Statius, P. Papinius, Thebais
John Henry Mozley, Ed.

[p. 60]
Nuntia multivago Danaas perlabitur urbes
Fama gradu, sancire novo sollemnia busto
Inachidas ludumque super, quo Martia bellis
praesudare paret seseque accendere virtus.
5Graium ex more decus: primus Pisaea per arva
hunc pius Alcides Pelopi certavit honorem
pulvereumque fera crinem detersit oliva:
proxima vipereo celebratur¹ libera nexu
Phocis, Apollineae bellum puerile pharetrae;
10mox circum tristes servata Palaemonis aras
nigra superstitio, quotiens animosa resumit
Leucothea gemitus et amica ad litora festa
tempestate venit: planctu conclamat uterque
Isthmos. Echioniae responsant flebile Thebae,
15et nunc eximii regum, quibus Argos alumnis
conexum caelo, quorumque ingentia tellus
Aonis et Tyriae suspirant nomina matres,
concurrunt nudasque movent in proelia vires:
ceu primum ausurae trans alta ignota biremes,
20seu Tyrrhenam hiemem, seu stagna Aegaea lacessant,
tranquillo prius arma lacu clavumque levesque
explorant remos atque ipsa pericula discunt; ² [p. 62]
at cum experta cohors, tune pontum inrumpere fretae
longius ereptasque oculis non quaerere terras.
25Clara laboriferos caelo Tithonia currus
extulerat vigilesque deae pallentis habenas
et Nox et cornu fugiebat Somnus inani;
iam plangore viae, gemitu iam regia mugit
flebilis, acceptos longe nemora avia frangunt
30multiplicantque sonos, sedet ipse exutus honoro
vittarum nexu genitor squalentiaque ora
sparsus et incultam ferali pulvere barbam,
asperior contra planctusque egressa viriles
exemplo famulas premit hortaturque volentes
35orba parens, lacerasque super prorumpere ³ nati
relliquias ardet totiensque avolsa refertur,
arcet et ipse pater, mox ut maerentia dignis
vultibus Inachii penetrarunt limina reges,
ceu nova tunc clades et primo saueius infans
40vulnere letalisve inrumperet atria serpens,
sic alium ex alio quamquam lassata fragorem
pectora congeminant, integratoque resultant
accensae clamore fores; sensere Pelasgi
invidiam et lacrimis excusant crimen obortis.
45 Ipse, datum quotiens intereisoque tumultu
conticuit stupefacta domus, solatur Adrastus
adloquiis genitorem ultro, nune fata recensens
resque hominum duras et inexorabile pensum,
nune aliam prolem mansuraque numine dextro
50pignora, nondum orsis modus, et lamenta redibant. ⁴ [p. 64]
ille quoque adfatus non mollius audit amicos,
quam trucis Ionii rabies clamantia ponto
vota virum aut tenues curant vaga fulmina nimbos.
Tristibus interea ramis teneraque cupresso
55damnatus flammae torus et puerile feretrum
texitur: ima virent agresti stramina cultu;
proxima gramineis operosior area sertis,
et picturatus morituris floribus agger;
tertius adsurgens Arabum strue tollitur ordo
60Eoas complexus opes incanaque glebis
tura et ab antiquo durantia cinnama Belo.
summa crepant auro, Tyrioque attollitur ostro
molle supercilium, teretes hoc undique gemmae
inradiant, medio Linus intertextus acantho
65letiferique canes: opus admirabile semper
oderat atque oculos flectebat ab omine mater,
arma etiam et veterum exuvias circumdat avorum
gloria mixta malis adflictaeque ambitus aulae,
ceu grande exsequiis onus atque immensa ferantur
70membra rogo, sed cassa tamen sterilisque dolentes
fama iuvat, parvique augescunt funere manes,
inde ingens lacrimis honor et miseranda voluptas,
muneraque in cineres annis graviora feruntur —
namque illi et pharetras brevioraque tela dicarat
75festinus voti pater insontesque sagittas;
iam tunc et nota stabuli de gente probatos
in nomen pascebat equos — cinctusque sonantes [p. 66]
armaque maiores exspectatura lacertos.
spes avidae! quas non in nomen credula vestes
80 urgebat studio cultusque insignia regni
purpureos sceptrumque minus? cuncta ignibus atris
damnat atrox suaque ipse parens gestamina ferri,
si damnis rabidum queat exsaturare dolorem. ⁵
Parte alia gnari monitis exercitus instat
85auguris aeriam truncis nemorumque ruina,
montis opus, ⁶ cumulare pyram, quae crimina caesi
anguis et infausti cremet atra piacula belli,
his labor accisam Nemeen umbrosaque tempe
praecipitare solo lucosque ostendere Phoebo,
90sternitur extemplo veteres incaedua ferro
silva comas, largae qua non opulentior umbrae
Argolicos inter saltusque educta Lycaeos
extulerat super astra caput: stat sacra senectae
numine, nec solos hominum transgressa veterno
95fertur avos, Nymphas etiam mutasse superstes
Faunorumque greges, aderat miserabile luco
exscidium: fugere ferae, nidosque tepentes
absiliunt — metus urget — aves; cadit ardua fagus,
Chaoniumque nemus brumaeque inlaesa cupressus,
100procumbunt piceae, flammis alimenta supremis,
ornique iliceaeque trabes metuendaque suco
taxus et infandos belli potura cruores ^{7 8} [p. 68]
fraxinus atque situ non expugnabile robur.
hinc audax abies et odoro vulnere pinus
105scinditur, adclinant intonsa cacumina terrae
alnus amica fretis nec inhospita vitibus ulmus.
dat gemitum tellus: non sic eversa feruntur
Ismara, cum fracto Boreas caput extulit antro,
non grassante noto citius nocturna peregit
110flamma nemus; linquunt flentes dilecta locorum
otia cana Pales Silvanusque arbiter umbrae
semideumque pecus, migrantibus adgemit illis
silva, nec amplexae dimittunt robora Nymphae.
ut cum possessas avidis victoribus arces
115dux raptare dedit, vix signa audita, nec urbem
invenias; ducunt sternuntque abiguntque feruntque
immodici, minor ille fragor, quo bella gerebant.
Iamque pari cumulo geminas hanc tristibus umbris,
ast illam superis aequus labor auxerat aras,
120cum signum luctus cornu grave mugit adunco
tibia, cui teneros suetum producere⁹ manes
lege Phrygum maesta. Pelopem monstrasse ferebant
exsequiale sacrum carmenque minoribus umbris
utile, quo geminis Niobe consumpta pharetris
125squalida bissenas Sipylon deduxerat urnas.
Portant inferias arsuraque fercula primi
Graiorum, titulisque pios testantur honores
gentis quisque suae; longo post tempore surgit
colla super iuvenum — numero dux legerat omni — ¹⁰ [p. 70]
130ipse fero clamore torus, cinxere Lycurgum
Leni a ei proceres, genetricem mollior ambit
turba, nec Hypsipyle raro subit agmine; valiant
Inachidae memores, sustentant livida nati
bracchia et inventae concedunt plangere matri.
135 Illic infaustos ut primum egressa penates
Eurydice, nudo vocem de pectore rumpit
planctuque et longis praefata ululatibus infit:
‘non hoc Argolidum coetu circumdata matrum
speravi te, nate, sequi, nec talia demens
140fingebam votis annorum elementa tuorum,
nil saevum reputans; etenim his in finibus aevi
unde ego bella tibi Thebasque ignara timerem?
cui superum nostro committere sanguine pugnas
dulce? quis hoc armis vovit scelus? at tua nondum,
145Cadme, domus, nullus Tyrio grege plangitur infans,
primitias egomet lacrimarum et caedis acerbae
ante tubas ferrumque tuli, dum deside cura
credo sinus fidos altricis et ubera mando,
quidni ego? narrabat servatum fraude parentem
150insontesque manus, en! quam ferale putemus
abiurasse sacrum et Lemni gentilibus unam
inmunem furiis, haec illa — et creditis ausae ¹¹! —
haec pietate potens solis abiecit in arvis
non regem dominumve, alienos impia partus,
155 hoc tantum, silvaeque infamis tramite liquit,
quem non anguis atrox — quid enim hac opus, ei mihi, leti
mole fuit? — tantum caeli violentior aura ¹² [p. 72]
impulsaeque noto frondes eassusque valeret
exanimare timor, nec vos incessere luctu
160 orba aveo, ¹³ fixum matri immotumque manebat
hac altrice nefas; atquin et blandus ad illam,
nate, magis, solam nosse atque audire vocantem,
ignarusque mei: nulla ex te gaudia matri,
illa tuos questus lacrimososque impia risus
165audiit et vocis decerpsit murmura primae.
illa tibi genetrix semper, dum vita manebat,
nune ego. sed miserae mihi nec punire potestas
sic meritam! quid dona, duces, quid inania fertis
iusta rogis? illam — nil poscunt amplius umbrae, —
170illam, oro, cineri simul excisaeque parenti
reddite, quaeso, duces, per ego haec primordia belli,
cui peperi; sic aequa gemant mihi funera matres
Oxygiae.’ sternit crines iteratque precando:
‘reddite, nec vero crudelem avidamque vocate
175 sanguinis: oceumbam pariter, dum vulnere iusto
exsaturata oculos, unum impellamur in ignem.’
talia vociferans alia de parte gementem
Hypsipylen — neque enim illa comas nec pectora servat —
agnovit longe, et socium indignata dolorem:
180‘hoc saltem, o proceres, tuque o, cui pignora nostri
proturbata tori, prohibete, auferte supremis
invisam exsequiis. quid se funesta parenti
miscet et in nostris spectatur et ipsa ruinis?’ ^{14
15 16} [p. 74]
185 sic ait abruptisque immutuit ore querellis:
non secus ac primo fraudatum lacte iuvencum,
cui trepidae vires et solus ab ubere sanguis,
seu fera seu duras avexit pastor ad aras;
nunc vallem spoliata parens, nunc flumina questu,
190nunc armenta movet vacuosque interrogat agros;
tunc piget ire domum, maestoque novissima campo
exit et oppositas impasta avertitur herbas.
At genitor sceptrique decus cultusque Tonantis
inicit ipse rogis, tergoque et pectore fusam
195caesariem ferro minuit sectisque iacentis
obnubit tenuia ora comis, ac talia fletu
verba pio miscens: ‘alio tibi, perfide, pacto,
Iuppiter, hunc crinem voti reus ante dicaram,
si pariter virides nati libare dedisses
200ad tua templa genas, sed non ratus ore sacerdos,
damnataeque preces: ferat haec, quae dignior, umbra.’
iam face subiecta primis in frondibus ignis
exclamat, ¹⁷ labor insanos arcere parentes.
Stant iussi Danaum atque obtentis eminus armis
205prospectu visus interclusere nefasto.
ditantur flammae; non umquam opulentior illic
ante cinis: crepitant gemmae, atque immane liquescit
argentum, et pictis exsudat vestibus aurum; ¹⁸ [p. 76]
nec non Assyriis pinguescunt robora sucis,
210pallentique croco strident ardentia ¹⁹ mella,
spumantesque mero paterae verguntur et atri
sanguinis et rapti gratissima cymbia lactis,
tunc septem numero turmas — centenus ubique
surgit eques — versis ducunt insignibus ipsi
215Graiugenae reges, lustrantque ex more sinistro
orbe rogum et stantes inclinant pulvere flammas,
ter curvos egere sinus, inlisaque telis
tela sonant, quater horrendum pepulere fragorem
arma, quater mollem famularum bracchia planctum,
220 semianimas alter pecudes spumantiaque ignis
accipit armenta; hic luctus abolere noviqvie
funeris auspicium vates, quamquam omina sentit
vera, iubet: dextri gyro et vibrantibus hastis
hac redeunt, raptumque suis libamen ab armis
225quisque iacit, seu frena libet seu cingula flammis
mergere seu iaculum summae seu cassidis umbram,
multa gemunt extra raucis concentibus agri,
et lituis aures circum pulsantur acutis.
ferretur clamore nemus: sic Martia vellunt
230signa tubae, nondum ira calet, nec sanguine ferrum
inrubuit, primus bellorum comitur ille
vultus, honoris opus 2: stat adhuc incertus in alta
nube, quibus sese Mavors indulgeat armis. ^{20 21 22 23} [p. 78]
Finis erat, lassusque putres iam Mulciber ibat
235in cineres; instant flammis multoque soporant
imbre rogum, posito donec cum sole labores
exhausti; seris vix cessit cura tenebris,
roscida iam novies caelo dimiserat astra
Lucifer et totidem Lunae pracvenerat ignes
240mutato nocturnus equo, nec conscia fallit
sidera et alterno deprenditur unus in ortu;
mirum, opus adcelerasse manus1: stat saxea moles,
templum ingens cineri, rerumque effictus in illa
ordo docet casus: fessis hic flumina monstrat
245Hypsipyle Danais, hic reptat flebilis infans,
hic iacet, extremum tumuli circum asperat orbem
squameus; exspectes morientis ab ore cruenta
sibila, marmorea sic volvitur anguis in hasta.
Iamque avidum pugnas visendi vulgus inermes
250 fama vocat; cunctis arvis ac moenibus adsunt
exciti; illi etiam, quis belli incognitus horror,
quos effeta domi, quos prima reliquerat aetas,
conveniunt: non aut Ephyraeo in litore tanta
umquam aut Oenomai fremuerunt agmina circo.
255 Collibus incurvis viridique obsessa corona
vallis in amplexu nemorum sedet; hispida circum
stant iuga, et obiectus geminis umbonibus agger
campum exire vetat, longo quem tramite planum
gramineae frontes ²⁴ sinuataque caespite vivo
260mollia non subitis augent fastigia clivis.
^{25 26} [p. 80] illic conferti, iam sole rubentibus arvis,
bellatrix sedere cohors; ibi corpore mixto
metiri numerum vultusque habitusque suorum
dulce viris, tantique iuvat fiducia belli.
265centum ibi nigrantes, armenti robora, tauros
lenta mole trahunt; idem numerusque colorque
matribus et nondum lunatis fronte iuvencis.
Exin magnanimum series antiqua parentum
invenitur, miris in vultum animata figuris.
270primus anhelantem duro Tirynthius angens
pectoris attritu sua frangit in ossa leonem,
haud illum impavidi, quamvis et in aere suumque
Inachidae videre decus, pater ordine iuncto
laevus harundinae recubans super aggere ripae
275cernitur emissaeque indulgens Inachus urnae.
Io post tergum, iam prona dolorque parentis,
spectat inocciduis stellatum visibus Argum.
ast illam melior Phariis erexerat arvis
Iuppiter atque hospes iam tunc Aurora colebat.
280Tantalus inde parens, non qui fallentibus undis
imminet aut refugae sterilem rapit aera silvae,
sed pius et magni vehitur conviva Tonantis.
parte alia victor curru Neptunia tendit
lora Pelops, prensatque rotas auriga natantes
285Myrtilos et volucri iam iamque relinquitur axe.
et gravis Acrisius speciesque horrenda Coroebi
et Danae culpata sinus, et in amne reperto [p. 82]
tristis Amymone, parvoque Alcmena superbit
Hercule, tergemina crinem circumdata luna.
290iungunt discordes inimica in foedera dextras
Belidae fratres; sed vultu mitior adstat
Aegyptus, Danai manifestum adgnoscere ficto
ore notas pacisque malae noctisque futurae,
mille dehinc species, tandem satiata voluptas
295praestantesque viros vocat ad sua praemia virtus.
Primus sudor equis, dic inclyta, Phoebe, regentum
nomina, dic ipsos; neque enim generosior umquam
alipedum conlata acies, ceu praepete cursu
confligant densae volucres aut litore in uno
300Aeolus insanis statuat certamina ventis.
Ducitur ante omnis rutilae manifestus Arion
igne iubae. Neptunus equo, si certa priorum
fama, pater; primus teneri²⁷ laesisse lupatis
ora et litoreo domitasse in pulvere fertur,
305verberibus parcens; etenim insatiatus eundi
ardor et hiberno par inconstantia ponto.
saepe per Ionium Libycumque natantibus ire
interiunctus equis omnesque adsuerat in oras
caeruleum deferre patrem; stupuere relicta
310 Nubila, certantes Eurique Notique sequuntur.
nec minor in terris bella Eurysthea gerentem
Amphitryoniaden alto per gramina sulco
duxerat, illi etiam ferus indocilisque teneri,
mox divum dono regis dignatus Adrasti
315imperia et multum mediis mansueverat annis.
tunc rector genero Polynici indulget agendum ²⁸ [p. 84]
multa monens, ubi fervor equo, qua suetus ab arte
mulceri, ne saeva manus, ne liber habenis
impetus, ‘urge alios" inquit "stimulisque minisque;
320ille ibit, minus ipse voles.’ sic ignea lora
cum daret et rapido Sol natum imponeret axi,
gaudentem lacrimans astra insidiosa docebat
nolentesque teri zonas mediamque polorum
temperiem: pius ille quidem et formidine cauta,
325sed iuvenem durae prohibebant discere Parcae.
Oebalios sublimis agit, spes proxima palmae,
Amphiaraus equos; tua furto lapsa propago,
Cyllare, dum Scythici diversus ad ostia Ponti
Castor Amyclaeas remo permutat habenas.
330ipse habitu niveus, nivei dant colla iugales,
concolor est albis et cassis et infula cristis,
quin et Thessalicis felix Admetus ab oris
vix steriles compescit equas; Centaurica dicunt
semina (credo, adeo sexum indignantur, et omnis
335in vires adducta venus); noctemque diemque
adsimulant, maculis internigrantibus albae:
tantus uterque color, credi nec degener illo
de grege, Castaliae stupuit qui sibila cannae
laetus et audito contempsit Apolline pasci.
340ecce et Iasonidae iuvenes, nova gloria matris
Hypsipyles, subiere iugo, quo vectus uterque,
nomen avo gentile Thoas atque omine dictus
Euneos Argoo. geminis eadem omnia: vultus, [p. 86]
currus, equi, vestes, par et concordia votis,
345vincere vel solo cupiunt a fratcre relinqui.
it Chromis Hippodamusque, alter satus Hercule magno,
alter ab Oenomao: dubites, uter effera presset
frena magis. Getici pecus hic Diomedis, at ille
Pisaei iuga patris habet, crudelibus ambo
350exuviis diroque imbuti sanguine currus.
metarum instar erant ²⁹ hinc nudo robore quercus,
olim omnis exuta comas, hinc saxeus umbo,
arbiter agricolis; finem iacet inter utrumque,
quale quater iaculo spatium, ter harundine vincas.
355 Interea cantu Musarum nobile muleens
concilium citharaeque manus insertus Apollo
Parnassi summo spectabat ab aethere terras;
orsa deum — nam saepe Iovem Phlegramque suique
anguis opus fratrumque pius cantarat honores —
360tunc aperit, quis fulmen agat, quis sidera ducat
spiritus, unde animi fluviis, quae pabula ventis,
quo fonte immensum vivat ³⁰ mare, quae via solis
praecipitet noctem, quae porrigat, imane tellus
an media et rursus mundo succincta latenti.
365finis erat, differt avidas audire sorores,
dumque chelyn lauro textumque inlustre coronae
subligat et picto discingit pectora limbo,
haud procul Herculeam Nemcen clamore reductus
aspicit atque illic ingens certaminis instar ^{31 32} [p. 88]
370quadriiugi. noscit cunctos, et forte propinquo
constiterant Admetus et Amphiaraus in arvo.
tunc secum: ‘quisnam iste duos,³³ fidissima Phoebi
nomina, commisit deus in discrimina reges?
ambo pii cariquc ambo; nequeam ipse priorem
375dicere. Peliacis hic cum famularer in arvis —
sic Iovis imperia et nigrae voluere Sorores —
tura dabat famulo nec me sentire minorem
ausus; at hic tripodum comes et pius artis alumnus
aetheriae. potior meritis tamen ille, sed huius
380extrema iam fila colu; datur ordo senectae
Admeto serumque mori; tibi nulla supersunt
gaudia, nam Thebae iuxta et tenebrosa vorago.
scis miser, et nostrae pridem cecinere volucres.’
dixit, et os fletu paene inviolabile tinctus
385extemplo Nemeen radiante per aera saltu
ocior et patrio venit igne suisque sagittis,
ipse olim in terris, caelo vestigia durant,
claraque per zephyros etiamnum semita lucet.
Et iam sortitus Prothous versarat aena
390casside, iamque locus cuique est et liminis ordo.
terrarum decora ampla viri, decora aequa iugales,
divum utrumque genus, stant uno margine clausi
spesque audaxque una metus et fiducia pallens.
nil fixum cordi: pugnant exire .paventque,
395concurrit summos animosum frigus in artus.
³⁴ [p. 90] qui dominis, idem ardor equis; face lumina surgunt,
ora sonant morsu, spumisque et sanguine ferrum
uritur, impulsi nequeunt obsistere postes
claustraque, compressae transfumat anhelitus irae.
400stare adeo miserum est, pereunt vestigia mille
ante fugam, absentemque ferit gravis ungula campum,
circumstant fidi, nexusque et torta iubarum
expediunt firmantque animos et plurima monstrant.
insonuit contra Tyrrhenum murmur, et omnes
405 exsiluere loco. quae tantum carbasa ponto,
quae bello sic tela volant, quae nubila caelo?
amnibus hibernis minor est, minor impetus igni,
tardius astra cadunt, glomerantur tardius imbres,
tardius e summo decurrunt flumina monte.
410Emissos videre atque agnovere Pelasgi.
et iam rapti oculis, iam caeco pulvere mixti
una in nube latent, vultusque umbrante tumultu
vix inter sese clamore et nomine noscunt.
evolvere globum, et spatio quo quisque valebat
415diducti: delet sulcos iterata priores
orbita, nunc avidi prono iuga pectore tangunt,
nunc pugnante genu et pressis duplicantur habenis.
colla toris crinita tument, stantesque repectit
aura iubas, bibit albentes humus arida nimbos,
420 fit sonus humanisque pedum tenuisque rotarum.
nulla manu requies, densis insibilat aer
verberibus; gelida non crebrior exsilit Arcto
grando, nec Olentis manant tot cornibus imbres. [p. 92]
Senserat adductis alium praesagus Arion
425stare ducem loris, dirumque expaverat insons
Oedipodioniden; iam illinc a limine discors
iratusque oneri solito³⁵ truculentior ardet.
Inachidae credunt accensum laudibus; ille
aurigam fugit, aurigae furiale minatur
430efferus, et campo dominum circumspicit omni.
ante tamen cunctos sequitur longeque secundus
Amphiaraus agit, quem Thessalus aequat eundo
Admetus: iuxta gemini, nunc Euneos ante
et nunc ante Thoas, cedunt vincuntque, nec umquam
435ambitiosa pios conlidit gloria fratres.
postremum discrimen erant Chromis asper et asper
Hippodamus, non arte rudes, sed mole tenentur
cornipedum; prior Hippodamus fert ora sequentum,
fert gemitus multaque umeros incenditur aura.
440speravit flexae circum compendia metae
interius ductis Phoebeius augur habenis
anticipasse viam; nec non et Thessalus heros
spe propiore calet, dum non cohibente magistro
spargitur in gyros dexterque exerrat Arion.
445iam prior Oeclides et iam non tertius ibat
Admetus, laxo cum tandem ambo ³⁶ orbe reductus
aequoreus sonipes premit evaditque parumper
gavisos; subit astra fragor, caelumque tremiscit,
omniaque excusso patuere sedilia vulgo,
450sed nec lora regit nec verbera pallidus audet
Labdacides: lassa veluti ratione magister ^{37 38} [p. 94]
in fluctus, in saxa ruit nec iam amplius astra
respicit et victam proiecit casibus artem.
Rursus praecipites in recta ac devia campi
455obliquant tenduntque vias, iterum axibus axes
inflicti, radiisque rotae; pax nulla fidesque:
bella geri ferro levius, bella horrida credas;
is furor in laudes, trepidant mortemque minantur,
multaque transversis praestringitur ungula campis,
460nec iam sufficiunt stimuli, non verbera, voce
nominibusque dent Pholoen Admetus et Irin
fumantemque Thoen, rapidum Danaeius augur
Ascheton increpitans meritumque voeabula Cygnum,
audit et Herculeum Strymon Chromin, Euneon audit
465 igneus Acthion; tardumque Cydona lacessit
Hippodamus, variumque Thoas rogat ire Podarcen.
solus Echionides errante silentia curru
maesta tenet trepidaque timet se voce fateri.
vixdum coeptus equis labor, et iam pulvere quarto
470campum ineunt, iamque et tepidis sudoribus artus
effeti, et crassum rapit eiectatque vaporem
cornipedum flammata sitis, nec iam integer illis
impetus, et longi suspendunt ilia flatus,
hic anceps Fortuna diu decernere primum
475ausa venit, ruit, Haemonium dum fervidus instat
Admetum superare, Thoas, nec pertulit ³⁹ ullam
frater opem. velit ille quidem, sed Martius ante
obstitit Hippodamus mediasque immisit habenas.
mox Chromis Hippodamum metae interioris ad orbem
480viribus Herculeis et toto robore patris
axe tenet prenso, luctantur abire iugales ⁴⁰ [p. 96]
nequiquam frenosque et colla rigentia tendunt.
ut Siculas si quando rates tenet aestus et ingens
auster agit, medio stant vela tumentia ponto.
485tunc ipsum fracto curru deturbat, et isset
ante Chromis; sed Thraces equi ut videre iacentem
Hippodamum, redit illa fames, iamiamque trementem
partiti furiis, ni frena ipsosque frementes
oblitus palmae retro Tirynthius heros
490torsisset victusque et conlaudatus abisset.
At tibi promissos iamdudum Phoebus honores,
Amphiarae, cupit, tandem ratus apta favori
tempora pulverei venit in spatia horrida circi,
cum iam in fine viae, et summum victoria nutat;
495anguicomam monstri effigiem, saevissima visu
ora, movet sive ille Erebo seu finxit in astus⁴¹
temporis, innumera certe formidine cultum
tollit in astra nefas, non illud ianitor atrae
impavidus Lethes, non ipsae horrore sine alto
500Eumenides vidisse queant, turbasset euntes
Solis equos Martisque iugum, nam flavus Arion
ut vidit, saliere iubae, atque erectus in armos
stat sociumque iugi comitesque utrimque laboris
secum alte suspendit equos, ruit ilicet exsul
505Aonius nexusque diu per terga volutus
exuit; abripitur longe moderamine liber
currus; at hunc putri praeter tellure iacentem ⁴² [p. 98]
Taenarii currus et Thessalus axis et heros
Lemnius obliqua, quantum vitare dabatur,
510transabiere fuga. tandem caligine mersum
erigit adcursu comitum caput aegraque tollit
membra solo, et socero redit haud speratus Adrasto.
Quis mortis, Thebane, locus, nisi dura negasset
Tisiphone, quantum poteras dimittere bellum?
515 te Thebc fraterque palam, te plangeret Argos,
te Nemee, tibi Lerna comas Larissaque supplex
poneret, Archemori maior colerere sepulcro.
Tum vero Occlides, quamquam iam certa sequenti
praemia, cum vacuus domino prior iret ⁴³ Arion,
520ardet adhuc cupiens vel inanem vincere currum.
dat vires refovetque deus; volat ocior euro,
ceu modo carceribus dimissus in arva solutis,
verberibusque iubas et terga lacessit habenis
increpitans Caerumque levem Cygnumque nivalem.
525nunc saltem, dum nemo prior, rapit igneus orbes
axis, et effusae longe sparguntur harenae,
dat gemitum tellus et iam tunc saeva minatur.
forsitan et victo prior isset Arion e Cygnus,
sed vetat aequorcus vinci pater: hinc vice iusta
530gloria mansit equo, cessit victoria vati.
huic pretium palmae gemini cratera ferebant
Herculeum iuvenes: illum Tirynthius olim
ferre manu sola spumantemque ore supino
vertere, seu monstri victor seu Marte, solebat. ⁴⁴ [p. 100]
535Centauros habet arte truces aurumque figuris
terribile: hic mixta Lapitharum caede rotantur
saxa, faces aliique iterum crateres, ubique
ingentes morientum irae; tenet ipse furentem
Hylaeum et torta molitur robora barba,
540at tibi Maeonio fertur circumflua limbo
pro meritis, Admete, chlamys repetitaque multo
murice: Phrixei natat hic contemptor ephebus
aequoris et picta tralucet eaerulus unda;
in latus ire manus ⁴⁵ mutaturusque videtur
545 bracchia, nec siceum speres in stamine crinem;
contra autem frustra sedet anxia turre suprema
Sestias in speculis, moritur prope conscius ignis,
has Adrastus opes dono victoribus ire
imperat; at generum famula solatur Achaea.
550 Sollicitat tunc ampla viros ad praemia cursu
praeceleres: agile studium et tenuissima virtus,
pacis opus, cum sacra vocant, nec inutile bellis
subsidium, si dextra neget, prior omnibus Idas,
nuper Olympiacis umbratus tempora ramis,
555prosilit; excipiunt plausu Pisaea iuventus
Eleaeque manus, sequitur Sicyonius Alcon,
et bis in Isthmiaca victor clamatus harena
Phaedimus, alipedumque fugam praegressus equorum
ante Dymas, sed tunc aevo tardante secutus,
560multi et, quos varii tacet ignorantia vulgi,
hinc atque hinc subiere, sed Arcada Parthenopaeum ⁴⁶ [p. 102]
appellant densique cient vaga murmura circi,
nota parens cursu; quis Maenaliac Atalantes
nesciat egregium decus et vestigia cunctis
565indeprensa procis? onerat celeberrima natum
mater, et ipse procul fama iam notus inermes
narratur cervas pedes inter aperta Lycaei
tollere et emissum cursu deprendere telum,
tandem exspectatus volucri super agmina saltu
570emicat et torto chlamydem diffibulat auro.
effulsere artus, membrorumque omnis aperta est
laetitia, insignes umeri, nec pectora nudis
deteriora genis, latuitque in corpore vultus.⁴⁷
ipse tamen formae laudem aspernatur et arcet
575mirantes; tunc Palladios non inscius haustus
incubuit pinguique cutem fuscatur olivo.
hoc Idas, hoc more Dymas aliique nitescunt.
sic ubi tranquillo perlucent sidera ponto
vibraturque fretis caeli stellantis imago,
580omnia clara nitent, sed clarior omnia supra
Hesperos exercet radios, quantusque per altum
aethera, caeruleis tantus monstratur in undis,
proximus et forma nec multum segnior Idas
cursibus atque aevo iuxta prior; attamen illi
585iam tenuem pingues florem induxere palaestrae,
deserpitque genis nec se lanugo fatetur
intonsae sub nube comae, tunc rite citatos
explorant acuuntque gradus, variasque per artes
exstimulant docto languentia membra tumultu:
590poplite nunc sidunt flexo, nunc lubrica forti
⁴⁸ [p. 104] pectora confidunt plausu, nunc ignea tollunt
crura brevemque fugam necopino fine reponunt.
Ut ruit atque aequum submisit regula limen,
corripuere leves spatium, campoque refulsit
595nuda cohors: volucres isdem modo tardius arvis
isse videntur equi; credas e plebe Cydonum
Parthorumque fuga totidem exsiluisse sagittas,
non aliter celeres Hyrcana per avia cervi,
cum procul impasti fremitum accepere leonis
600sive putant, rapit attonitos fuga caeca metusque
congregat, et longum dant cornua mixta fragorem.
effugit hic oculos rapida puer ocior aura
Maenalius, quem deinde gradu premit horridus Idas
inspiratque umero, flatuque et pectoris umbra
605terga premit, post ambiguo discrimine tendunt
Phaedimus atque Dymas, illis celer imminet Alcon.
flavus ab intonso pendebat vertice crinis
Arcados; hoc primis Triviae pascebat ab annis
munus et, Ogygio victor cum Marte redisset,
610nequiquam patriis audax promiserat aris.
tunc liber nexu lateque in terga solutus
occursu zephyri retro fugit ⁴⁹ et simul ipsum
impedit infestoque volans obtenditur ⁵⁰ Idae.
inde dolum iuvenis fraudique adcommoda sensit
615tempora; iam finem iuxta, dum limina victor
Parthenopaeus init, correpto crine reductum
occupat, et longae ⁵¹ primus ferit ostia portae. ^{52 53 54} [p. 106]
Arcades arma fremunt, armis defendere regem,
ni raptum decus et meriti reddantur honores,
620contendunt totoque parant descendere circo.
sunt et quis Idae placeat dolus, ipse regesta
Parthenopaeus humo vultumque oculosque madentes
obruit, accessit lacrimarum gratia formae,
pectora nunc maerens, nunc ora indigna cruento
625ungue secat meritamque comam, furit undique clamor
dissonus, ambiguumque senis cunctatur Adrasti
consilium, tandem ipse refert: ‘compescite litem,
o pueri! virtus iterum temptanda; sed ite
limite non uno, latus hoc conceditur Idae,
630tu diversa tene, fraus cursibus omnis abesto.’
Audierant, dictoque manent, mox numina supplex
affatu tacito iuvenis Tegeaeus odorat:
‘diva potens nemorum, tibi enim hic, tibi crinis honori
debitus, eque tuo venit haec iniuria voto,
635si bene quid genetrix, si quid venatibus ipse
promerui, ne, quaeso, sinas hoc omine Thebas
ire nec Arcadiae tantum meruisse pudorem.’
auditum manifesta fides: vix campus euntem
sentit, et exilis plantis intervenit aer,
640 raraque ⁵⁵ non fracto vestigia pulvere pendent.
inrumpit clamore fores, clamore recurrit
ante ducem prensaque fovet suspiria palma,
finiti cursus, operumque insignia praesto.
Arcas equum dono, clipeum gerit improbus Idas,
645cetera plebs Lyciis vadit contenta pharetris.
Tunc vocat, emisso si quis decernere disco ⁵⁶ [p. 108]
impiger et vires velit ostentare superbas.
it iussus Pterelas. et aenae lubrica massae
pondera vix toto curvatus corpore iuxta
650deicit; inspectant taciti expenduntque laborem
Inachidae. mox turba ruunt, duo gentis Achaeae,
tres Ephyreiadae, Pisa satus unus, Acarnan
septimus; et plures agitabat gloria, ni se
arduus Hippomedon cavea stimulante tulisset
655in medios, lateque ferens sub pectore dextro
orbem alium: ‘hunc potius, iuvenes, qui moenia saxis
frangere, qui Tyrias deiectum vaditis arces,
hunc rapite: ast illud cui non iaculabile dextrae
pondus?’ et abreptum nullo conamine iecit
660in latus, absistunt procul attonitique fatentur
cedere; vix unus Phlegyas acerque Menestheus —
hos etiam pudor et magni tenuere parentes —
promisere manum; concessit cetera pubes
sponte et adorato rediit ingloria disco.
665 (malis Bistoniis clipeus Mavortis in arvis
luce mala Pangaea ferit solemque refulgens
territat incussaque dei grave mugit ab hasta.
Pisaeus Phlegyas opus incohat et simul omnes
abstulit in se oculos: ea viso⁵⁷ corpore virtus
670promissa, ac primum terra discumque manumque
asperat, excusso mox circum pulvere versat,
quod latus in digitos, mediae quod certius ulnae
conveniat, non artis egens: hic semper amori ⁵⁸ [p. 110]
ludus erat, patriae non tantum ubi laudis obiret
675sacra, sed alternis Alpheon utrumque solebat
metari ripis et, qua latissima distant,
non umquam merso transmittere flumina disco.
ergo operum fidens non protinus horrida campi
iugera, sed caelo dextram metitur, humique
680pressus utroque genu collecto sanguine discum
ipse super sese rotat atque in nubila condit.
ille citus sublime petit similisque cadenti
crescit in adversum, tandemque exhaustus ab alto
tardior ad terram redit atque immergitur arvis.
685sic cadit, attonitis quotiens avellitur astris,
Solis opaca soror; procul auxiliantia gentes
aera crepant frustraque timent, at Thessala victrix
ridet anhelantes audito carmine bigas.
conlaudant Danai, sed non tibi molle tuenti,
690 Hippomedon, maiorque manus speratur in aequo.
Atque illi extemplo, cui spes infringere dulce
immodicas, Fortuna venit, quid numina contra
tendere fas homini? spatium iam immane parabat,
iam cervix conversa, et iam latus omne redibat:
695excidit ante pedes elapsum pondus et ictus
destituit frustraque manum demisit inanem,
ingemuere omnes, rarisque ea visa voluptas,
inde ad conatus timida subit arte Menestheus [p. 112]
cautior, et multum te, Maia crete, rogato
700molis praevalidae castigat pulvere lapsus.
illa manu magna et multo felicior exit,
nec partem exiguam circi transvecta quievit,
fit sonus, et fixa signatur terra sagitta,
tertius Hippomedon valida ad certamina tardos
705molitur gressus; namque illum corde sub alto
et casus Phlegyae monet et fortuna Menesthei.
erigit adsuetum dextrae certamen,⁵⁹ et alte
sustentans rigidumque latus fortesque lacertos
consulit ac vasto contorquet turbine, et ipse
710prosequitur, fugit horrendo per inania saltu
iamque procul meminit dextrae servatque tenorem
discus, nec dubia iunctave Menesthea victum
transabiit meta: longe super aemula signa
consedit viridesque umeros et opaca theatri
715culmina ceu latae tremefecit mole ruinae:
quale vaporifera saxum Polyphemus ab Aetna
lucis egente manu tamen in vestigia puppis
auditae iuxtaque inimicum exegit Ulixen.
sic et Aloidae, cum iam calcaret Olympum
720desuper Ossa rigens, ipsum glaciale ferebant
Pelion et trepido sperabant iungere caelo.⁶⁰
Tum genitus Talao victori tigrin inanem
ire iubet, fulvo quae circumfusa nitebat
margine et extremos auro mansueverat ungues.
725 Gnosiacos arcus habet et vaga tela Menestheus.
‘ at tibi’ ait, ‘Phlegya, casu frustrate sinistro,
hunc, quondam nostri decus auxiliumque Pelasgi, ^{61 62} [p. 114]
ferre damus,neque enim Hippomedon inviderit, ensem,
nunc opus est animis: infestos tollite caestus
730comminus; haec bellis et ferro proxima virtus.’
Constitit immanis cerni immanisque timeri
Argolicus Capaneus, ac dum nigrantia plumbo
tegmina cruda boum non mollior ipse lacertis
induitur, ‘date tot iuvenum de milibus unum
735huc’ ait, ‘atque utinam potius de stirpe veniret
aemulus Aonia, quem fas demittere leto,
nec mea crudelis civili sanguine virtus.’
obstipuere animi, fecitque silentia terror.
tandem insperatus nuda de plebe Laeonum
740prosilit Aleidamas, mirantur Dorica regum
agmina; sed socii fretum Polluce magistro
norant et sacras inter crevisse palaestras.
ipse deus posuitque manus et bracchia finxit —
materiae suadebat amor; — tune saepe locavit
745comminus, et simili stantem miratus in ira
sustulit exsultans nudumque in pectora pressit,
illum indignatur Capaneus ridetque vocantem
ut miserans, poscitque alium, tandemque coaetus
restitit, et stimulis iam languida colla tumescunt.
750fulmineas alte suspensi corpora plantis
erexere manus; tuto procul ora recessu
armorum in speculis, aditusque ad volnera elusi.
hic, quantum Tityos Stygiis consurgat ab arvis,
si torvae patiantur aves, tanta undique pandit
755membrorum spatia et tantis ferus ossibus exstat.
hic paulo ante puer, sed enim maturius aevo [p. 116]
robur, et ingentes spondet tener impetus annos,
quem vinci haud quisquam saevo neque sanguine tingui
malit, et erecto timeat spectacula voto.
760 Ut sese permensi oculis et uterque priorem
speravere locum, non protinus ira nec ictus:
alternus paulum timor et permixta furori
consilia, inclinant tantum contraria iactu
bracchia et explorant caestus hebetantque ferendo,
765doctior hic differt animum metuensque futuri
cunctatus vires dispensat: at ille nocendi
prodigus incautusque sui ruit omnis et ambas
consumit sine lege manus atque inrita frendit
insurgens seque ipse premit, sed providus astu
770et patria vigil arte Lacon hos reicit ictus,
hos cavet; interdum nutu capitisque citati
integer obsequio, manibus nunc obvia tela '
discutiens, instat gressu voltuque recedit:
saepe etiam iniustis conlatum viribus hostem —
775is vigor ingenio, tanta experientia dextrae est —
ultro audax animis intratque⁶³ et obumbrat et alte
adsilit. ut praeceps cumulo salit unda minantes
in scopulos et fracta redit, sic ille furentem
circuit expugnans; levat ecce diuque minatur
780in latus inque oculos; illum rigida arma caventem
avocat ac manibus necopinum interserit ictum ⁶⁴ [p. 118]
callidus et mediam designat volnere frontem:
iam cruor, et tepido signantur tempora rivo.
nescit adhue Capaneus subitumque per agmina murmur
785miratur; verum ut fessam super ora reduxit
forte manum et summo maculas in vellere vidit,
non leo, non iaculo tantum indignata recepto
tigris: agit toto cedentem fervidus arvo
praecipitatque retro iuvenem atque in terga supinat,
790dentibus horrendum stridens, geminatque rotatas
multiplicatque manus, rapiunt conamina venti,
pars cadit in caestus; motu Spartanus acuto
mille cavet lapsas circum cava tempora mortes
auxilioque pedum, sed non tamen immemor artis
795adversus fugit et fugiens tamen ictibus obstat.
Et iam utrumque labor suspiriaque aegra fatigant.
tardius ille premit, nee iam hic absistere⁶⁵ velox,
defectique ambo genibus pariterque quierunt.
sic ubi longa vagos lassarunt aequora nautas
800et signum de puppe datum, posuere parumper
bracchia: vix requies, iam vox citat altera remos,
ecce iterum immodice venientem eludit et exit
sponte ruens mersusque umeris: effunditur ille
in caput, adsurgentem alio puer improbus ictu
805perculit eventuque impalluit ipse secundo.
clamorem Inachidae, quantum non litora, tollunt,
non nemora, illum ab humo conantem ut vidit Adrastus ⁶⁶ [p. 120]
tollentemque manus et non toleranda parantem:
‘ite, oro, socii, furit, ite, opponite dextras,
810festinate, furit, palmamque et praemia ferte!
non prius, effracto quam misceat ossa cerebro,
absistet, video, moriturum auferte Lacona.’
nec mora, prorumpit Tydeus, nec iussa recusat
Hippomedon: tunc vix ambo conatibus ambas
815restringunt cohibentque manus ac plurima suadent:
‘ vineis, abi; pulchrum vitam donare minori.
noster et hic bellique comes.’ nil frangitur heros,
ramumque oblatumque manu thoraca repellit
vociferans: ‘liceat! non has ego pulvere crasso
820atque cruore genas, meruit quibus iste favorem
semivir,⁶⁷ infodiam mittamque informe sepulcro
corpus et Ocbalio donem lugere magistro?’
dicit; at hunc socii tumidum et vicisse negantem
avertunt, contra laudant insignis alumnum
825Taygeti longeque minas risere Lacones.
Iamdudum variae laudes et conscia virtus
Tydea magnanimum stimulis urgentibus angunt.
ille quidem et disco bonus et contendere cursu,
nec caestu bellare minor, sed corde ⁶⁸ labores
830ante alios erat uncta pale. sic otia Martis
degere et armiferas laxare adsueverat iras
ingentes contra ille viros Acheloia circum
litora felicesque deo monstrante palaestras.
ergo ubi luctandi iuvenes animosa citavit ^{69 70} [p. 122]
835gloria, terrificos umeris Aetolus amictus
exuitur patriumque suem, levat ardua contra
membra Cleonaeae stirpis iactator Agylleus,
Herculea nec mole minor, sic grandibus alte
insurgens umeris hominem super improbus exit.
840sed non ille rigor patriumque in corpore robur:
luxuriant artus, effusaque sanguine laxo
membra natant; unde haec audax fiducia tantum
Oenidae superare parem, quamquam ipse videri
exiguus, gravia ossa tamen nodisque lacerti
845difficiles, numquam hunc animum natura minori
corpore nec tantas ausa est includere vires.
Postquam oleo gavisa cutis, petit aequor uterque
procursu medium atque hausta vestitur harena,
tum madidos artus alterno pulvere siccant,
850collaque demersere umeris et bracchia late
vara tenent, iam tunc astu deducit in aequum
callidus et celsum procurvat Agyllea Tydeus,
submissus tergo et genibus vicinus harenae,
ille autem, Alpini veluti regina cupressus
855 verticis urgenti cervicem inclinat in austro⁷¹

vix sese radice tenens, terraeque propinquat,
iamdudum aetherias eadem reditura sub auras:
non secus ingentes artus praecelsus Agylleus
sponte premit parvumque gemens duplicatur in hostem,
860et iam alterna manus frontemque umerosque latusque ⁷² [p. 124]
collaque pectoraque et vitantia crura lacessit.
interdumque diu pendent per mutua fulti
bracchia, nunc saevi digitorum vincula frangunt.
non sic ductores gemini gregis horrida tauri
865bella movent; medio coniunx stat candida prato
victorem exspectans, rumpunt obnixa furentes
pectora, subdit amor stimulos et volnera sanat:
fulmineo sic dente sues, sic hispida turpes
proelia villosis ineunt complexibus ursi.
870vis eadem Oenidae; nec sole aut pulvere fessa
membra labant, riget arta cutis durisque laborum
castigata toris, contra non integer ille
flatibus alternis aegroque effetus hiatu
exuit ingestas fluvio sudoris harenas
875 ae furtim rapta sustentat pectora terra.
instat agens Tydeus fletumque in colla minatus
crura subit; coeptis non evaluere potiri
frustratae brevitate manus, venit arduus ille
desuper oppressumque ingentis mole ruinae
880condidit, haud aliter collis scrutator Hiberi
cum subiit longeque diem vitamque reliquit,
si tremuit suspensus ager subitumque fragorem
rupta dedit tellus, latet intus monte soluto
obrutus, ac penitus fractum obtritumque cadaver
885indignantem animam propriis non reddidit astris.
acrior hoc Tydeus, animisque et pectore supra est.
nee mora, cum vinclis onerique elapsus iniquo
circuit errantem et tergo necopinus inhaeret, [p. 126]
mox latus et firmo celer implicat ilia nexu,
890poplitibus genua inde premens evadere nodos
nequiquam et lateri dextram insertare parantem
improbus, horrendum visu ac mirabile pondus,
sustulit. Herculeis pressum sic fama lacertis
terrigenam sudasse Libyn, cum fraude reperta
895raptus in excelsum, nee iam spes ulla cadendi,
nec licet extrema matrem contingere planta,
fit sonus, et laetos adtollunt agmina plausus,
tunc alte librans inopinum sponte remisit
obliquumque dedit, procumbentemque secutus
900colla simul dextra, pedibus simul inguina vinxit.
deficit obsessus soloque pudore repugnat,
tandem pectus humi pronamque extensus in alvum
sternitur, ac longo maestus post tempore surgit,
turpia signata linquens vestigia terra,
905palmam autem dextra laevaque nitentia dono
arma ferens Tydeus: ‘quid si non sanguinis huius
partem haud exiguam — scitis — Dircaeus haberet
campus, ubi hae nuper Thebarum foedera plagae?’
haec simul ostentans quaesitaque praemia laudum
910dat sociis, sequitur neglectus Agyllea thorax.
Sunt et qui nudo subeant concurrere ferro,
iamque aderant instructi armis Epidaurins Agreus
et nondum fatis Dircaeus agentibus exsul,
dux vetat Iasides: ‘manet ingens copia leti,
915o iuvenes! servate animos avidumque furorem [p. 128]
sanguinis adversi, tuque o, quem propter avita
iugera, dilectas cui desolavimus urbes,
ne, precor, ante aciem ius tantum casibus esse
fraternisque sinas — abigant hoc numina! — votis.’
920sic ait, atque ambos aurata casside ditat.
tum generum, ne laudis egens, iubet ardua necti
tempora Thebarumque ingenti voce citari
victorem: dirae recinebant⁷³ omnia Parcae.
Ipsum etiam proprio certamina festa labore
925 dignari et tumulo supremum hunc addere honorem
hortantur proceres ac, ne victoria desit
una ducum numero, fundat vel Lyctia cornu
tela rogant, tenui vel nubila transeat hasta,
obsequitur gaudens, viridique ex aggere in aecum
930stipatus summis iuvenum descendit; at illi
pone leves portat pharetras et cornua iussus
armiger: ingentem iactu transmittere circum
eminus et dictae dare vulnera destinat orno.
Quis fluere occultis rerum neget omina causis?
935fata patent homini, piget inservare, peritque
venturi praemissa ⁷⁴ fides: sic omina⁷⁵ casum
fecimus, et vires hausit⁷⁶ Fortuna nocendi.
Campum emensa brevi fatalis ab arbore tacta,
horrendum visu, per quas modo fugerat auras,
940venit harundo retro versumque a fine tenorem
pertulit, et notae iuxta ruit ora pharetrae. ^{77 78 79 80} [p. 130]
multa duces errore serunt: hi nubila et altos
occurrisse notos, adversi roboris ictu
tela repulsa alii. penitus latet exitus ingens
945 monstratumque nefa s: uni remeabile bellum
et tristes domino spondebat harundo recursus.