previous next

Click on a word to bring up parses, dictionary entries, and frequency statistics

[p. 280] Neoptolemus quidem apud Ennium1 philosophari sibi ait necesse esse,2 sed paucis; nam omnino haud3 placere: ego autem, Brute, necesse mihi quidem esse arbitror philosopharinam quid possum, praesertim nihil4 agens, agere melius?—sed non paucis, ut ille. difficile est enim in5 philosophia pauca esse ei nota, cui non sint aut pleraque aut omnia. nam nec pauca nisi e multis eligi possunt nec, qui pauca perceperit, non idem reliqua eodem studio persequetur.6 [2] sed tamen in vita occupata7 atque, ut8 Neoptolemi tum erat, militari pauca ipsa multum saepe prosunt et ferunt fructus, si9 non tantos quanti ex universa philosophia percipi possunt, tamen eos quibus aliqua ex parte interdum aut cupiditate aut aegritudine aut metu liberemur.10 velut ex ea disputatione, quae mihi nuper habita est in Tusculano, magna videbatur11 mortis effecta contemptio, quae non minimum valet ad animum metu liberandum. nam qui id12 quod vitari non potest metuit, is vivere animo quieto nullo modo [p. 281] potest; sed qui non modo quia necesse est mori, verum etiam quia nihil habet mors quod sit horrendum, mortem non timet, magnum is sibi praesidium ad beatam vitam comparavit.13 [3] Quamquam non sumus ignari multos studiose contra esse dicturos; quod vitare nullo modo potuimus, nisi nihil omnino scriberemus. etenim si orationes, quas nos multitudinis iudicio probari volebamus (popularis est enim illa facultas, et effectus eloquentiae est audientium adprobatio14)—sed si reperiebantur15 non nulli, qui nihil laudarent nisi quod se imitari posse confiderent, quemque sperandi sibi, eundem bene dicendi finem proponerent, et cum obruerentur16 copia sententiarum atque verborum, ieiunitatem et famem se malle quam ubertatem et copiam dicerent, unde erat exortum17 genus Atticorum is ipsis, qui id18 sequi se profitebantur, ignotum, qui iam conticuerunt paene ab ipso foro inrisi: [4] quid futurum putamus, cum adiutore populo, quo utebamur19 antea, nunc minime nos uti posse videamus? est enim philosophia paucis contenta iudicibus, multitudinem consulto ipsa fugiens20 eique ipsi et suspecta et invisa, ut, vel si quis universam velit vituperare, secundo id populo facere possit, vel si in21 eam quam nos maxime sequimur conetur invadere, magna habere possit auxilia e22 reliquorum philosophorum disciplinis.23 Nos autem universae philosophiae vituperatoribus respondimus in Hortensio, pro Academia autem quae dicenda essent, satis accurate in [p. 282] Academicis quattuor libris explicata arbitramur; sed tamen tantum abest ut scribi contra nos nolimus,24 ut id etiam maxime optemus. in ipsa enim Graecia philosophia tanto25 in honore numquam fuisset, nisi doctissimorum contentionibus dissensionibusque viguisset.26 [5]

Quam ob rem hortor omnis, qui facere id possunt, ut huius27 quoque generis laudem iam languenti Graeciae28 eripiant et transferant29 in hanc urbem, sicut reliquas omnis, quae quidem erant expetendae, studio atque industria sua maiores nostri transtulerunt.30 atque oratorum quidem laus ita ducta ab humili venit ad summum, ut iam, quod natura fert in omnibus fere rebus, senescat31 brevique tempore ad nihilum ventura videatur, philosophia nascatur Latinis quidem litteris ex his temporibus, eamque nos adiuvemus32 nosque ipsos redargui33 refellique patiamur. quod i ferunt animo iniquo, qui certis quibusdam destinatisque sententiis quasi addicti et consecrati sunt34 eaque necessitate constricti, ut etiam, quae non probare soleant, ea cogantur constantiae causa defendere: nos, qui35 sequimur probabilia36 nec ultra quam id quod37 veri simile occurrit progredi possumus, et refellere sine pertinacia et refelli38 sine iracundia parati39 sumus.40 [p. 283] [6]

Quodsi haec studia traducta erunt ad nostros, ne bibliothecis quidem Graecis egebimus, in quibus multitudo infinita librorum propter eorum est multitudinem, qui scripserunt. eadem enim dicuntur a multis, ex quo libris omnia referserunt.41 quod accidet etiam nostris, si ad haec studia plures confluxerint.42 sed eos, si possumus, excitemus, qui liberaliter eruditi adhibita etiam disserendi elegantia ratione et via philosophantur.43 [7] est enim quoddam genus eorum qui se44 philosophos appellari45 volunt, quorum dicuntur esse Latini sane multi libri; quos non contemno equidem, quippe quos numquam legerim; sed quia profitentur ipsi illi, qui eos scribunt, se neque distincte neque distribute neque eleganter46 neque ornate scribere, lectionem sine ulla delectatione neglego.47 quid enim dicant et quid sentiant i qui sunt ab ea disciplina, nemo ne48 mediocriter quidem doctus ignorat. quam ob rem, quoniam quem ad modum dicant ipsi non laborant, cur legendi sint nisi ipsi inter se qui idem49 sentiunt, non intellego.50 [8] nam, ut Platonem reliquosque Socraticos et deinceps eos, qui ab his profecti sunt, legunt omnes, etiam qui illa aut non adprobant51 aut non studiosissime consectantur,5253 Epicurum autem et Metrodorum non fere praeter suos quisquam in manus sumit, sic hos Latinos i soli legunt, qui illa recte dici putant. nobis autem videtur, quicquid litteris mandetur, id commendari omnium eruditorum lectioni54 decere;55 nec, si id56 ipsi minus consequi possumus, idcirco [p. 284] minus id ita faciendum esse sentimus. [9] Itaque mihi semper Peripateticorum Academiaeque consuetudo de omnibus rebus in contrarias partis57 disserendi non ob eam causam solum placuit, quod aliter non posset, quid in quaque re58 veri simile esset, inveniri,59 sed etiam quod esset ea maxuma dicendi exercitatio. qua60 princeps usus est Aristoteles, deinde eum qui secuti sunt. nostra autem memoria Philo, quem nos frequenter audivimus, instituit alio tempore rhetorum praecepta tradere, alio philosophorum: ad quam nos consuetudinem a familiaribus nostris adducti in Tusculano, quod datum est temporis nobis, in eo consumpsimus. itaque cum ante meridiem dictioni operam dedissemus, sicut pridie feceramus, post meridiem61 in Academiam descendimus. in qua disputationem habitam non quasi narrantes exponimus,62 sed eisdem63 fere verbis, ut actum disputatumque est.

Est igitur ambulantibus ad hunc modum64 sermo ille nobis institutus et a tali65 quodam ductus66 exordio:

[10] Dici non potest, quam sim hesterna disputatione tua delectatus vel potius adiutus. etsi enim mihi sum conscius numquam me nimis67686970 vitae cupidum fuisse, tamen interdum obiciebatur animo metus quidam et dolor cogitanti7172 fore aliquando finem huius lucis et amissionem omnium vitae commodorum. hoc genere molestiae sic, mihi crede, sum liberatus, ut nihil73 minus curandum putem.

Minime mirum id quidem; [11] nam efficit hoc philosophia: [p. 285] medetur animis, inanes sollicitudines detrahit, cupiditatibus liberat, pellit timores. sed haec eius vis non idem potest apud omnis: tum valet multum, cum est idoneam74 complexa naturam. fortis enim non modo fortuna adiuvat, ut est in vetere proverbio, sed75 multo magis ratio, quae quibusdam quasi praeceptis confirmat vim fortitudinis. te natura excelsum quendam videlicet et altum et humana despicientem genuit; itaque facile in animo forti contra mortem habita insedit oratio. sed haec eadem num censes apud eos ipsos valere nisi admodum paucos, a quibus inventa disputata conscripta sunt? quotus enim quisque philosophorum invenitur, qui sit ita moratus, ita animo ac76 vita constitutus, ut ratio postulat? qui disciplinam suam7778 non ostentationem scientiae,79 sed legem vitae putet? qui obtemperet ipse80 sibi et decretis suis pareat?81 [12] videre licet alios tanta levitate et iactatione, ut iis8283 fuerit non didicisse melius,84 alios85 pecuniae cupidos, gloriae non nullos,86 multos libidinum servos, ut cum eorum vita mirabiliter pugnet oratio.87 quod quidem mihi videtur esse turpissimum. ut enim si grammaticum88 se professus quispiam barbare loquatur, aut si absurde canat is qui se haberi89 velit musicum, hoc turpior sit, quod in eo ipso peccet, cuius profitetur90 scientiam, sic philosophus in vitae ratione peccans hoc turpior est, quod in officio, cuius magister esse vult, labitur artemque vitae professus delinquit in vita.91

Nonne verendum est igitur, si est ita, ut dicis, ne [p. 286] philosophiam falsa gloria exornes? quod est92 enim maius93 argumentum nihil eam prodesse, quam quosdam perfectos philosophos turpiter vivere? [13]

Nullum vero id quidem argumentum est. nam ut agri non omnes frugiferi sunt qui coluntur, falsumque illud Acci:9495

Probae96 e/tsi in segetem su/nt deteriore/m datae
Fruge/s, tamen ipsae97 sua/pte natura98 e/nitent
, sic animi non omnes culti fructum99 ferunt. atque, ut100 in eodem simili verser, ut ager quamvis fertilis sine cultura fructuosus esse non potest, sic sine doctrina animus; ita est utraque res sine altera debilis. cultura autem animi philosophia est; haec extrahit vitia radicitus et praeparat101 animos ad satus accipiendos eaque mandat102103 is et, ut ita dicam, serit, quae adulta fructus uberrimos ferant.104 Agamus igitur, ut coepimus. dic, si vis, de quo disputari velis. [14]

Dolorem existimo maxumum malorum omnium.

Etiamne maius quam dedecus?105

Non audeo id dicere equidem,106 et me pudet tam cito de sententia esse deiectum.

Magis esset107 pudendum, si in sententia permaneres. quid enim minus est dignum108 quam tibi peius quicquam videri dedecore flagitio turpitudine? quae ut effugias, quis est non modo recusandus, sed non ultro adpetendus109 subeundus excipiendus dolor? [p. 287]

Ita prorsus existimo.110 quare ne sit sane111 summum malum dolor, malum certe est.

Videsne igitur, quantum breviter admonitus de doloris terrore deieceris?112 [15]

Video plane, sed plus desidero.

Experiar equidem; sed magna res est, animoque mihi opus est non repugnante.

Habebis id quidem. ut enim heri feci,113 sic nunc rationem, quo ea me cumque ducet, sequar.

Primum igitur de inbecillitate114 multorum et de variis disciplinis philosophorum loquar. quorum princeps et auctoritate et antiquitate Socraticus Aristippus115 non dubitavit summum malum dolorem dicere. deinde ad hanc enervatam muliebremque sententiam satis docilem se Epicurus praebuit.116 hunc post Rhodius Hieronymus117 dolore vacare118119 summum bonum dixit: tantum in dolore duxit120 mali. ceteri praeter Zenonem, Aristonem, Pyrrhonem121 idem fere quod modo122 tu: malum illud quidem, sed alia peiora. [16] ergo id123 quod natura ipsa et quaedam generosa virtus statim respuit, ne scilicet124 dolorem125 summum malum diceres126 oppositoque127 dedecore sententia depellerere,128 in eo magistra vitae philosophia tot saecula permanet.129 quod huic officium, quae laus, quod decus erit tanti, quod adipisci cum dolore corporis velit, qui dolorem summum malum sibi esse persuaserit? quam porro quis ignominiam, quam turpitudinem non pertulerit, ut effugiat [p. 288] dolorem, si id summum malum esse decreverit? quis autem non miser non modo tunc, cum premetur summis doloribus, si in his est summum malum, sed etiam cum sciet id sibi posse evenire? et130 quis est, cui non possit? ita fit, ut131 omnino nemo esse possit beatus. [17] Metrodorus132 quidem perfecte133 eum beatum putat, cui corpus bene134 constitutum sit et exploratum ita semper fore. quis autem est iste, cui id exploratum possit esse? Epicurus135 vero ea dicit, ut mihi quidem risus captare videatur. adfirmat136 enim quodam loco, si uratur sapiens, si crucieturexpectas fortasse, dum dicat: “patietur, perferet, non succumbet”; magna mehercule laus137 et eo ipso, per quem iuravi, Hercule, digna; sed Epicuro, homini aspero et duro, non est hoc satis: in Phalaridis tauro si erit, dicet: “quam suave est, quam hoc non curo!”138 suave139 etiam? an parum est, si non amarum? at140 id quidem illi ipsi, qui dolorem malum esse negant, non solent dicere, cuiquam suave esse cruciari: asperum, difficile, odiosum, contra naturam dicunt, nec tamen malum. hic, qui solum hoc malum dicit141 et malorum omnium extremum, sapientem censet id suave dicturum. [18] ego142 a te non postulo, ut dolorem eisdem143144 verbis adficias quibus voluptatem Epicurus,145 homo, ut scis,146 voluptarius. ille dixerit sane idem in Phalaridis tauro, quod, si esset in lectulo; ego tantam vim non tribuo sapientiae contra dolorem. si fortis est147 in perferendo, officio satis est; ut laetetur etiam, non postulo. tristis enim res est sine [p. 289] dubio, aspera, amara, inimica naturae, ad patiendum tolerandumque difficilis.

Aspice Philoctetam,148 cui concedendum est gementi; [19] ipsum enim Herculem viderat in Oeta magnitudine dolorum eiulantem.149 nihil igitur hunc virum sagittae, quas ab Hercule acceperat, tum consolabantur,150 cum

E vi/perino mo/rsu venae vi/scerum151
Vene/no inbutae152 tae/tros cruciatu/s cient.
itaque exclamat auxilium expetens,153154 mori cupiens;
Heu, qui/155 salsis flucti/bus mandet156
Me ex su/blimo157158159160 verti/ce saxi!
Iam iam a/bsumor; confi/cit animam
Vis vo/lneris, ulceris ae/stus.
difficile dictu videtur eum non in malo esse, et magno quidem, qui161 ita clamare cogatur. [20] Sed videamus Herculem ipsum, qui tum dolore frangebatur, cum inmortalitatem162 ipsa morte quaerebat: quas hic voces apud Sophoclem in Trachiniis163 edit! cui cum Deianira sanguine Centauri tinctam tunicam induisset inhaesissetque164 ea visceribus, ait165 ille:
O mu/lta dictu gra/via, perpessu a/spera,
Quae co/rpore exancla/ta166 atque animo pe/rtuli!
Nec mi/hi Iunonis te/rror inplaca/bilis
Nec ta/ntum invexit tri/stis Eurystheu/s167 mali,
Quantum u/na vaecors168 Oe/nei partu e/dita.
Haec me i/nretivit ve/ste furiali i/nscium,
Quae la/tere inhaerens mo/rsu lacerat vi/scera
Urge/nsque169 graviter pu/lmonum170 haurit171 spi/ritus: [p. 290]
Iam de/colorem sa/nguinem omnem172 exo/rbuit.173174
Sic175 co/rpus clade176 horri/bili absumptum e/xtabuit,
Ipse i/nligatus pe/ste interimor te/xtili.177
Hos no/n hostilis de/xtra, non Terra e/dita
Mole/s Gigantum,178 no/n biformato i/mpetu
Centau/rus ictus co/rpori inflixi/t179180 meo,
Non Gra/ia vis, non ba/rbara ulla inma/nitas,181
Non sae/va terris ge/ns relegata u/ltimis,
Quas pe/ragrans undique o/mnem ecferitatem182183 e/xpuli,184
Sed fe/minae185 vir fe/minea186 interimo/r187 manu.
O na/te, vere hoc no/men usurpa/ patri,
Ne me o/ccidentem ma/tris superet ca/ritas.
Huc a/rripe ad me ma/nibus abstracta/m piis;
Iam ce/rnam, mene an i/llam potiore/m putes.
[21] Perge, au/de, nate! inla/crima188 patris pe/stibus,
Misere/re: gentes189 no/stras flebunt mi/serias.
Heu, vi/rginalem me o/re ploratum e/dere,
Quem vi/dit nemo ulli i/ngemescente/m190 malo!191
Ecfe/minata192 vi/rtus adflicta o/ccidit.
Acce/de, nate, adsi/ste, miserandum a/spice
Evi/sceratum co/rpus lacerati/193 patris!
Vide/te, cuncti, tu/que, caelestu/m194 sator,
Iace, o/bsecro, in me vi/m coruscam195 fu/lminis!
Nunc, nu/nc dolorum196 anxi/feri197 torquent ve/rtices,
Nunc se/rpit ardor. o a/nte victrice/s manus,
[22] O pe/ctora, o terga, o/ lacertoru/m tori,
Vestro/ne pressu quo/ndam Nemeaeu/s198 leo [p. 291]
Frende/ns efflavit gra/viter extremum ha/litum?199
Haec de/xtra Lernam tae/tra200201 mactata202 e/xcetra
Paca/vit?203204205 haec bico/rporem adflixi/t manum?
Eryma/nthiam haec vasti/ficam abiecit be/luam?
Haec e/206 Tartarea207 te/nebrica abstractu/m plaga
Trici/pitem eduxit Hy/dra generatu/m canem?208
Haec i/nteremit to/rtu multiplica/bili
Draco/nem auriferam optu/tu209 adservantem a/rborem?
Multa a/lia victrix no/stra lustravi/t manus,
Nec qui/squam e nostris spo/lia cepit210 lau/dibus.
Possumusne nos contemnere dolorem, cum ipsum Herculem tam intoleranter211 dolere212213 videamus?214 [23] Veniat Aeschylus,215 non poëta solum, sed etiam Pythagoreus; sic enim accepimus. quo modo fert apud eum Prometheus dolorem, quem excipit ob furtum Lemnium,
Unde216 i/gnis cluet217218 morta/libus clam
Divi/sus; eum doctu/s219 Prometheus
Clepsi/sse220 dolo poena/sque221 Iovi
Fato222 e/xpendisse supre/mo?
has igitur poenas pendens223 adfixus ad Caucasum dicit haec:
Tita/num suboles,224225 so/cia nostri sa/nguinis,226
Genera/ta Caelo, aspi/cite religatum a/speris [p. 292]
Vinctu/mque227228 saxis, na/vem ut horrisono/ freto
Nocte/m paventes ti/midi adnectunt na/vitae.
Satu/rnius me si/c infixit Iu/ppiter,229
Iovi/sque numen Mu/lciberi230 adscivi/t manus.
Hos i/lle cuneos fa/brica crudeli i/nserens
Perru/pit artus; qua/ miser solle/rtia231
Transve/rberatus ca/strum hoc Furiarum i/ncolo.232233
[24] Iam te/rtio me quo/que funesto/ die
Tristi a/dvolatu adu/ncis lacerans u/nguibus
Iovi/s satelles pa/stu dilania/t fero.
Tum ie/core234235236 opimo fa/rta et satiata237 a/dfatim238
Clango/rem fundit va/stum et sublime a/volans
Pinna/ta cauda no/strum adulat sa/nguinem.239240
Cum ve/ro adesum241 infla/tu renovatu/mst242 iecur,
Tum ru/rsum taetros a/vida se ad pastu/s refert.
Sic ha/nc custodem mae/sti cruciatu/s alo,
Quae243244 me/ perenni vi/vum foedat mi/seria.
Namque, u/t videtis, vi/nclis constrictu/s Iovis
Arce/re nequeo di/ram volucrem245246247 a pe/ctore.
[25] Sic me i/pse248 viduus249 pe/stes excipio a/nxias
Amo/re mortis te/rminum anquire/ns mali;
Sed lo/nge a leto250 nu/mine aspello/r Iovis,
Atque hae/c vetusta, sae/clis glomerata ho/rridis,
Lucti/fica clades no/stro infixa est co/rpori; [p. 293]
E quo/ liquatae so/lis ardore e/xcidunt
Guttae/, quae saxa adsi/due251 instillant Cau/casi.
vix igitur posse videmur ita adfectum non miserum dicere et, si nunc miserum, certe dolorem malum.

Tu quidem adhuc meam causam agis, sed hoc mox videro; [26] interea, unde isti versus? non enim adgnosco.252

Dicam hercle; etenim recte requiris. videsne abundare me otio?

Quid tum?

Fuisti saepe, credo, cum Athenis esses, in scholis philosophorum.

Vero,253 ac libenter quidem.

Animadvertebas igitur, etsi tum nemo erat admodum copiosus, verum tamen versus ab is admisceri orationi.

Ac254 multos quidem a Dionysio Stoico.

Probe dicis. sed is quasi dictata, nullo dilectu, nulla elegantia:255256 Philo etproprium nrt257 et lecta poëmata et loco adiungebat. itaque postquam adamavi hanc quasi senilem declamationem, studiose equidem utor nostris poëtis; sed sicubi illi defeceruntverti enim258 multa de Graecis, ne quo ornamento in hoc genere disputationis careret Latina oratio.

Sed videsne, poëtae quid mali adferant? [27] lamentantis inducunt fortissimos viros, molliunt animos nostros, ita sunt deinde dulces, ut non legantur modo, sed etiam ediscantur. sic ad malam domesticam disciplinam vitamque umbratilem et delicatam cum accesserunt etiam poëtae, nervos omnis virtutis elidunt.259 [p. 294] recte igitur a Platone eiciuntur260 ex ea civitate, quam finxit261 ille, cum optimos mores et optimum rei p. statum exquireret. at vero nos, docti scilicet a Graecia, haec et a pueritia legimus ediscimus,262 hanc eruditionem liberalem et doctrinam putamus.

Sed quid poëtis irascimur? [28] virtutis magistri, philosophi, inventi sunt, qui summum malum dolorem dicerent. at263 tu, adulescens, cum id tibi paulo ante dixisses videri, rogatus a me, etiamne maius quam dedecus, verbo de sententia destitisti. roga264265 hoc idem266 Epicurum: maius dicet esse malum mediocrem dolorem quam maxumum267 dedecus; in ipso enim dedecore mali nihil esse, nisi sequantur dolores. quis igitur Epicurum sequitur dolor, cum hoc ipsum dicit, summum malum esse dolorem? quo268 dedecus maius a philosopho nullum expecto. quare satis mihi dedisti, cum respondisti maius tibi videri malum dedecus quam dolorem. hoc ipsum enim si tenebis, intelleges quam sit obsistendum dolori; nec tam quaerendum est, dolor269 malumne sit, quam firmandus animus ad dolorem ferendum.

Concludunt ratiunculas Stoici, cur non sit malum; [29] quasi de verbo, non de re laboretur. quid me decipis,270 Zeno? nam cum271 id, quod mihi horribile videtur, tu omnino malum negas esse, capior et scire cupio, quo modo id, quod ego miserrimum existimem, ne malum quidem sit. “nihil estinquit272malum nisi quod turpe atque vitiosum273 est.”274 ad ineptias redis;275 illud enim, quod me angebat, non eximis. scio dolorem non esse nequitiam; [p. 295] desine id me docere: hoc276 doce, doleam necne doleam, nihil interesse.277numquam quicquaminquitad beate quidem vivendum, quod est in una virtute positum; sed est tamen reiciendum.” cur? “asperum est, contra naturam, difficile perpessu,278 triste, durum.” [30] haec est copia verborum, quod omnes uno verbo malum appellamus, id tot modis posse dicere. definis tu mihi, non tollis dolorem, cum dicis asperum, contra naturam, vix quod ferri tolerarique279 possit; nec mentiris; sed re succumbere non oportebat verbis gloriantem. “dum280 nihil bonum nisi quod honestum, nihil malum281 nisi quod turpe—” optare hoc quidem est, non docere;282 illud et melius et verius, omnia quae natura aspernetur283 in malis esse, quae adsciscat, in bonis. hoc posito et verborum concertatione284 sublata tantum tamen excellet illud quod recte285 amplexantur isti, quod honestum, quod rectum, quod decorum appellamus, quod idem interdum virtutis nomine amplectimur, ut omnia praeterea, quae bona corporis et fortunae286 putantur, perexigua et minuta videantur,287 igitur ne malum quidem288 ullum,289 nec si in unum locum290 conlata omnia sint, cum turpitudinis malo comparanda. [31] quare si, ut291292 initio concessisti, turpitudo peius est quam dolor, nihil est plane dolor.293 nam dum tibi turpe nec dignum viro videbitur gemere, eiulare,294 lamentari,295 frangi, debilitari [p. 296] dolore,296 dum297 honestas, dum dignitas, dum decus aderit, tuque in ea intuens298299 te continebis, cedet profecto virtuti dolor et animi inductione languescet.

Aut enim nulla virtus est aut contemnendus omnis dolor.300 prudentiamne vis esse, sine qua ne301 intellegi quidem ulla virtus potest? quid ergo? ea patieturne te quicquam facere nihil proficientem et frustra302 laborantem? an temperantia sinet303 te inmoderate304305 facere quicquam? an coli iustitia poterit ab homine propter vim doloris enuntiante commissa, prodente conscios, multa officia relinquente?306307 quid? fortitudini comitibusque eius, magnitudini308 animi, gravitati,309 patientiae, rerum humanarum despicientiae, quo modo respondebis? [32] adflictusne310311 et iacens et lamentabili voce deplorans audieris: “o virum fortem!”? te vero ita adfectum ne312 virum quidem quisquam dixerit. amittenda igitur fortitudo est313 aut sepeliendus dolor.314 Ecquid315 scis igitur, si quid316317318 de Corinthiis tuis amiseris, posse habere te reliquam supellectilem319 salvam, virtutem autem si unam amiserisetsi amitti non potest virtus, sed si unam confessus eris320 te non habere, nullam esse te habiturum? [33] num igitur fortem virum, num magno animo, num patientem, num gravem, num humana contemnentem potes dicere aut Philoctetam321322 illum—? a te enim malo discedere,323 sed ille certe non fortis, qui iacet [p. 297]

in tecto324 u/mido,325326
Quod e/iulatu, que/stu, gemitu, fre/mitibus
Resona/ndo mutum327 fle/bilis voce/s refert.
non ego dolorem dolorem esse negocur enim fortitudo desideraretur?—sed eum opprimi328 dico patientia, si modo est aliqua patientia; si nulla est, quid exornamus329 philosophiam330 aut quid eius nomine gloriosi sumus? pungit331332 dolor, vel fodiat sane: si nudus es, da iugulum; sin tectus Volcaniis333 armis, id est fortitudine, resiste; haec enim te, nisi ita facies, custos dignitatis relinquet et deseret. [34]

Cretum quidem leges,334 quas sive Iuppiter sive Minos335 sanxit de Iovis quidem sententia, ut poëtae ferunt, itemque Lycurgi336 laboribus erudiunt iuventutem, venando currendo, esuriendo sitiendo, algendo aestuando. Spartae337 vero pueri ad aram sic verberibus accipiuntur, “ut multus e visceribus sanguis exeat,”338339 non numquam etiam, ut, cum ibi essem, audiebam, ad necem; quorum non340 modo nemo exclamavit umquam, sed ne ingemuit quidem. quid ergo? hoc pueri possunt, viri non poterunt? et mos valet, ratio non valebit? [35] Interest aliquid inter laborem et dolorem. sunt finitima omnino, sed tamen differt341 aliquid. labor est functio quaedam vel animi vel corporis gravioris operis et muneris, dolor autem motus asper in corpore alienus a sensibus. haec duo Graeci illi, quorum copiosior est lingua quam nostra, uno nomine appellant. itaque industrios homines illi studiosos342 vel potius [p. 298] amantis doloris appellant, nos commodius laboriosos:343 aliud est enim laborare, aliud dolere.344 o verborum inops interdum, quibus abundare345 te semper putas, Graecia! aliud, inquam, est dolere,346 aliud laborare. cum varices secabantur C.347 Mario, dolebat; cum aestu magno ducebat agmen, laborabat. est inter haec quaedam tamen similitudo: consuetudo enim laborum perpessionem dolorum348 efficit349 faciliorem. [36] itaque illi, qui350351 Graeciae formam rerum publicarum dederunt, corpora iuvenum firmari labore voluerunt; quod Spartiatae etiam in feminas transtulerunt, quae ceteris in urbibus mollissimo cultuparietum umbris occuluntur”.352 illi autem voluerunt nihil horum simile esse

a/pud Lacaenas vi/rgines,353
Quibus ma/gis palaestra354 Euro/ta355 sol pulvi/s labor
Mili/tia in356 studio est qua/m fertilitas ba/rbara.
ergo his laboriosis exercitationibus et dolor intercurrit non numquam, inpelluntur357 feriuntur abiciuntur cadunt, et ipse labor quasi callum quoddam obducit358359 dolori. [37]

Militiam veronostram dico, non Spartiatarum,360 quorum procedit ad modum acies361 ac362 tibiam,363364 nec adhibetur ulla sine anapaestis365 pedibus hortatio—, nostri exercitus primum unde nomen habeant, vides; deinde qui labor, quantus366 agminis: ferre plus dimidiati mensis cibaria, ferre, si quid ad usum velint, ferre vallum (nam scutum367 gladium galeam in onere368 [p. 299] nostri milites non plus numerant quam umeros369 lacertos370 manus: arma enim membra militis esse dicunt; quae quidem ita geruntur apte, ut, si usus fuerit,371 abiectis oneribus expeditis armis ut membris pugnare possint). quid? exercitatio legionum, quid? ille cursus concursus clamor quanti laboris est! ex hoc ille animus in proeliis paratus ad volnera. adduc pari animo inexercitatum militem: [38] mulier videbitur. cur tantum interest inter novum372 et veterem exercitum, quantum experti sumus? aetas tironum373 plerumque melior, sed ferre laborem, contemnere volnus consuetudo docet. quin etiam videmus ex acie efferri saepe saucios, et374 quidem rudem illum et inexercitatum quamvis levi ictu ploratus turpissimos edere: at vero ille exercitatus375 et vetus ob eamque rem fortior medicum modo requirens, a quo obligetur: “O Pa/tricoles
376inquit,377

ad378 vo/s adveniens au/xilium et vestra/s manus
Peto/, prius quam oppeto/ malam pestem ma/ndatam hostili/ manu,
* * *
Neque sa/nguis ullo po/tis est pacto pro/fluens consi/stere,
Si qui/379 sapientia/ magis vestra mo/rs devitari/ potest.
Namque Ae/sculapi380 li/berorum sau/cii opplent po/rticus;
Non po/test381 accedi.—
Ce/rte Eurypylus382 hi/c quidem est. hominem exe/rcitum!383
[p. 300] [39] non minus autem exercitatum384: ubi tantum luctus continuatur,385 vide quam non flebiliter respondeat, rationem etiam adferat386 cur387 aequo388 animo sibi ferendum sit:
Qui389 a/lteri exitiu/m390 parat,
Eum sci/re oportet si/bi paratum,391 pe/stem ut participe/t parem.
abducet392 Patricoles, credo, ut conlocet in cubili,393 ut volnus obliget.394 siquidem homo esset; sed nihil vidi minus.395396 quaerit enim, quid actum sit:
Elo/quere397 eloquere, re/s Argivum proe/lio ut se su/stinet.—
Non po/test398 ecfari399400401 ta/ntum dictis, qua/ntum factis su/ppetit
Labo/ris.
quiesce igitur et volnus alliga.402 etiamsi Eurypylus posset, non posset Aesopus:
Ubi fortuna Hecto/ris403 nostram acrem a/ciem inclinata/m . .404
et cetera explicat in dolore; sic est enim intemperans militaris in forti viro gloria. ergo haec veteranus miles facere poterit, doctus vir sapiensque non poterit? [40] ille vero melius, ac non paulo quidem. Sed adhuc de consuetudine exercitationis loquor, nondum de ratione405 et sapientia. aniculae saepe inediam biduum aut triduum406 ferunt; subduc cibum unum diem athletae: [p. 301] Iovem,407 Iovem408 Olympium,409 eum ipsum, cui se exercebit,410 inplorabit,411 ferre412413 non posse clamabit. consuetudinis magna vis est: pernoctant venatores in nive in montibus; uri se patiuntur414 Indi; pugiles caestibus contusi ne ingemescunt415 quidem. [41] sed quid hos, quibus416 Olympiorum victoria consulatus417 ille antiquus videtur? gladiatores, aut perditi homines aut barbari, quas plagas perferunt! quo modo illi, qui bene instituti sunt, accipere plagam418 malunt quam turpiter vitare! quam saepe apparet nihil eos malle quam vel domino satis facere vel populo! mittunt etiam volneribus confecti ad dominos, qui quaerant quid velint: si satis is factum sit, se velle decumbere.419 quis mediocris gladiator420 ingemuit, quis vultum mutavit umquam? quis non modo stetit, verum etiam decubuit turpiter? quis, cum decubuisset,421 ferrum recipere iussus collum contraxit? tantum exercitatio meditatio consuetudo valet. ergo hoc poterit422Samnis, spurcus homo, vita illa dignus locoque423”; vir natus ad gloriam ullam partem animi tam mollem habebit, quam non meditatione et ratione conroboret? crudele gladiatorum spectaculum et inhumanum non nullis videri solet, et haud424 scio an ita sit, ut nunc fit; cum vero sontes ferro depugnabant, auribus fortasse multae, oculis quidem nulla poterat425 esse fortior contra dolorem et mortem disciplina. [42]

De exercitatione et consuetudine et commentatione [p. 302] dixi. age sis,426427 nunc de ratione videamus, nisi quid vis ad haec.

Egone ut te428 interpellem? ne hoc429 quidem vellem: ita me ad credendum tua ducit oratio.

Sitne igitur malum dolere430 necne, Stoici viderint, qui contortulis431 quibusdam et minutis conclusiunculis432 nec ad sensus permanantibus433 effici volunt non esse malum dolorem. ego illud, quicquid sit, tantum434 esse, quantum videatur, non puto, falsaque eius visione et specie moveri homines dico vehementius, doloremque eius435 omnem esse tolerabilem.436

Unde igitur ordiar? an eadem breviter attingam,437 quae modo dixi, quo438 facilius oratio progredi possit longius? [43] inter omnis igitur hoc constat, nec doctos homines solum sed etiam indoctos, virorum esse fortium et magnanimorum439 et patientium et humana vincentium toleranter440 dolorem pati; nec vero quisquam fuit, qui eum, qui ita pateretur, non laudandum putaret. quod ergo et postulatur a fortibus et441 laudatur, cum fit, id aut extimescere veniens aut non ferre praesens nonne442 turpe est? atqui443 vide ne, cum omnes rectae animi adfectiones444 virtutes appellentur, non sit hoc proprium nomen omnium, sed ab ea quae una445 ceteris excellebat446 omnes nominatae sint.447 appellata est enim ex448 viro virtus; viri autem propria maxime est [p. 303] fortitudo, cuius munera duo sunt maxima: mortis dolorisque contemptio. utendum est igitur his, si449 virtutis compotes450 vel potius si viri volumus esse, quoniam a viris virtus nomen est451 mutuata.

Quaeres452 fortasse, quo modo,453 et recte: talem enim medicinam philosophia profitetur.454 [44] venit Epicurus, homo minime455 malus vel potius vir optimus; tantum monet,456 quantum intellegit.457neglege458inquit459dolorem.” quis hoc dicit? idem, qui dolorem summum malum? vix460 satis constanter.461 audiamus. “si summus dolor estinquit,462brevem necesse est esse.463” “iteradum464 eadem ista mihi!465non enim satis intellego, quid466 summum dicas esse, quid breve.467summum,468 quo nihil sit superius, breve, quo469 nihil brevius. contemno magnitudinem doloris, a qua me brevitas temporis vindicabit ante paene quam venerit.” sed si est tantus dolor, quantus Philoctetae? “bene plane magnus mihi quidem videtur, sed tamen non summus;470 nihil enim dolet nisi pes: possunt oculi, potest caput latera pulmones, possunt omnia; longe igitur abest a summo dolore. ergoinquit471dolor diuturnus habet laetitiae plus quam molestiae.” [45] nunc ego472 non possum tantum hominem nihil sapere dicere, sed nos ab eo derideri puto. ego summum doloremsummum autem dico, etiamsi decem atomis est maior aliusnon continuo esse dico brevem multosque possum bonos viros nominare, qui complures473 annos doloribus podagrae crucientur [p. 304] maximis. sed homo catus numquam terminat nec magnitudinis nec diuturnitatis modum, 474 ut sciam,475 quid summum dicat in dolore, quid breve476 in tempore. omittamus hunc igitur nihil prorsus dicentem cogamusque confiteri non esse ab eo doloris remedia quaerenda, qui477 dolorem malorum omnium maxumum dixerit,478 quamvis idem forticulum se in torminibus et in stranguria sua praebeat.479 Aliunde igitur est quaerenda medicina, et maxime quidem, si, quid maxime consentaneum sit, quaerimus, ab is quibus, quod honestum sit,480 summum bonum, quod turpe, summum videtur malum. his tu praesentibus gemere et iactare te non audebis profecto; [46] loquetur enim eorum voce Virtus ipsa tecum: “tune, cum pueros Lacedaemone,481 adulescentis482 Olympiae,483 barbaros in harena484 videris excipientis485 gravissimas plagas et ferentis silentio, si te forte dolor486 aliquis pervellerit, exclamabis ut mulier, non constanter487 et sedate488 feres?489490” “fieri non potest; natura non patitur.” audio. pueri ferunt gloria491492 ducti, ferunt pudore alii, multi metu, et tamen veremur, ut hoc, quod a tam multis493 et quod tot locis perferatur, natura patiatur? illa vero non modo patitur, verum etiam postulat: nihil enim habet praestantius, nihil quod magis expetat494 quam honestatem,495 quam [p. 305] laudem, quam dignitatem, quam decus. hisce ego pluribus496 nominibus unam rem declarari volo, sed utor,497 ut quam maxime significem, pluribus. volo autem dicere illud homini498 longe optumum esse, quod ipsum sit optandum per se, a virtute profectum499 vel in ipsa virtute situm, sua sponte laudabile,500 quod idem citius dixerim solum quam non summum bonum. atque ut haec de honesto, sic de turpi contraria: nihil tam taetrum,501 nihil tam aspernandum,502 nihil homine indignius.503 [47]

Quod si504 tibi persuasum estprincipio enim dixisti plus in dedecore mali505 tibi videri506 quam in dolore—, reliquum est, ut tute507 tibi imperes. quamquam hoc nescio quo modo dicatur.508 quasi duo simus, ut alter imperet, alter pareat! non inscite509 tamen dicitur. est enim animus in partis510 tributus duas, quarum altera rationis est particeps, altera expers. cum igitur praecipitur, ut nobismet ipsis imperemus, hoc praecipitur, ut ratio coërceat temeritatem. est in511 animis omnium fere natura molle quiddam, demissum,512 humile, enervatum quodam modo et languidum. si nihil esset aliud,513 nihil esset homine deformius. sed praesto est domina omnium et regina ratio, quae conixa514 per se et progressa longius fit perfecta virtus. haec ut imperet illi parti animi, quae oboedire515 debet, id videndum est viro. “quonam516 modo?” inquies. [48] vel ut dominus [p. 306] servo vel ut imperator517 militi vel ut parens filio. 518 si turpissime se illa pars animi geret, quam dixi esse mollem, si se lamentis muliebriter lacrimisque dedet,519 vinciatur et constringatur amicorum propinquorumque custodiis; saepe enim videmus fractos pudore, qui ratione520 nulla vincerentur. ergo hos quidem ut famulos vinclis521 prope ac custodia,522 qui autem erunt firmiores nec tamen robustissimi, hos admonitu oportebit ut bonos milites revocatos dignitatem tueri. non nimis in Niptris523 ille sapientissimus Graeciae saucius lamentatur524 vel modice potius: “pedetemptim,” inquit,525

ite526 et sedato/ nisu527528
Ne su/ccussu arripia/t maior
Dolor
(Pacuvius hoc melius quam Sophocles; [49] apud illum enim perquam flebiliter Ulixes lamentatur in volnere); tamen huic leviter gementi illi ipsi, qui ferunt529 saucium, personae gravitatem intuentes non dubitant530 dicere:
Tu quo/que, Ulixes, quamqua/m graviter
Cerni/mus ictum,531 nimis pae/ne animo es
Molli/, qui consuetu/s532 in armis
Aevom533 a/gere ...
534
intellegit poëta prudens ferendi doloris consuetudinem esse non contemnendam magistram. [50] atque ille non inmoderate magno in dolore: [p. 307]
Retine/te, tenete! oppri/mit535 ulcus;
Nuda/te! heu miserum me: e/xcrucior.
incipit labi, deinde ilico536 desinit:537
Operi/te, abscedite ia/m iam!538
Mitti/te! nam attrectatu539 e/t quassu
Saevum a/mplificatis dolo/rem.
videsne, ut540 obmutuerit541 non sedatus corporis, sed castigatus animi dolor? itaque in extremis Niptris alios quoque obiurgat, idque moriens:
Co/nqueri fortu/nam adversam, no/n lamentari/ decet;
Id viri est offi/cium, fletus mu/liebri ingenio a/dditus.
[51]

Huius animi pars illa mollior542 rationi sic paruit ut severo imperatori miles pudens.543544 in quo vero545 erit perfecta sapientiaquem adhuc nos quidem vidimus546 neminem; sed philosophorum sententiis, qualis hic futurus547 sit, si modo aliquando fuerit, exponitur—, is igitur sive ea ratio, quae erit in eo perfecta atque absoluta, sic illi parti imperabit inferiori ut iustus parens probis filiis; nutu, quod volet, conficiet, nullo labore, nulla molestia; eriget ipse se, suscitabit,548 instruet, armabit, ut tamquam549 hosti sic obsistat dolori. quae sunt ista arma? contentio550 confirmatio sermoque intumus, cum ipse secum: [52] 'cave turpe quicquam, languidum, non virile.' obversentur551552553 species honestae554 animo:555 Zeno proponatur Eleates, qui perpessus est omnia potius quam conscios556 delendae tyrannidis indicaret; de Anaxarcho557 Democritio558 cogitetur, qui cum [p. 308] Cypri559560 in manus Timocreontis561562 regis incidisset, nullum genus supplicii563 deprecatus est neque recusavit. Callanus564 Indus, indoctus ac barbarus, in radicibus Caucasi natus, sua voluntate vivus565 combustus est; nos, si pes condoluit, si dens sed fac totum566567568569 dolere570571 corpus572, ferre non possumus. opinio est enim quaedam effeminata ac levisnec in dolore magis quam eadem in voluptate—, qua573 cum liquescimus574 fluimusque575 mollitia, apis aculeum sine clamore ferre non possumus. [53] at vero C.576 Marius, rusticanus vir, sed plane vir, cum secaretur, ut supra577 dixi, principio vetuit se alligari,578 nec quisquam579 ante Marium solutus dicitur esse sectus.580 cur ergo postea alii? valuit auctoritas. videsne igitur opinionis esse, non naturae malum? et tamen fuisse acrem morsum doloris idem Marius ostendit; crus enim alterum non praebuit. ita et tulit dolorem ut vir et ut homo maiorem ferre sine causa necessaria noluit.

Totum igitur in eo est, ut tibi imperes. ostendi autem, quod esset imperandi genus; atque haec cogitatio, quid patientia, quid fortitudine, quid magnitudine animi dignissimum sit, non solum animum comprimit, sed ipsum etiam dolorem nescio quo pacto mitiorem facit. [54] ut enim fit in proelio, ut ignavus miles ac timidus, simul ac viderit hostem, abiecto scuto fugiat quantum possit, ob eamque581 causam pereat non numquam etiam integro corpore, cum ei qui steterit nihil [p. 309] tale evenerit, sic qui582 doloris speciem ferre non possunt, abiciunt se583 atque ita adflicti et exanimati iacent;584 qui autem restiterunt, discedunt saepissime superiores. sunt enim quaedam animi similitudines cum corpore. ut onera contentis corporibus facilius feruntur, remissis opprimunt,585 simillime animus intentione sua depellit pressum586 omnem ponderum, [55] remissione587 autem sic urgetur, ut se nequeat extollere. et si verum quaerimus, in omnibus officiis persequendis588 animi est adhibenda contentio; ea est sola officii tamquam custodia. sed hoc idem in dolore maxume589 est providendum, ne quid abiecte, ne590 quid timide, ne quid ignave, ne quid serviliter muliebriterve faciamus,591 in primisque refutetur ac reiciatur Philocteteus ille clamor. Ingemescere592 non numquam viro concessum est, idque raro, eiulatus593 ne mulieri quidem; et hic nimirum estlessus594”, quem duodecim tabulae in funeribus adhiberi vetuerunt.595 [56] nec vero umquam ne596 ingemescit597 quidem vir fortis ac sapiens, nisi forte ut se intendat ad firmitatem, ut in stadio cursores exclamant quam maxime possunt. faciunt idem, cum exercentur, athletae;598599600601 pugiles vero, etiam cum feriunt602 adversarium, in iactandis caestibus ingemescunt,603604605 non quod doleant animove succumbant, sed quia profundenda606 voce omne607 corpus intenditur venitque plaga vehementior. quid? qui volunt exclamare maius, num satis habent latera [p. 310] fauces linguam intendere, e quibus elici608 vocem et fundi videmus? toto609 corpore atque omnibus ungulis, ut dicitur, contentioni vocis adserviunt. [57] genu mehercule M. Antonium vidi, cum contente610611 pro se ipse lege612 Varia diceret, terram tangere. ut enim ballistae613 lapidum et reliqua tormenta telorum eo graviores emissiones habent, quo sunt contenta atque adducta vehementius, sic vox, sic cursus, sic plaga hoc gravior, quo614 est missa contentius. cuius contentionis cum tanta vis sit, si gemitus in dolore ad confirmandum animum valebit, utemur; sin erit ille gemitus elamentabilis, si inbecillus,615 si abiectus, si flebilis, ei qui se dederit, vix eum virum dixerim. qui616 quidem gemitus si levationis aliquid adferret,617618 tamen videremus, quid esset fortis et animosi viri; cum vero nihil imminuat doloris, cur frustra turpes619 esse volumus? quid est enim fletu muliebri viro turpius? [58] atque hoc praeceptum, quod de dolore datur, patet latius: omnibus enim rebus, non solum dolori, simili contentione animi resistendum620 est. ira exardescit, libido concitatur: in eandem arcem confugiendum est, eadem sunt arma sumenda. sed quoniam de621 dolore loquimur,622 illa omittamus.623

Ad ferendum igitur dolorem placide atque sedate plurimum proficit toto624 pectore, ut dicitur, cogitare, quam id honestum sit. sumus enim natura, ut ante625 dixidicendum est enim626 saepius—, studiosissimi adpetentissimique honestatis, cuius si quasi lumen [p. 311] aliquod aspeximus, nihil est quod, ut eo potiamur, non parati simus627628 et ferre et perpeti. ex hoc cursu atque impetu animorum ad veram laudem atque629 honestatem illa630 pericula adeuntur in proeliis, non sentiunt viri fortes in acie volnera,631 vel sentiunt, sed mori malunt quam tantum632 modo de dignitatis gradu demoveri.633 [59] fulgentis gladios hostium videbant Decii, cum in aciem eorum inruebant. his levabat omnem volnerum metum nobilitas mortis et gloria. num tum ingemuisse Epaminondam putas, cum una cum sanguine vitam effluere sentiret? imperantem enim patriam Lacedaemoniis634 relinquebat, quam acceperat servientem. haec sunt solacia, haec fomenta summorum dolorum. [60] Dices: quid in pace, quid domi, quid in lectulo? ad philosophos me revocas, qui in aciem non saepe prodeunt. e quibus homo sane levis, Heracleotes Dionysius,635636 cum a Zenone fortis esse didicisset, a dolore637 dedoctus638 est. nam cum ex renibus laboraret, ipso in eiulatu639 clamitabat falsa esse illa, quae antea de dolore ipse sensisset. quem cum640 Cleanthes641 condiscipulus rogaret, quaenam ratio eum de sententia deduxisset, respondit: “quia, si, cum642 tantulum operae643 philosophiae dedissem, dolorem tamen ferre non possem, satis esset argumenti malum esse dolorem. plurimos autem annos in philosophia consumpsi nec ferre644 possum. malum est igitur dolor.645tum646 Cleanthem,647648 cum pede terram percussisset, versum ex Epigonis649650 ferunt dixisse: [p. 312]

audi/sne haec, Amphiara/e651 sub terram a/bdite?
Zenonem significabat, a quo652 illum degenerare dolebat. [61] at non noster Posidonius;653 quem et ipse saepe vidi et id dicam, quod solebat narrare Pompeius, se, cum654 Rhodum venisset decedens ex Syria,655 audire voluisse Posidonium;656 sed cum audisset eum graviter esse aegrum, quod vehementer eius artus laborarent, voluisse tamen nobilissimum philosophum657 visere: quem ut vidisset et658 salutavisset honorificisque verbis prosecutus esset molesteque se dixisset659 ferre, quod eum non posset audire, at ille: “tu veroinquitpotes, nec committam,660 ut dolor corporis efficiat, ut frustra tantus vir ad me venerit.” itaque narrabat eum graviter et copiose de hoc ipso, nihil esse661 bonum nisi quod esset honestum, cubantem disputavisse, cumque quasi faces ei doloris admoverentur,662 saepe dixisse:663 [62] 'nihil agis, dolor! quamvis sis molestus, numquam te esse confitebor malum.' Omninoque omnes664 clari et nobilitati665 labores continuo666 fiunt667 etiam tolerabiles. videmusne668 ut669, apud quos eorum ludorum,670 qui gymnici nominantur, magnus671 honos sit, nullum ab is, qui in672 id certamen descendant, devitari dolorem? apud quos autem venandi et equitandi laus viget, qui hanc petessunt,673674 nullum fugiunt dolorem. quid de nostris ambitionibus, quid de cupiditate honorum loquar? quae flamma est, per quam non cucurrerint675 [p. 313] i qui haec676 olim punctis singulis colligebant? itaque semper Africanus Socraticum677 Xenophontem in manibus habebat, cuius in primis laudabat illud, quod diceret eosdem labores678 non esse aeque gravis679 imperatori et militi, quod ipse honos laborem leviorem faceret imperatorium. [63] sed tamen hoc evenit, ut in vulgus insipientium680 opinio valeat681 honestatis, cum ipsam videre682 non possint. itaque fama et multitudinis iudicio moventur,683 cum id honestum putent, quod a plerisque laudetur. te autem, si in oculis sis multitudinis, tamen eius iudicio</