus; quid?²⁶⁹ poëtae nonne post²⁷⁰ mortem nobilitari²⁷¹ volunt? unde²⁷² ergo illud:

Aspicite, o cives, senis²⁷³ Enni²⁷⁴²⁷⁵ imaginis formam:²⁷⁶
Hic vestrum panxit²⁷⁷ maxima facta patrum?²⁷⁸

mercedem gloriae flagitat ab is quorum patres adfecerat gloria, idemque:

Nemo me lacrimis ... ²⁷⁹
Cur? volito vivos per ora virum.²⁸⁰

²⁸¹ sed quid poëtas?²⁸² opifices post mortem nobilitari²⁸³ volunt. quid enim Phidias sui similem speciem inclusit in clupeo Minervae, cum inscribere nomen²⁸⁴ non liceret? quid?²⁸⁵ nostri philosophi nonne in is libris ipsis, quos scribunt de contemnenda gloria, sua nomina inscribunt? [35]

Quodsi omnium consensus naturae vox est, omnesque²⁸⁶ qui ubique sunt consentiunt esse aliquid, quod ad eos pertineat qui vita cesserint,²⁸⁷ nobis quoque idem existimandum est, et si, quorum aut ingenio aut virtute [p. 235] animus excellit,²⁸⁸ eos arbitrabimur,²⁸⁹ quia natura optima sint, cernere naturae vim maxume, veri simile est, cum optumus quisque maxume posteritati serviat, esse aliquid, cuius is post mortem sensum sit habiturus. [36]

Sed ut deos esse natura opinamur, qualesque²⁹⁰ sint, ratione cognoscimus,²⁹¹ sic permanere animos arbitramur consensu nationum omnium, qua in sede maneant qualesque sint, ratione discendum est. cuius ignoratio²⁹² finxit inferos easque formidines, quas tu contemnere non sine causa videbare. in terram enim cadentibus corporibus isque humo tectis, e quo²⁹³ dictum est humari, sub terra censebant reliquam vitam agi mortuorum; quam eorum opinionem magni errores consecuti sunt, quos auxerunt poëtae. [37] frequens enim consessus²⁹⁴²⁹⁵ theatri, in quo sunt mulierculae et pueri, movetur audiens tam grande carmen:

A/dsum²⁹⁶ atque advenio A/cherunte²⁹⁷ vi/x via alta atque a/rdua
Pe/r speluncas sa/xis structas a/speris pende/ntibus
Ma/xumis, ubi ri/gida constat cra/ssa²⁹⁸ caligo i/nferum,²⁹⁹

tantumque valuit error—qui mihi quidem iam sublatus videtur—, ut, corpora cremata cum scirent, tamen ea fieri apud inferos fingerent, quae sine corporibus nec fieri possent³⁰⁰ nec intellegi. animos enim per se³⁰¹ ipsos viventis³⁰² non poterant mente complecti, formam aliquam figuramque quaerebant. inde Homeri tota νέκυια,³⁰³ inde ea quae meus amicus Appius νεκυομαντεῖα faciebat, inde³⁰⁴ in vicinia³⁰⁵ nostra Averni lacus, [p. 236]

u/nde animae excita/ntur obscura u/mbra opertae,³⁰⁶³⁰⁷ ima/gines
mo/rtuorum, alto o/stio³⁰⁸³⁰⁹ Acheru/ntis,³¹⁰ salso sa/nguine.³¹¹

has tamen imagines loqui volunt, quod fieri nec sine lingua nec sine palato nec sine faucium laterum pulmonum vi et figura potest. nihil enim animo videre poterant, ad oculos omnia referebant. [38]

Magni autem est ingenii sevocare³¹² mentem a sensibus et cogitationem ab consuetudine³¹³ abducere.³¹⁴³¹⁵ itaque credo equidem etiam alios tot saeculis, sed quod³¹⁶ litteris exstet,³¹⁷ Pherecydes Syrius³¹⁸ primus³¹⁹ dixit animos esse hominum sempiternos, antiquus³²⁰ sane; fuit enim meo regnante gentili. hanc opinionem discipulus eius Pythagoras maxime confirmavit, qui cum Superbo regnante in Italiam venisset, tenuit Magnam illam Graeciam cum honore³²¹ disciplina, tum etiam auctoritate, multaque saecula postea sic viguit Pythagoreorum nomen, ut nulli alii docti viderentur.³²² sed redeo ad antiquos. rationem illi sententiae suae non fere reddebant, nisi quid erat numeris aut descriptionibus³²³ explicandum: [39] Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, in Italiam venisse³²⁴ et didicisse³²⁵ Pythagorea omnia primumque [p. 237] de animorum aeternitate non solum sensisse idem quod Pythagoram, sed rationem etiam attulisse. quam, nisi quid³²⁶ dicis, praetermittamus et hanc totam spem inmortalitatis relinquamus.

An tu cum me in summam exspectationem adduxeris, deseris?³²⁷ errare mehercule³²⁸³²⁹ malo cum Platone, quem tu quanti facias scio et quem ex tuo ore admiror, quam cum³³⁰ istis vera sentire. [40]

Macte³³¹ virtute!³³² ego enim ipse cum eodem ipso³³³ non invitus erraverim. num igitur dubitamus—? an sicut pleraque? quamquam hoc quidem minime; persuadent enim mathematici terram in medio mundo sitam ad universi caeli complexum quasi puncti instar optinere, quod κέντρον³³⁴ illi vocant; eam porro naturam esse quattuor omnia gignentium corporum, ut, quasi partita habeant inter se ac divisa momenta, terrena et umida³³⁵ suopte nutu et suo pondere ad paris angulos in terram et in mare³³⁶ ferantur, reliquae duae partes, una ignea altera animalis, ut illae superiores³³⁷ in medium locum mundi gravitate ferantur et pondere, sic hae rursum³³⁸ rectis lineis in caelestem³³⁹ locum subvolent, sive ipsa natura superiora adpetente sive quod a gravioribus leviora³⁴⁰ natura repellantur. quae cum constent,³⁴¹ perspicuum debet esse animos, cum e corpore excesserint, sive illi sint animales, id est spirabiles,³⁴² [p. 238] sive ignei, sublime ferri. [41] si vero aut numerus quidam sit³⁴³ animus, quod subtiliter magis quam dilucide dicitur, aut³⁴⁴ quinta illa non nominata magis quam non intellecta natura, multo etiam integriora ac puriora sunt, ut a terra longissime se³⁴⁵ ecferant.³⁴⁶³⁴⁷ Horum igitur aliquid ... animus,³⁴⁸ ne³⁴⁹ tam vegeta³⁵⁰³⁵¹ mens aut in corde cerebrove aut in Empedocleo sanguine demersa iaceat. Dicaearchum vero cum Aristoxeno aequali et condiscipulo suo, doctos sane homines, omittamus; quorum alter ne³⁵² condoluisse quidem umquam videtur, qui animum³⁵³ se habere non sentiat, alter ita delectatur suis cantibus, ut eos etiam ad haec transferre conetur. harmonian³⁵⁴³⁵⁵ autem ex intervallis sonorum nosse possumus, quorum varia compositio etiam harmonias³⁵⁶ efficit pluris; membrorum vero situs³⁵⁷ et figura corporis vacans animo quam possit harmoniam³⁵⁸ efficere, non video.³⁵⁹ sed hic quidem, quamvis eruditus sit, sicut est, haec magistro concedat Aristoteli, canere ipse doceat; bene enim illo Graecorum proverbio praecipitur: “quam quisque norit artem, in hac se exerceat.”³⁶⁰ [42] illam vero funditus eiciamus individuorum corporum levium et rutundorum³⁶¹ concursionem fortuitam, quam tamen³⁶² Democritus concalefactam et spirabilem,³⁶³ id est animalem, esse volt. is autem animus, qui, si³⁶⁴ est horum quattuor³⁶⁵ generum, ex quibus³⁶⁶ omnia constare [p. 239] dicuntur,³⁶⁷ ex inflammata anima constat, ut potissimum videri video³⁶⁸ Panaetio, superiora capessat necesse est. nihil enim habent haec duo genera proni et supera semper petunt. ita, sive dissipantur, procul a terris id evenit, sive permanent et conservant habitum suum, hoc etiam magis necesse est ferantur ad caelum et ab is perrumpatur et dividatur crassus hic et concretus aër, qui est terrae proximus. calidior est enim vel potius ardentior³⁶⁹ animus quam est³⁷⁰ hic aër,³⁷¹ quem modo dixi crassum atque concretum; quod ex eo sciri³⁷² potest, quia corpora nostra terreno principiorum genere confecta ardore animi concalescunt. [43] accedit³⁷³ ut eo facilius animus evadat ex hoc aëre, quem saepe iam appello, eumque perrumpat, quod nihil est animo velocius, nulla est celeritas quae possit cum animi celeritate contendere. qui si permanet incorruptus suique similis, necesse est ita feratur, ut penetret et dividat omne caelum hoc, in quo nubes imbres ventique coguntur,³⁷⁴ quod et umidum³⁷⁵³⁷⁶ et caliginosum est propter exhalationes³⁷⁷ terrae.

Quam regionem cum superavit animus naturamque sui similem contigit et adgnovit,³⁷⁸ iunctis³⁷⁹ ex anima tenui et ex ardore solis temperato ignibus insistit³⁸⁰ et finem altius se ecferendi³⁸¹ facit. cum enim sui similem et levitatem et calorem adeptus est,³⁸² tamquam paribus examinatus ponderibus nullam in partem movetur, eaque ei demum naturalis est sedes, cum ad sui simile penetravit; in quo nulla re egens aletur et sustentabitur isdem rebus, quibus astra sustentantur³⁸³ et aluntur. [p. 240]

Cumque corporis facibus inflammari soleamus ad omnis fere cupiditates eoque magis incendi, quod is aemulemur, qui ea habeant quae nos habere cupiamus, profecto beati erimus, cum corporibus relictis et cupiditatum et aemulationum erimus expertes; [44] quodque³⁸⁴ nunc facimus, cum laxati curis sumus, ut spectare aliquid velimus et visere, id multo tum faciemus liberius³⁸⁵ totosque nos in contemplandis rebus perspiciendisque ponemus, propterea quod et natura inest in mentibus nostris insatiabilis quaedam cupiditas veri videndi et orae ipsae locorum illorum, quo pervenerimus, quo faciliorem nobis cognitionem rerum caelestium, eo maiorem cognoscendi cupiditatem dabant. [45] haec enim pulchritudo etiam in terris “patritam”³⁸⁶ illam³⁸⁷ et “avitam”, ut ait Theophrastus, philosophiam³⁸⁸ cognitionis cupiditate incensam excitavit. praecipue vero fruentur ea, qui tum etiam, cum has terras incolentes circumfusi erant caligine, tamen acie mentis dispicere³⁸⁹ cupiebant.

Etenim si nunc aliquid adsequi se³⁹⁰ putant, qui ostium Ponti viderunt et eas angustias, per quas penetravit ea quae est nominata

Argo/,³⁹¹ quia Argivi i/n ea³⁹² delecti/³⁹³ viri
Vecti/ petebant pe/llem inauratam a/rietis,

aut i qui Oceani freta illa viderunt, “Europam³⁹⁴ Libyamque³⁹⁵ rapax ubi dividit unda”, quod tandem spectaculum fore putamus, cum totam terram contueri licebit eiusque cum situm, formam, circumscriptionem, tum et habitabiles regiones et rursum³⁹⁶ omni cultu propter vim frigoris aut caloris vacantis? [46] nos enim ne [p. 241] nunc quidem oculis cernimus ea quae videmus; neque est enim³⁹⁷ ullus sensus in corpore, sed, ut non physici³⁹⁸ solum docent verum etiam medici, qui ista aperta et patefacta viderunt, viae quasi quaedam sunt ad oculos, ad auris, ad naris³⁹⁹ a sede animi perforatae. itaque saepe aut cogitatione aut aliqua vi morbi impediti apertis atque integris et oculis et auribus nec videmus nec audimus, ut⁴⁰⁰ facile intellegi possit animum et videre et audire, non eas partis quae quasi fenestrae sint animi,⁴⁰¹ quibus tamen sentire nihil queat mens, nisi id agat et adsit. quid, quod⁴⁰² eadem mente res dissimillimas comprendimus,⁴⁰³ ut colorem, saporem, calorem, odorem, sonum? quae numquam quinque nuntiis animus⁴⁰⁴ cognosceret, nisi ad eum omnia referrentur et is omnium iudex solus esset. atque ea profecto tum multo puriora et dilucidiora cernentur, cum, quo natura fert,⁴⁰⁵ liber animus pervenerit.⁴⁰⁶ [47] nam nunc quidem, quamquam foramina illa, quae patent ad animum⁴⁰⁷ a corpore, callidissimo⁴⁰⁸ artificio natura fabricata⁴⁰⁹ est, tamen terrenis concretisque corporibus sunt intersaepta⁴¹⁰ quodam modo: cum autem nihil erit praeter animum, nulla res obiecta impediet, quo minus percipiat, quale quidque sit.

Quamvis copiose haec diceremus, si res postularet, quam multa, quam varia, quanta spectacula animus in locis caelestibus esset⁴¹¹ habiturus. [48] quae quidem⁴¹² cogitans soleo⁴¹³ saepe mirari non nullorum insolentiam philosophorum, qui naturae cognitionem admirantur eiusque inventori et principi gratias exultantes⁴¹⁴ agunt eumque venerantur ut deum; liberatos enim se per [p. 242] eum dicunt gravissimis dominis, terrore sempiterno et diurno ac nocturno⁴¹⁵ metu. quo terrore? quo metu? quae est anus tam delira quae timeat ista, quae vos videlicet, si physica⁴¹⁶ non didicissetis, timeretis, “Acherunsia⁴¹⁷ templa alta Orci, pallida leti, nubila⁴¹⁸ tenebris loca”? non pudet philosophum in eo gloriari, quod haec non timeat et quod falsa esse cognoverit? e quo intellegi potest, quam acuti natura sint, quoniam haec sine doctrina credituri fuerunt. [49] praeclarum autem nescio quid adepti sunt, quod⁴¹⁹ didicerunt se, cum tempus mortis venisset, totos esse perituros. quod ut⁴²⁰ ita sit —nihil enim pugno—, quid habet ista res aut laetabile⁴²¹ aut gloriosum? Nec tamen mihi sane quicquam occurrit, cur non Pythagorae sit et Platonis vera sententia. ut enim rationem⁴²² Plato nullam adferret⁴²³—vide, quid homini tribuam—, ipsa auctoritate⁴²⁴ me frangeret: tot autem rationes attulit, ut velle ceteris, sibi certe persuasisse videatur. [50]

Sed plurimi contra nituntur animosque quasi capite damnatos⁴²⁵ morte multant, neque aliud est quicquam cur incredibilis is animorum videatur aeternitas, nisi quod nequeunt qualis animus sit vacans corpore intellegere et cogitatione⁴²⁶ comprehendere.⁴²⁷ quasi vero intellegant, qualis sit⁴²⁸ in ipso corpore, quae conformatio, quae magnitudo, qui locus; ut,⁴²⁹ si iam possent in homine vivo⁴³⁰ cerni omnia quae nunc tecta sunt, casurusne in conspectum videatur animus, an tanta [p. 243] sit eius tenuitas, ut fugiat aciem? [51] haec reputent isti qui negant animum sine corpore se intellegere posse: videbunt, quem in ipso corpore intellegant. mihi quidem naturam animi intuenti multo difficilior occurrit cogitatio, multo obscurior, qualis animus in corpore sit tamquam alienae domi,⁴³¹ quam qualis, cum exierit et in liberum caelum quasi domum suam venerit. si⁴³² enim, quod numquam vidimus, id quale sit intellegere non possumus, certe et deum ipsum et divinum animum corpore⁴³³ liberatum cogitatione⁴³⁴ complecti possumus. Dicaearchus⁴³⁵ quidem et⁴³⁶ Aristoxenus, quia difficilis erat animi quid⁴³⁷ aut qualis esset intellegentia, nullum omnino animum esse dixerunt. [52] est illud quidem vel maxumum animo ipso animum⁴³⁸ videre, et nimirum hanc habet vim praeceptum Apollinis, quo monet ut se quisque noscat.⁴³⁹ non enim credo id praecipit, ut membra nostra aut staturam figuramve noscamus; neque nos corpora sumus, nec ego tibi haec dicens corpori tuo dico. cum igitur “nosce te” dicit, hoc dicit: “nosce animum tuum.” nam corpus quidem quasi vas est aut aliquod animi receptaculum; ab animo tuo quicquid⁴⁴⁰ agitur, id agitur a te. hunc igitur nosse nisi divinum esset, non esset⁴⁴¹ hoc acrioris cuiusdam animi praeceptum tributum deo sc. hoc se ipsum posse cognoscere⁴⁴². [53]

Sed si, qualis sit animus, ipse animus nesciet,⁴⁴³ dic [p. 244] quaeso, ne esse⁴⁴⁴ quidem se sciet, ne moveri quidem se? ex quo illa ratio nata est Platonis, quae a Socrate est in Phaedro⁴⁴⁵ explicata, a me autem posita est in sexto libro de re p.: “Quod semper movetur, aeternum⁴⁴⁶ est; quod autem motum adfert alicui quodque ipsum agitatur aliunde,⁴⁴⁷ quando finem habet motus, vivendi finem habeat necesse est. solum igitur, quod se ipsum movet, quia numquam deseritur a se,⁴⁴⁸ numquam ne moveri quidem desinit; quin etiam ceteris quae moventur hic fons, hoc⁴⁴⁹ principium est movendi. [54] principii autem nulla est origo; nam e principio oriuntur omnia, ipsum autem nulla ex re alia nasci potest; nec enim esset id principium, quod gigneretur aliunde. quod si numquam oritur, ne⁴⁵⁰ occidit quidem umquam; nam principium extinctum nec ipsum ab alio renascetur nec ex⁴⁵¹ se aliud creabit, siquidem necesse est a principio oriri omnia. ita fit, ut motus principium ex eo sit, quod ipsum a se movetur; id autem nec nasci potest nec mori, vel concidat omne caelum omnisque natura et⁴⁵² consistat necesse est nec vim ullam nanciscatur, qua a⁴⁵³ primo inpulsa moveatur. cum pateat igitur aeternum id esse, quod se ipsum moveat, quis est qui hanc naturam animis esse tributam neget? inanimum est enim omne, quod pulsu agitatur externo; quod autem est animal, id motu cietur⁴⁵⁴ interiore [p. 245] et suo; nam haec est propria natura animi atque vis. quae si est una ex omnibus quae se ipsa semper [55] moveat,⁴⁵⁵⁴⁵⁶ neque nata certe est et aeterna est”.⁴⁵⁷ licet concurrant omnes plebei philosophi—sic enim i, qui a Platone et Socrate et ab ea familia dissident, appellandi videntur—, non modo nihil umquam tam eleganter⁴⁵⁸ explicabunt, sed ne hoc quidem ipsum quam subtiliter⁴⁵⁹ conclusum sit intellegent. sentit igitur animus se moveri; quod cum sentit, illud⁴⁶⁰ una sentit, se vi sua, non aliena moveri, nec accidere posse ut ipse umquam a se deseratur.⁴⁶¹ ex quo efficitur aeternitas, nisi quid habes ad haec.⁴⁶²

Ego vero facile sim⁴⁶³ passus ne in mentem quidem mihi aliquid contra venire; ita isti faveo sententiae.

Quid? [56] illa tandem num leviora censes, quae declarant inesse in animis hominum divina quaedam?⁴⁶⁴ quae si cernerem quem ad modum nasci possent,⁴⁶⁵ etiam⁴⁶⁶ quem ad modum interirent viderem. nam sanguinem bilem pituitam ossa nervos venas, omnem denique membrorum et totius corporis figuram videor posse dicere unde concreta et quo modo facta sint: animum ipsum—si nihil esset in eo nisi id, ut per eum viveremus, tam natura putarem⁴⁶⁷ hominis vitam sustentari quam vitis, quam arboris; haec enim etiam⁴⁶⁸ dicimus vivere. item si nihil⁴⁶⁹ haberet animus hominis nisi ut appeteret aut fugeret, id quoque esset ei commune cum bestiis.⁴⁷⁰ [57] Habet primum memoriam, et eam infinitam [p. 246] rerum innumerabilium. quam⁴⁷¹ quidem Plato⁴⁷² recordationem esse volt vitae superioris. nam in illo libro, qui inscribitur Menon,⁴⁷³ pusionem quendam Socrates interrogat quaedam geometrica de dimensione quadrati. ad ea sic ille respondet⁴⁷⁴ ut puer, et tamen ita faciles interrogationes sunt, ut gradatim⁴⁷⁵ respondens eodem perveniat, quo si⁴⁷⁶ geometrica didicisset. ex quo effici volt Socrates, ut discere nihil aliud sit nisi recordari. quem locum multo etiam accuratius explicat in eo sermone, quem habuit eo ipso die, quo excessit e⁴⁷⁷ vita; docet enim quemvis, qui omnium rerum rudis esse videatur, bene interroganti⁴⁷⁸ respondentem⁴⁷⁹ declarare se non tum⁴⁸⁰ illa discere, sed reminiscendo recognoscere, nec vero fieri ullo modo posse, ut a pueris tot rerum atque tantarum insitas et quasi consignatas⁴⁸¹ in animis notiones, quas⁴⁸² ἐννοίας⁴⁸³ vocant, haberemus, nisi animus, ante quam in corpus intravisset, in rerum cognitione viguisset. [58] cumque nihil esset ... ,⁴⁸⁴ ut omnibus locis a Platone disseritur—nihil enim⁴⁸⁵ putat esse, quod oriatur et intereat, idque solum esse,⁴⁸⁶ quod semper tale sit quale⁴⁸⁷ est (ἰδέαν appellat ille, nos speciem)—, non potuit animus haec in corpore inclusus⁴⁸⁸ adgnoscere,⁴⁸⁹⁴⁹⁰ cognita attulit; ex quo tam multarum rerum⁴⁹¹ cognitionis admiratio tollitur. neque ea plane [p. 247] videt animus, cum repente in⁴⁹² tam insolitum tamque perturbatum domicilium inmigravit, sed cum se collegit⁴⁹³ atque recreavit, tum adgnoscit⁴⁹⁴ illa reminiscendo.⁴⁹⁵ [59] ita nihil est aliud discere⁴⁹⁶ nisi recordari. Ego autem maiore⁴⁹⁷ etiam quodam modo memoriam admiror. quid est enim illud quo⁴⁹⁸ meminimus, aut quam⁴⁹⁹ habet vim aut unde naturam?⁵⁰⁰ non quaero, quanta memoria Simonides fuisse dicatur, quanta Theodectes, quanta⁵⁰¹ is, qui a Pyrrho⁵⁰² legatus ad senatum est missus, Cineas,⁵⁰³ quanta nuper Charmadas,⁵⁰⁴ quanta, qui modo fuit, Scepsius⁵⁰⁵ Metrodorus, quanta noster Hortensius: de communi hominum⁵⁰⁶ memoria loquor, et eorum maxume qui in aliquo maiore studio et arte versantur, quorum quanta mens sit, difficile est existimare; ita multa meminerunt. [60] Quorsus igitur haec spectat oratio? quae sit illa vis et unde sit, intellegendum⁵⁰⁷ puto. non est certe nec cordis nec sanguinis nec cerebri nec atomorum; animae sit ignisne⁵⁰⁸ nescio, nec me pudet ut istos fateri nescire quod nesciam:⁵⁰⁹ illud, si ulla alia de re obscura adfirmare⁵¹⁰ possem, sive anima sive ignis sit animus, eum iurarem⁵¹¹ esse divinum. quid enim, obsecro te, terrane tibi hoc⁵¹² nebuloso et caliginoso caelo aut sata aut concreta videtur tanta vis memoriae? si quid sit [p. 248] hoc non vides, at quale sit vides; si ne id quidem, at quantum sit⁵¹³ profecto vides. [61] quid igitur? utrum capacitatem⁵¹⁴ aliquam in animo⁵¹⁵ putamus esse, quo tamquam in aliquod vas ea quae meminimus infundantur? absurdum id quidem; qui enim fundus aut quae talis animi figura intellegi potest aut quae tanta omnino capacitas? an inprimi quasi ceram animum⁵¹⁶ putamus, et esse⁵¹⁷ memoriam signatarum rerum in mente vestigia? quae possunt verborum, quae rerum ipsarum esse vestigia,⁵¹⁸ quae porro tam inmensa⁵¹⁹ magnitudo, quae illa tam multa possit effingere?

Quid? [62] illa vis quae tandem est quae investigat occulta, quae inventio atque excogitatio dicitur? ex hacne tibi terrena mortalique natura et caduca concreta ea⁵²⁰ videtur? aut qui primus, quod summae sapientiae Pythagorae visum est, omnibus rebus imposuit nomina? aut qui dissipatos homines congregavit et ad societatem vitae convocavit,⁵²¹ aut qui sonos vocis, qui infiniti videbantur, paucis litterarum notis terminavit, aut qui errantium stellarum cursus praegressiones institutiones⁵²² notavit? omnes magni; etiam superiores, qui fruges, qui vestitum, qui tecta, qui cultum vitae, qui praesidia contra feras invenerunt, a quibus mansuefacti et exculti a necessariis artificiis ad elegantiora⁵²³ defluximus. nam et auribus oblectatio magna parta est inventa⁵²⁴ et temperata varietate et natura sonorum, et astra suspeximus cum⁵²⁵ ea quae sunt infixa certis locis, tum illa non re sed vocabulo [p. 249] errantia, quorum conversiones omnisque motus qui animo⁵²⁶ vidit, is docuit similem animum suum eius esse, qui ea fabricatus esset in caelo. [63] nam cum Archimedes lunae solis quinque errantium motus in sphaeram⁵²⁷ inligavit, effecit⁵²⁸ idem quod ille, qui in Timaeo⁵²⁹ mundum aedificavit, Platonis deus, ut tarditate et celeritate dissimillimos motus una regeret conversio. quod si in hoc mundo fieri sine deo non potest, ne in sphaera⁵³⁰ quidem eosdem motus Archimedes sine⁵³¹ divino ingenio⁵³² potuisset imitari. [64] Mihi vero ne haec quidem notiora et inlustriora carere vi divina videntur, ut⁵³³ ego aut poëtam grave⁵³⁴ plenumque carmen sine caelesti aliquo mentis instinctu putem fundere, aut eloquentiam sine maiore quadam vi fluere abundantem sonantibus verbis uberibusque sententiis. philosophia vero, omnium⁵³⁵ mater artium, quid est aliud nisi, ut Plato, donum, ut ego, inventum deorum? haec nos primum ad illorum cultum, deinde ad ius hominum, quod situm est in generis humani societate, tum ad modestiam magnitudinemque animi erudivit,⁵³⁶ eademque ab animo tamquam ab oculis caliginem dispulit, ut omnia supera infera⁵³⁷ prima ultima media videremus.