Statius, P. Papinius, Thebais
John Henry Mozley, Ed.

[p. 390]
Postquam magnanimus furias virtutis iniquae
consumpsit Capaneus exspiravitque receptum
fulmen, et ad terras longe comitata cadentem
signavit muros ultricis semita flammae:
5componit dextra victor concussa plagarum
Iuppiter et vultu caelumque diemque reducit.
gratantur superi, Phlegrae ceu fessus anhelet
proelia et Encelado fumantem impresserit Aetnen.
ille iacet lacerae complexus fragmina turris,
10torvus adhuc visu memorandaque facta relinquens
gentibus atque ipsi non inlaudata Tonanti.
quantus Apollineae temerator matris Averno
tenditur; ipsae horrent, si quando pectore ab alto
emergunt, volucres immensaque membra iacentis
15spectant, dum miserae crescunt in pabula fibrae:
sic gravat iniectus terras hostiliaque urit
arva et anhelantem caelesti sulpure campum,
respirant Thebae, templisque iacentia surgunt
agmina; iam finis votis finisque supremis
20planctibus, et natos ausae deponere matres.
At vaga palantes¹ campo fuga volvit Achivos.
nec iam hostes turmae aut ferrum mortale timetur: ² [p. 392]
omnibus ante oculos irae Iovis, omnibus ardent
arma metu galeaeque tonant,³ visusque paventes
25ipse sequi et profugis opponere Iuppiter ignes.
instat Agenoreus miles caelique tumultu
utitur: indomitos ut cum Massyla per arva
armenti reges magno leo fregit hiatu ⁴
et contentus abit; rauci tunc comminus ursi,
30tunc avidi venere lupi, rabieque remissa
lambunt degeneres alienae vulnera praedae.
hinc premit Eurymedon, cui rusticus horror in armis,
rustica tela manu, patriumque agitare tumultus:
Pan illi genitor; tener hinc conatibus annos
35egreditur iuvenemque patrem puer aequat Alatreus:
felices ambo, sed fortunatior ille,
quem genuisse iuvat; nec iam dignoscere promptum,
quae magis arma sonent, quo plus eat hasta lacerto.
Artatur denso fugientum examine vallum,
40quas volvis, Gradive, vices? modo moenia Cadmi
scandebant: sua nunc defendunt tecta Pelasgi!
ceu redeunt nubes, ceu circumflantibus austris
alternus procumbit ager, ceu gurgite cano
nunc retegit bibulas, nunc induit aestus harenas.
45 exspirat ⁵ late pubes Tirynthia, alumni
exuvias imitata dei; trux maeret ab astris
Amphitryoniades Nemeaea in sanguine terga
et similes ramos similesque videre pharetras.
stabat in Argolicae ferrato culmine turris
50egregius lituo dextri Mavortis Enyeus ^{6 7 8 9} [p. 394]
hortator; sed tunc miseris dabat utile signum
suadebatque fugam et tutos in castra receptus:
cum subitum obliquo descendit ab aere vulnus,
urgentisque sonum laeva manus aure retenta est,¹⁰
55sicut erat; fugit in vacuas iam spiritus auras,
iam gelida ora tacent, carmen tuba sola peregit.
Iamque potens scelerum geminaeque exercita gentis
sanguine Tisiphone fraterna eludere quaerit
bella acie 2: nec se tanta in certamina fidit
60sufficere, inferna comitem ni sede Megaeram
et consanguineos in proelia suscitet angues,
ergo procul vacua concedit ¹¹ valle solumque
ense fodit Stygio terraeque immurmurat absens
nomen et — Elysiis signum indubitabile regnis —
65crinalem attollit longo stridore cerasten:
caeruleae dux ille comae, quo protinus omnis
horruit audito tellus pontusque polusque,
et pater Aetnaeos iterum respexit ad ignes,
accipit illa sonum; stabat tunc forte parenti
70proxima, dum coetu Capaneus laudatur ab omni
Ditis et insignem Stygiis fovet amnibus umbram,
protinus abrupta terrarum mole sub astris
constitit, exsultant manes, quantumque profundae
rarescunt tenebrae, tantum de luce recessit,
75excipit atra soror dextraeque innexa profatur:
‘ hac, germana, tenus Stygii metuenda parentis
imperia et iussos potui tolerare furores, ^{12 13 14} [p. 396]
sola super terras hostiaque obvia mundo,
dum vos Elysium et faciles compescitis umbras.
80nec pretium deforme morae cassique labores:
hoc quodcumque madent campi, quod sanguine fumant i
stagna, quod innumero Lethaea examine gaudet
ripa, meae vires, mea laeta insignia, sed quid
haec ego? Mars habeat, volgataque iactet Enyo.
85 vidisti — Stygiis certe manifestus in umbris —
sanguine foedatum rictus atroque madentem
ora ducem tabo: miseri insatiabilis edit
me tradente caput, modo nempe horrendus ab astris
descendit vos usque fragor: me sacra premebat
90tempestas, ego mixta viri furialibus armis
bella deum et magnas videbam fulminis iras.
sed iam — effabor enim — longo sudore fatiscunt
corda, soror, tardaeque manus; hebet infera caelo
taxus et insuetos angues nimia astra soporant.
95tu, cui totus adhuc furor exsultantque recentes
Cocyti de fonte comae, da iungere vires,
non solitas acies nec Martia bella paramus,
sed fratrum — licet alma Fides Pietasque repugnent,
vincentur — fratrum stringendi comminus enses,
100grande opus! ipsae odiis, ipsae discordibus armis
aptemur. quid lenta venis? agedum elige, cuius
signa feras, ambo faciles nostrique; sed anceps
volgus et adfatus matris blandamque precatu
Antigonen timeo, paulum ne nostra retardent [p. 398]
105consilia, ipse etiam, qui nos lassare precando
suetus et ultrices oculorum exposcere Diras,
iam pater est: coetu fertur iam solus ab omni
flere sibi. atque adeo moror ipsa inrumpere Thebas
adsuetumque larem, tibi pareat impius exsul,
110Argolicumque impelle nefas; neu mitis Adrastus
praevaleat plebesque, cave, Lernaea moretur,
vade, et in alternas inimica revertere pugnas.’
Talia partitae diversum abiere sorores:
ut Notus et Boreas gemino de cardine mundi,
115hic nive Rhipaea, Libycis hic pastus harenis,
bella cient: clamant amnes, freta, nubila, silvae,
iamque patent strages; plangunt sua damna coloni,
et tamen oppressos miserantur in aequore nautas,
illas ut summo vidit pater altus Olympo
120incestare diem, trepidumque Hyperionis orbem
subfundi maculis, torvo sic incohat ore:
‘vidimus armiferos, quo fas erat usque, furores,
caelicolae, licitasque acies, etsi impia bella
unus init aususque ¹⁵ mea procumbere dextra,
125nunc par infandum miserisque incognita terris
pugna subest: auferte oculos! absentibus ausint
ista deis lateantque Iovem; sat funera mensae
Tantaleae et sontes vidisse Lycaonis aras
et festina polo ducentes astra Mycenas.
130nunc etiam turbanda dies: mala nubila, tellus,
¹⁶ [p. 400] accipe, secedantque poli: stat parcere mundo
caelitibusque ¹⁷ meis; saltem ne virginis almae
sidera, Ledaei videant neu talia fratres.’
sic pater omnipotens, visusque nocentibus arvis
135abstulit, et dulci terrae caruere sereno.
Iamque per Argolicas Erebo sata virgo cohortis
vestigat Polynicis iter portisque sub ipsis
invenit, incertum leto tot iniqua fugane
exeat, et dubios turbarant omina sensus:
140 viderat, obseura vallum dum nocte pererrat
aeger consilii curisque novissima volvens,
coniugis Argiae laceram cum lampade maesta
effigiem — sunt monstra deum, sic ire parabat,
has latura viro taedas erat! — : ergo roganti,
145quae via quisve dolor, cur maesta insignia, tantum
fleverat atque manu tacitos averterat ignes,
scit mentem vidisse nefas; etenim unde Mycenis
adforet et vallum coniunx inopina subiret?
sed fati monitus vicinaque funera sentit,
150ac sentire timet, eum vero Acherontis aperti
Dira ter admoto tetigit thoraca flagello,
ardet inops animi, nee tam considere regno,
quam scelus et caedem et perfossi ¹⁸ in sanguine fratris ¹⁹
exspirare cupit, subitusque adfatur Adrastum:
155‘sera quidem, extremus socium gentisque superstes
Argolicae, consulta, pater, iam rebus in artis ^{20 21 22} [p. 402]
adgredior; tunc tempus erat, cum sanguis Achivum
integer, ire ultro propriamque capessere pugnam,
non plebis Danaae florem regumque verendas
160obiectare animas, ut lamentabile tantis
urbibus induerem capiti decus, aspera quando
praeteriit virtus, nunc saltem exsolvere fas sit,
quae merui, scis namque, socer, licet alta recondas
volnera et adflictum generi vereare pudorem:
165ille ego sum, qui te pacem et pia iura regentem —
infelix utinamque aliis datus urbibus hospes! —
extorrem patria regnoque — sed exige tandem
supplicium: fratrem suprema in bella — quid horres?
decretum est fixumque — voco; desiste morari,
170nec poteris, non si atra parens miseraeque sorores
in media arma cadant, non si ipse ad bella ruenti
obstet et exstinctos galeae pater ingerat orbes,
deficiam, anne bibam superest quodcumque cruoris
Inachii et vestris etiamnum mortibus utar?
175vidi ego me propter ruptos telluris hiatus,
nec subii; vidi exanimum fecique nocentem
Tydea; me Tegea regem indefensa reposcit,
orbaque Parrhasiis ululat mihi mater in antris,
ipse nec Ismeni ripas, dum stagna cruentat
180Hippomedon, Tyrias potui nec scandere turres,
dum tonat, et tecum, Capaneu, miscere furores,
quis tantus pro luce timor? sed digna rependam.
conveniant ubi quaeque²³ nurus matresque Pelasgae
longaevique patres, quorum tot gaudia carpsi
185orbavique domos: fratri concurro, quid ultra est? ²⁴ [p. 404]
spectent et votis victorem Eteoclea poscant.
iamque vale, coniunx, dulcesque valete Mycenae!
at tu, care socer — nec enim omnis culpa malorum
me penes, et superi mecum Parcaeque nocentes — ,
190sis lenis cineri, meque haec post proelia raptum
alitibus fratrique tegas ²⁵ urnamque reportes
— hoc tantum — et natae melius conubia iungas.’
Ibant in lacrimas, veluti cum vere reverso
Bistoniae tepuere nives, submittitur ingens
195Haemus et angustos Rhodope descendit in amnes,
coeperat et leni senior mulcere furentem
adloquio: scidit orsa novo terrore cruenta
Eumenis, alipedemque citum fataliaque arma
protinus, Inachii voltus expressa Pherecli,
200obtulit ac fidas exclusit casside voces.
ac super haec: ‘abrumpe moras, celeremus! et illum
adventare ferunt portis.’ sic omnia vicit,
conreptumque iniecit equo; volat aequore aperto
pallidus instantemque deae circumspicit umbram.
205 Sacra Iovi merito Tyrius pro fulmine ductor
nequiquam Danaos ratus exarmasse ferebat,
nec pater aetherius divomque has ullus ad aras,
sed mala Tisiphone trepidis inserta ministris
adstat et inferno praevertit vota Tonanti.
210‘summe deum, tibi namque meae primordia Thebae —
liveat infandum licet Argos et aspera Iuno —
debent, Sidonios ex quo per litora raptor
turbasti thiasos, dignatus virgine nostra ²⁶ [p. 406]
terga premi et placidas falsum mugire per undas!
215nec te vana fides iterum Cadmeia adeptum
conubia et Tyrios nimium inrupisse penates:
tandem, inquam, soceros dilectaque moenia gratus
respicis adsertorque tonas; ceu regia caeli
adtemptata tui, sic te pro turribus altis
220 vidimus urgentem nubes, laetique benignum
fulmen et auditos proavis adgnoscimus ignes,
accipe nunc pecudes et magni turis acervos
votivumque marem; dignas sed pendere grates
haud mortale opus est; certent tibi reddere Bacchus
225noster et Alcides, illis haec moenia servas.’
dixerat: ast illi niger ignis in ora genasque
prosiluit raptumque comis diadema cremavit.
tunc ferus ante ictum spumis delubra cruentat
taurus et obstantum mediis e coetibus exit
230turbidus insanoque ferens ²⁷ altaria cornu.
diffugiunt famuli, et regem solatur haruspex,
ipse instaurari sacrum male fortis agique
imperat, et magnos ficto premit ore timores,
qualis ubi implicitum Tirynthius ossibus ignem
235sensit et Oetaeas membris accedere vestes,
vota incepta tamen libataque tura ferebat
durus adhuc patiensque mali; mox grande coactus
ingemuit, victorque furit per viscera Nessus.
Nuntius exanimi suspensus pectora cursu ²⁸ [p. 408]
240Aepytus ad regem portae statione relicta
tendit et haec trepido vix intellectus anhelat:
‘rumpe pios cultus intempestivaque, rector,
sacra deum: frater muris circum omnibus instat
portarumque moras frenis adsultat et hastis,
245nomine te crebro, te solum in proelia poscens.’
flent maesti retro comites, et uterque loquenti
adgemit et pulsis exercitus obstrepit armis,
ille vocat: ‘nunc tempus erat, sator optime divom!
quid meruit Capaneus?’ turbatus inhorruit altis
250rex odiis, mediaque tamen gavisus in ira est.
sic ubi regnator post exsulis otia tauri
mugitum hostilem summa tulit aure iuvencus
adgnovitque minas, magna stat fervidus ira
ante gregem spumisque animos ardentibus efflat,
255nunc pede torvus humum, nunc cornibus aera findens;
horret ager, trepidaeque exspectant proelia valles.
Nec desunt regni comites: ‘sine, moenia pulset
inritus.’‘ ille autem fractis huc audeat usque
viribus?’‘ hic miseris furor est instare periclo,
260nec librare metus et tuta odisse.’‘ resiste
hic fretus solio, nos propulsabimus hostem,
nos bellare iube.’ sic proxima turba, sed ardens
ecce aderat luctu dicturusque omnia belli
libertate Creon: urit fera corda Menoeceus;
265nulla patri requies, illum quaeritque tenetque;
illum sanguineos proflantem pectore rivos
aspicit et saeva semper de turre cadentem.
ut dubium et pugnas cunctantem Eteoclea vidit: [p. 410]
‘ibis,’ ait, ‘neque te ulterius fratremque ducemque,
270pessime, funeribus patriae lacrimisque potentem,
Eumenidum bellique reum, patiemur inulti.
sat tua non aequis luimus periuria divis.
urbem armis opibusque gravem et modo civibus artam,
ceu caelo deiecta ²⁹ lues inimicave tellus,³⁰
275hausisti vacuamque tamen sublimis obumbras?
deest tibi ³¹ servitio plebes: hos ignis egentes
fert humus, hos pelago patrius iam detulit amnis;
hi quaerunt artus, illi anxia vulnera curant,
redde agedum miseris fratres natosque patresque,
280redde arvis domibusque viros! ubi maximus Hypseus
finitimusque Dryas, ubi Phocidos arma sonorae
Euboicique duces? illos tamen aequa duelli
fors tulit ad manes: at tu, pudet! hostia regni,
hostia, nate, iaces, ceu mutus et e grege sanguis,
285ei mihi! primitiis ararum ³² et rite nefasto
libatus iussusque mori: et cunctabitur ultra
iste nec adverso nunc saltem Marte vocatus
stabit? an in pugnas alium iubet ire profanus
Tiresias iterumque meos oracula nectit
290in gemitus? quid enim misero super unicus Haemon?
ille iube subeat, tuque hinc spectator ab alta
turre sede! quid saeva fremis famulamque cohortem
respectas? hi te ire volunt, hi pendere poenas;
ipsa etiam genetrix ipsaeque odere sorores. ^{33 34 35 36} [p. 412]
295in te ardens frater ferrum mortemque minatur
saevaque portarum convenit claustra, nec audis
1?’ Sic pater infrendens, miseraque exaestuat ira.
ille sub haec ‘non fallis,’ ait, ‘nec te inclyta nati
fata movent: canere illa patrem et iactare decebat,
300sed spes sub lacrimis, spes atque occulta cupido
his latet: insano praetendis funera voto,
meque premis frustra vacuae ceu proximus aulae,
non ita Sidoniam Fortuna reliquerit urbem,
in te ut sceptra cadant, tanto indignissime nato.
305nec mihi difficilis praesens vindicta; sed arma,
arma prius, famuli! coeant in proelia fratres,
vult gemitus lenire Creon: lucrare furorem;
victori mihi cuncta lues.’ sic iurgia paulum
distulit atque ensem, quem iam dabat ira, repressit.
310ictus ut incerto pastoris vulnere serpens
erigitur gyro longumque e corpore toto
virus in ora legit; paulum si devius hostis
torsit iter, cecidere minae tumefactaque frustra
colla sedent, irasque sui bibit ipse veneni.
315 At genetrix primam funestae sortis ut amens
expavit famam — nec tarde credidit — ibat
scissa comam voltusque et pectore nuda cruento,
non sexus decorisve memor: Pentheia qualis
mater ad insani scandebat culmina montis,
320promissum saevo caput adlatura Lyaeo. ³⁷ [p. 414]
non comites, non ferre piae ³⁸ vestigia natae
aeque valent: tantum miserae dolor ultimus addit
robur, et exsangues crudescunt luctibus anni.
iamque decus galeae, iam spicula saeva ligabat
325ductor et ad lituos hilarem intrepidumque tubarum
prospiciebat equum, subito cum apparuit ingens
mater, et ipse metu famulumque expalluit omnis
coetus, et oblatam retro dedit armiger hastam.
‘quis furor? unde iterum regni integrata resurgit
330Eumenis? ipsi etiam post omnia, comminus ipsi
stabitis? usque adeo geminas duxisse cohortes
et facinus mandasse parum est? quo deinde redibit
victor? in hosne sinus? o diri coniugis olim
felices tenebrae! datis, improba lumina, poenas,
335haec spectanda dies? quo, saeve, minantia flectis
ora? quid alternus voltus pallorque ruborque
mutat, et obnixi frangunt mala murmura dentes?
me miseram, vinces! prius haec tamen arma necesse est
experiare domi: stabo ipso in limine portae
340auspicium infelix scelerumque immanis imago.
haec tibi canities, haec sunt calcanda, nefande,
ubera, perque uterum sonipes hic matris agendus,
parce: quid oppositam capulo parmaque repellis?
non ego te contra Stygiis feralia sanxi
345vota deis, caeco nec Erinyas ore rogavi.
exaudi miseram: genetrix te, saeve, precatur,
non pater; adde moram sceleri et metire, quod audes,
sed pulsat muros germanus et impia contra ³⁹ [p. 416]
bella ciet. non mater enim, non obstat eunti
350ulla soror; te cuncta rogant, hic plangimus omnes,
ast ibi vix unus pugnas dissuadet Adrastus,
aut fortasse iubet: tu limina avita deosque
linquis et a nostris in fratrem amplexibus exis?’
At parte ex alia taeitos obstante tumultu
355Antigone furata gradus — nee easta retardat
virginitas — volat Ogygii fastigia muri
exsuperare furens; senior comes haeret eunti
Actor, et hic summas non duraturus ad arces,
utque procul visis paulum dubitavit in armis,
360 adgnovitque — nefas! — iaculis et voce superba
tecta incessentem, magno prius omnia planetu
implet et ex muris ceu descensura profatur:
‘comprime tela manu paulumque hancrespice turrem,
frater, et horrentes refer in mea lumina cristas i
365agnoscisne hostes? sic annua pacta fidemque
poscimus? hi questus, haec est bona causa modesti
exsulis? Argolicos per te, germane, penates —
nam Tyriis iam nullus honos — per si quid in illa
dulce domo, submitte animos: en utraque gentis
370turba rogant ambaeque acies; rogat illa suorum
Antigone devota malis suspectaque regi,
et tantum tua, dure, soror, saltem ora trucesque
solve genas; liceat voltus fortasse supremum
noscere ⁴⁰ dilectos et ad haec lamenta videre,
375anne fleas, illum gemitu iam supplice mater
frangit et exsertum dimittere dicitur ensem:
tu mihi fortis adhuc? mihi, quae tua nocte dieque ⁴¹ [p. 418]
exsilia erroresque fleo, iamiamque tumentem
placavi tibi saepe patrem? quid crimine solvis
380germanum? nempe ille fidem et stata foedera rupit,
ille nocens saevusque suis; tamen ecce vocatus
non venit.’ his paulum furor elanguescere dictis
coeperat, obstreperet quamquam atque obstaret Erinys;
iam submissa manus, lente iam flectit habenas,
385iam tacet; erumpunt gemitus, lacrimasque fatetur
cassis; hebent irae, pariterque et abire nocentem
et venisse pudet: subito cum matre repulsa
Eumenis eiecit fractis Eteoclea portis
clamantem: ‘venio solumque, quod ante vocasti,
390invideo; ne incesse moras, gravis arma tenebat
mater; io patria, o regum incertissima tellus,
nunc certe victoris eris!’ nec mitior ille
‘tandem’ inquit, ‘scis, saeve, fidem et descendis in aequum?
o mihi nunc primum longo post tempore, frater,
395congredere: hae leges, haec foedera sola supersunt.’
sic hostile tuens fratrem; namque uritur alto
corde, quod innumeri comites, quod regia cassis
instratusque ostro sonipes, quod fulva metallo
parma micet, quamquam haud armis inhonorus et ipse
400 nec palla volgare nitens: opus ipsa novarat
Maeoniis Argia modis ac pollice docto
stamina purpureae sociaverat aurea telae.
Iamque in pulvereum Furiis hortantibus aequor
prosiliunt, sua quemque comes stimulatque monetque.
405frena tenent ipsae phalerasque et lucida comunt [p. 420]
arma manu mixtisque iubas serpentibus augent.
stat consanguineum campo scelus, unius ingens
bellum uteri, coeuntque pares sub casside voltus,
signa pavent, siluere tubae, stupefactaque Martis
410cornua; ter nigris avidus regnator ab oris
intonuit terque ima soli concussit, et ipsi
armorum fugere dei: nusquam inclyta Virtus,
restinxit Bellona faces, longeque paventes
Mars rapuit currus, et Gorgone cruda virago
415 abstitit,⁴² inque vicem Stygiae subiere ⁴³ sorores.
prominet excelsis volgus miserabile tectis,
cuncta madent lacrimis et ab omni plangitur arce.
hinc questi vixisse senes, hinc pectore nudo
stant matres parvosque vetant adtendere natos,
420ipse quoque Ogygios monstra ad gentilia manes
Tartareus rector porta iubet ire reclusa.
montibus insidunt patriis tristique corona
infecere diem et vinci sua crimina gaudent.
Illos ut stimulis ire in discrimen apertis
425 audiit et sceleri nullum iam obstare pudorem,
advolat et medias immittit Adrastus habenas,
ipse quidem et regnis multum et venerabilis aevo.
sed quid apud tales, quis nec sua pignora curae,
exter honos 3? tamen ille rogat: ‘spectabimus ergo hoc,
430Inachidae Tyriique, nefas? ubi iura deique,
bella ubi? ne perstate animis, te deprecor, hostis — ^{44 45 46} [p. 422]
quamquam, haec ira sinat, nec tu mihi sanguine longe — ,
te, gener, et iubeo; sceptri si tanta cupido est,
exuo regales habitus, i, Lernan et Argos
435solus habe!’ non verba magis suadentia frangunt
accensos, sumptisque semel conatibus obstant,
quam Scytha curvatis erectus fluctibus umquam
Pontus Cyaneos vetuit concurrere montes,
ut periisse preces geminoque ad proelia fusos
440pulvere cornipedes explorarique furentum
in digitis amenta videt, fugit omnia linquens,
castra, viros, generum, Thebas, ac fata monentem
conversumque iugo propellit Ariona: qualis
demissus curru laevae post praemia sortis
445umbrarum custos mundique novissimus heres
palluit, amisso veniens in Tartara caelo.
Non tamen indulsit pugnae cunctataque primo
substitit in scelere et paulum Fortuna morata est.
bis cassae periere viae, bis comminus actos ⁴⁷
450avertit bonus error equos, puraeque nefandi
sanguinis obliquis ceciderunt ictibus hastae,
tendunt frena manu, saevis calcaribus urgent
immeritos; movet et geminas venerabile divom
prodigium turmas, alternaque murmura volvont
455mussantes: iterare acies, procurrere saepe
impetus et totum miseris opponere bellum.
Iamdudum terris coetuque offensa deorum
aversa caeli Pietas in parte sedebat,
non habitu, quo nota prius, non ore sereno,^{48 49 50} [p. 424]
460sed vittis exuta comam, fraternaque bella,
ceu soror infelix pugnantum aut anxia mater,
deflebat, saevumque Iovem Parcasque nocentes
vociferans, seseque polis et luce relicta
descensuram Erebo et Stygios iam malle penates,
465‘quid me,’ ait, ‘ut saevis animantum ac saepe deorum
obstaturam animis, princeps Natura, creabas?
nil iam ego per populos, nusquam reverentia nostri,
o furor, o homines diraeque Prometheos artes!
quam bene post Pyrrham tellus pontusque vacabant 1!
470en mortale genus!’ dixit, speculataque tempus
auxilio ‘temptemus,’ ait, ‘licet inrita coner.’
desiluitque polo, niveus sub nubibus atris ⁵¹
quamquam maesta deae sequitur vestigia limes,
vix steterat campo, subita mansuescere pace
475agmina sentirique nefas; tunc ora madescunt
pectoraque, et tacitus subrepsit fratribus horror,
arma etiam simulata gerens cultusque viriles,
nunc his, nunc illis ‘agite, ite, obsistite,’ clamat,
‘ qius nati fratresque domi, quis pignora tanta
480! hic quoque — nonne palam est ultro miserescere divos? —
tela cadunt, cunctantur equi, Fors ipsa repugnat.’
Nonnihil impulerat dubios, ni torva notasset
Tisiphone fraudes caelestique ocior igne
adforet increpitans: ‘quid belli obverteris ausis, ^{52 53} [p. 426]
485numen iners pacique datum? cede, improba: noster
hic campus nosterque dies; nunc sera nocentes
defendis Thebas. ubi tunc, cum bella cieret
Bacchus et armatas furiarent orgia matres?
aut ubi segnis eras, dum Martius impia serpens
490stagna bibit, dum Cadmus arat, dum victa cadit Sphinx,⁵⁴

dum rogat Oedipoden genitor, dum lampade nostra
in thalamos Iocasta venit?’ sic urget, et ultro
vitantem aspectus etiam pudibundaque longe
ora reducentem premit adstridentibus hydris
495intentatque faces; deiectam in lumina pallam
diva trahit magnoque fugit questura Tonanti.
Tunc vero accensae stimulis maioribus irae:
arma placent, versaeque volunt spectare cohortes,
instaurant crudele nefas; rex impius aptat
500tela et funestae casum prior occupat hastae.
illa viam medium clipei conata per orbem
non perfert ictus atque alto vincitur auro.
tunc exsul subit et clare funesta precatur:
‘di, quos effosso non inritus ore rogavit
505 Oedipodes flammare ⁵⁵ nefas, non improba posco ⁵⁶

vota: piabo manus et eodem pectora ferro
rescindam, dum me moriens hic sceptra tenentem
linquat et hunc secum portet minor umbra dolorem.’
hasta subit velox equitis femur inter equique ilia,
510letum utrique volens 4; sed plaga sedentis
laxato vitata genu, tamen inrita voti ^{57 58 59 60} [p. 428]
cuspis in obliquis invenit volnera costis.
it praeceps sonipes strictae contemptor habenae
arvaque sanguineo scribit rutilantia gyro.
515 exsultat fratris credens hunc ille cruorem:
credit et ipse metu; totis iamque exsul habenis
indulget, caecusque avidos inlidit in aegrum
cornipedem cursus, miscentur frena manusque
telaque, et ad terram turbatis gressibus ambo
520 praecipiant, ut nocte rates, quas nubilus auster
implicuit, frangunt tonsas mutantque ⁶¹ rudentes,
luctataeque diu tenebris hiemique sibique,
sicut erant, imo pariter sedere profundo:
haec pugnae facies, coeunt sine more, sine arte,
525tantum animis iraque, atque ignescentia cernunt
per galeas odia et voltus rimantur acerbo
lumine: nil adeo mediae telluris, et enses
impliciti innexaeque manus, alternaque saevi
murmura ceu lituos rapiunt aut signa tubarum.
530fulmineos veluti praeceps cum comminus egit
ira sues strictisque erexit tergora ⁶² saetis:
igne tremunt oculi, lunataque dentibus uncis
ora sonant; spectat pugnas de rupe propinqua
venator patiens canibusque silentia suadet:
535sic avidi incurrunt; necdum letalia miscent
volnera, sed coeptus sanguis, facinusque peractum est.
nec iam opus est Furiis; tantum mirantur et adstant
laudantes, hominumque dolent plus posse furores.
fratris uterque furens cupit adfectatque cruorem
540et nescit manare suum; tandem inruit exsul,
^{63 64} [p. 430] hortatusque manum, cui fortior ira nefasque
iustius, alte ensem germani in corpore pressit,
qua male iam plumis imus tegit inguina thorax,
ille dolens nondum, sed ferri frigore primo
545territus in clipeum turbatos colligit artus;
mox intellecto magis ac magis aeger anhelat
volnere, nec parcit cedenti atque increpat hostis:
‘quo retrahis, germane, gradus? hoc languida somno,
hoc regnis effeta quies, hoc longa ⁶⁵ sub umbra
550 imperia! exsilio rebusque exercita egenis
membra vides; disce arma pati nec fidere laetis.’
Sic pugnant miseri; restabat lassa nefando
vita duci summusque cruor, poterantque parumper
stare gradus; sed sponte ruit fraudemque supremam
555in media iam morte parat, clamore Cithaeron
erigitur, fraterque ratus vicisse levavit
ad caelum palmas: ‘bene habet! non inrita vovi,
cerno graves oculos atque ora natantia leto.
huc aliquis propere sceptrum atque insigne comarum,
560dum videt.’ haec dicens gressus admovit et arma,
ceu templis decus et patriae laturus ovanti,
arma etiam spoliare cupit; nondum ille peractis
manibus ultrices animam servabat in iras.
utque superstantem pronumque in pectora sensit,
565erigit occulte ferrum vitaeque labantis
relliquias tenues odio supplevit, et ensem
iam laetus fati ⁶⁶ fraterno in ⁶⁷ corde reliquit. ^{68 69 70} [p. 432]
ille autem: ‘vivisne an adhuc manet ira superstes,
perfide, nec sedes umquam meriture quietas?
570huc mecum ad manes! illic quoque pacta ⁷¹ reposcam,
si modo Agenorei stat Gnosia iudicis urna,
qua reges punire datur.’ nec plura locutus
concidit et totis fratrem gravis obruit armis.
Ite truces animae funestaque Tartara leto
575polluite et cunctas Erebi consumite poenas!
vosque malis hominum, Stygiae, iam parcite, divae:
omnibus in terris scelus hoc omnique sub aevo
viderit una dies, monstrumque infame futuris
excidat, et soli memorent haec proelia reges.
580 At genitor sceleris comperto fine profundis
erupit tenebris, saevoque in limine profert
mortem imperfectam: veteri stat sordida tabo
utraque ⁷² canities, et durus sanguine crinis
obnubit furiale caput; procul ora genaeque
585intus et effossae squalent vestigia lucis.
virgo autem impositae sustentat pondera laevae,
dextra sedet baculo, qualis si puppe relicta
exosus manes pigri sulcator Averni
exeat ad superos solemque et pallida turbet
590astra, nec ipse diu fortis patiensque superni
aeris; interea longum cessante magistro
crescat opus, totisque ⁷³ exspectent saecula ripis:
talis init campum, comitique extrema gementi ^{74 75 76} [p. 434]
‘duc,’ ait, ‘ad natos patremque recentibus, oro,
595inice funeribus!’ cunctatur nescia virgo,
quid paret; impediunt iter implicitosque morantur
arma, viri, currus, altaque in strage seniles
deficiunt gressus et dux miseranda laborat,
ut quaesita diu monstravit corpora clamor
600virginis, insternit totos frigentibus artus.
nec vox ulla seni: iacet immugitque cruentis
vulneribus, nec verba diu temptata sequuntur,
dum tractat galeas atque ora latentia quaerit,
tandem muta diu⁷⁷ genitor suspiria solvit:
605‘tarda meam, pietas, longo post tempore mentem
percutis? estne sub hoc hominis clementia corde?
vineis io miserum, vineis, Natura, parentem!
en habeo gemitus lacrimaeque per arida serpunt
volnera et in molles sequitur manus impia planctus,
610accipite infandae iusta exsequialia mortis,
crudeles, nimiumque mei! nec noscere natos
adloquiumque aptare licet; dic, virgo, precanti,
quem teneo? quo nunc vestras ego saevus honore
prosequar inferias? o si fodienda redirent
615lumina et in voltus saevire ex more potestas!
heu dolor, heu iusto magis exaudita parentis
vota malaeque preces! quisnam fuit ille deorum,
qui stetit orantem iuxta praereptaque verba
dictavit Fatis? furor illa et movit Erinys
620et pater et genetrix et regna oculique cadentes;
nil ego: per Ditem iuro dulcesque tenebras
immeritamque ducem, subeam sic Tartara digna ⁷⁸ [p. 436]
morte, nec irata fugiat me Laius umbra,
ei mihi, quos nexus fratrum, quae volnera tracto!
625solvite quaeso manus infestaque vincula tandem
dividite, et medium nunc saltem admittite patrem.’
talia dequestus paulatim insumpserat iras
mortis, et occulte telum, ni nata vetaret,
quaerebat; sed cauta manu subtraxerat enses
630Antigone, furit inde senex: ‘ubi noxia tela?
heu Furiae! num totum abiit in corpora ferrum?’
dicentem comes aegra levat mutumque dolorem
ipsa premit, saevum gaudens planxisse parentem.
Olim autem inceptae clamore exterrita pugnae
635regina extulerat notum penetralibus ensem,
ensem sceptriferi spolium lacrimabile Lai.
multaque cum superis et diro questa cubili
et nati furiis et primi coniugis umbris,
luctata est dextra, et prono vix pectore ferrum
640intravit tandem: venas perrumpit aniles
volnus et infelix lustratur sanguine lectus,
illius exili stridentem in pectore plagam
Ismene conlapsa super lacrimisque comisque
siccabat plangens: qualis Marathonide silva
645flebilis Erigone caesi prope funera patris
questibus absumptis tristem iam solvere⁷⁹ nodum
coeperat et fortes ramos moritura ligabat.
Et iam laeta ducum spes elusisse duorum
res Amphionias alio sceptrumque maligna
650transtulerat Fortuna manu, Cadmique tenebat
⁸⁰ [p. 438] iura Creon. miser heu bellorum terminus! illi
pugnarant fratres, hunc et Mavortia clamant
semina, et impensus patriae paulo ante Menoeceus
conciliat populis, scandit fatale tyrannis
655flebilis Aoniae solium: pro blanda potestas
et sceptri malesuadus amor! numquamne priorum
haerebunt documenta novis? iuvat ecce nefasto
stare loco Tegimenque manu tractare cruentum!
quid, melior Fortuna, potes? iam flectere patrem
660incipit atque datis abolere Menoecea regnis.
primum adeo saevis imbutus moribus ⁸¹ aulae
indicium specimenque sui iubet igne supremo
arceri Danaos, nudoque sub axe relinqui
infelix bellum et tristes sine sedibus umbras,
665mox reducem Ogygiae congressus limine portae
Oedipodem extimuit paulum, seseque minorem
confessus tacite, promptamque coercuit iram;
sed redit in regem caecumque audentius hostem
increpitans ‘procul,’ inquit, ‘abi, victoribus omen
670invisum, et Furias averte ac moenia lustra
discessu Thebana tuo! spes longa peracta est:
vade, iacent nati. quae iam tibi vota supersunt?
‘ Horruit instinctu rabido, steteruntque trementes
ceu visu squalore ⁸² genae,⁸³ seniumque recessit,
675tunc natam baculumque manu dimisit, et irae
innixus tumido vocem de pectore rumpit:
‘iamne vacat saevire, Creon? modo perfida regna
fortunaeque locum nostrae, miserande, subisti, ^{84 85 86} [p. 440]
et tibi iam fas est regum calcare ruinas?
680iam tumulis victos, socios iam moenibus arces?
macte, potes digne Thebarum sceptra tueri.
haec tua prima dies, sed cur nova contrariis amens
iura? quid anguste tantos metiris honores?
exsilium intendis. timida inclementia regum
685ista! feros avidus quin protinus imbuis enses?
crede, licet, veniat cupidus parere satelles
intrepidusque secet non evitantia colla.
incipe! an exspectas, ut pronus supplice dextra
sternar et immitis domini vestigia quaeram?
690finge autem temptare, sines? mihine ulla minaris
supplicia, aut ullos reris superesse timores?
linquere tecta iubes? caelum terramque reliqui
sponte, atque ultricem crudelis in ora retorsi
non ullo cogente manum: quid tale iubere,
695rex inimice, potes? fugio excedoque nefandis
sedibus; an refert, quo funera longa measque
transportem tenebras? ne non gens cuncta precanti
concedat, patriae quantum miser incubo terrae?
sed dulces Thebae, nimirum hic clarior ortus,
700et meliora meos permulcent sidera voltus,
hic genetrix natique, habeas Thebana regasque
moenia, quo Cadmus, quo Laius omine rexit
quoque ego; sic thalamos, sic pignora fida capessas,
nec tibi sit virtus fortunam evadere dextra,
705sed lucem deprensus ames. satis omina sanxi,
duc, age, nata procul, quid te autem luctibus addo? [p. 442]
da, rex magne, ducem.’ timuit miseranda relinqui
Antigone mutatque preces: ‘felicia per te
regna, verende Creon, sanctasque Menoeceos umbras:
710da veniam adflicto dictisque ignosce superbis.
hunc morem fandi longae fecere querellae;
nec soli ferus iste tibi: sic fata deosque
adloquitur, durus luctu, facilisque nec ipsi
saepe mihi; pridem indomito sub pectore vivit
715libertas misera et saevae spes aspera mortis.
et nunc ecce tuas inritat callidus iras
suppliciumque cupit; sed tu maioribus, oro,
imperii potiare bonis, altusque iacentes
praetereas, et magna ducum vereare priorum
720funera, et hic quondam solio sublimis et armis
saeptus opem miseris et iura, potentibus ⁸⁷ aequus
supplicibusque, dabat, cui nunc ex agmine tanto
una comes, necdum exsul erat. felicibus hicne
obstat? in hunc odiis et regni viribus exis,
725hunc abigis tectis? an ne prope limina clarum
ingemat et votis intempestivus oberret?
pone metum, procul usque tua submotus ab aula
flebit; ego erectum subigam et servire docebo,
coetibus abducam solaque in sede recondam.
730 exsul erit. nam quae migranti externa patebunt
moenia? vis Argos eat hostilesque Mycenas
squalidus inreptet, victique ad limen Adrasti
Aonias referat clades, tenuemque precetur ⁸⁸ [p. 444]
rex Thebanus opem? miserae quid crimina gentis
735pandere, quid casus iuvat ostentare pudendos?
conde, precor, quodcumque sumus, nec longa precamur
dona, Creon: miserere senis, maestosque parentis
hic, precor, hic manes indulge ponere: certe
Thebanos sepelire licet.’ sic orat humique
740volvitur; abducit genitor saevumque minatur
indignans veniam, qualis leo rupe sub alta,
quem viridem quondam silvae montesque ⁸⁹ tremebant,
iam piger et longo iacet exarmatus ab aevo,
magna tamen facies et non adeunda senectus;
745et si demissas veniat mugitus ad aures,
erigitur meminitque sui, viresque solutas⁹⁰
ingemit et campis alios regnare leones.
Flectitur adfatu, sed non tamen omnia rector
supplicis indulget lacrimis partemque recidit
750muneris.’haud,’ inquit, ‘patriis prohibebere longe
finibus, occursu dum non pia templa domosque
commacules. habeant te lustra tuusque Cithaeron;
atque haec ecce tuis tellus habitabilis umbris,
qua bellum geminaeque iacent in sanguine gentes.’
755sic ait, et ficto comitum volgique gementis
adsensu limen tumidus regale petebat.
Interea pulsi vallum exitiale Pelasgi
destituunt furto; nulli sua signa suusque
ductor: eunt taciti passim et pro funere pulchro
760dedecorem amplexi vitam reditusque pudendos.
nox favet et grata profugos amplectitur umbra. ^{91 92}