Silius Italicus, Punica
Walter Coventry Summers, John Percival Postgate, Ed.

Primus Agenoridum cedentia terga uidere
Aeneadis dederat Fabius. Romana parentem
solum castra uocant, solum uocat Hannibal hostem
impatiensque morae fremit: ut sit copia Martis,
5expectanda uiri fata optandumque sub armis
Parcarum auxilium. namque hac spirante senecta
nequiquam sese Latium sperare cruorem.
iam uero concors miles signisque relatis
indiuisus honos, iterumque et rursus eidem
10soli obluctandum Fabio maioribus aegrum
angebant curis. lentando feruida bella
dictator cum multa adeo, tum miles egenus
cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi
egerat et, quamquam finis pugnaque manuque
15haud dum partus erat, iam bello uicerat hostem.
quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,
uaniloquum Celtae genus ac mutabile mentis,
respectare domos: maerebant caede sine ulla
(insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore
20inter tela siti Mauortis hebescere dextras.
his super internae labes et ciuica uulnus
inuidia augebant. laeuus conatibus Hannon
ductoris non ulla domo summittere patres
auxilia aut ullis opibus iuuisse sinebat.

25Quis lacerum curis et rerum extrema pauentem
ad spes armorum et furialia uota reducit
praescia Cannarum Iuno atque elata futuris.
namque hac accitam stagnis Laurentibus Annam
adfatur uoce et blandis hortatibus implet:
30‘Sanguine cognato iuuenis tibi, diua, laborat
Hannibal a uestro nomen memorabile Belo.
perge age, et insanos curarum comprime fluctus.
excute sollicito Fabium. sola ille Latinos
sub iuga mittendi mora iam discingitur armis.
35cum Varrone manus et cum Varrone serenda
proelia, nec desit fatis ad signa mouenda.
ipsa adero. tendat iamdudum in Iapyga campum.
huc Trebiae rursum et Trasimenni fata sequentur.’

Tum diua Indigetis castis contermina lucis
40‘Haud’ inquit ‘tua ius nobis praecepta morari.
sit fas, sit tantum, quaeso, retinere fauorem
antiquae patriae mandataque magna sororis,
quamquam inter Latios Annae stet numen honores.’

Multa retro rerum iacet atque ambagibus aeui
45obtegitur densa caligine mersa uetustas,
cur Sarrana dicent Oenotri numina templo,
regnisque Aeneadum germana colatur Elissae.
sed pressis stringam reuocatam ab origine famam
narrandi metis breuiterque antiqua reuoluam.

50Iliaco postquam deserta est hospite Dido
et spes abruptae, mediam in penetralibus atram
festinat furibunda pyram. tum corripit ensem
certa necis, profugi donum exitiale mariti.
despectus taedae regnis se imponit Iarbas,
55et tepido fugit Anna rogo. quis rebus egenis
ferret opem, Nomadum late terrente tyranno?
Battus Cyrenen molli tum forte fouebat
imperio, mitis Battus lacrimasque dedisse
casibus humanis facilis. qui supplice uisa
60intremuit regum euentus dextramque tetendit.
atque ea, dum flauas bis tondet messor aristas,
seruata interea sedes: nec longius uti
his opibus Battoque fuit. nam ferre per aequor
exitium miserae iam Pygmaliona docebat.
65ergo agitur pelago, diuis inimica sibique,
quod se non dederit comitem in suprema sorori,
donec iactatam laceris, miserabile, uelis
fatalis turbo in Laurentis expulit oras.
non caeli, non illa soli, non gnara colentum
70Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra.
ecce autem Aeneas sacro comitatus Iulo,
iam regni compos, noto sese ore ferebat.
qui terrae defixam oculos et multa timentem
ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli
75attollit mitique manu intra limina ducit.
atque ubi iam casus aduersorumque pauorem
hospitii leniuit honos, tum discere maesta
exposcit cura letum infelicis Elissae.
cui sic uerba trahens largis cum fletibus Anna
80incipit et blandas addit pro tempore uoces:
‘Nate dea, solus regni lucisque fuisti
germanae tu causa meae: mors testis et ille
(heu cur non idem mihi tum!) rogus. ora uidere
postquam est ereptum miserae tua, litore sedit
85interdum, stetit interdum, uentosque secuta
infelix oculis magno clamore uocabat
Aenean comitemque tuae se imponere solam
orabat paterere rati. mox turbida anhelum
rettulit in thalamos cursum subitoque tremore
90substitit et sacrum timuit tetigisse cubile.
inde amens nunc sideream fulgentis Iuli
effigiem fouet amplexu, nunc tota repente
ad uultus conuersa tuos, ab imagine pendet
conqueriturque tibi et sperat responsa remitti.
95non umquam spem ponit amor: iam tecta domumque
deserit et rursus portus furibunda reuisit,
si qui te referant conuerso flamine uenti.
ad magicas etiam fallax atque improba gentis
Massylae leuitas descendere compulit artes.
100heu sacri uatum errores! dum numina noctis
eliciunt spondentque nouis medicamina curis,
quod uidi decepta nefas! congessit in atram
cuncta tui monumenta pyram et non prospera dona.’

Tunc sic Aeneas dulci repetitus amore:
105‘Tellurem hanc iuro, uota inter nostra frequenter
auditam uobis, iuro caput, Anna, tibique
germanaeque tuae dilectum mitis Iuli,
respiciens aegerque animi tum regna reliqui
uestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus
110meque sua ratibus dextra imposuisset et alto
egisset rapidis classem Cyllenius Euris.
sed cur (heu seri monitus!), cur tempore tali
incustodito saeuire dedistis amori?’

Contra sic infit uoluens uix murmur anhelum
115inter singultus labrisque trementibus Anna:
‘Nigro forte Ioui, cui tertia regna laborant,
atque atri sociae thalami noua sacra parabam,
quis aegram mentem et trepidantia corda leuaret
infelix germana tori, furuasque trahebam
120ipsa manu properans ad uisa pianda bidentis;
†namque asper somno dirus me impleuerat horror,
terque suam Dido, ter cum clamore uocarat
et laeta exultans ostenderat ora Sychaeus.
quae dum abigo menti et sub lucem ut uisa secundent
125oro caelicolas ac uiuo purgor in amni,
illa cito passu peruecta ad litora mutae
oscula, qua steteras, bis terque infixit harenae:
deinde amplexa sinu late uestigia fouit,
ceu cinerem orbatae pressant ad pectora matres.
130tum rapido praeceps cursu resolutaque crinem
euasit propere in celsam, quam struxerat ante
magna mole, pyram, cuius de sede dabatur
cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.
hic Phrygiam uestem et bacatum induta monile,
135postquam illum infelix hausit, quo munera primum
sunt conspecta, diem et conuiuia mente reduxit
festasque aduentu mensas teque ordine Troiae
narrantem longos se peruigilante labores,
in portus amens rorantia lumina flexit:
140‘Di longae noctis, quorum iam numina nobis
mors instans maiora facit, precor,’ inquit ‘adeste
et placidi uictos ardore admittite manis.
Aeneae coniunx, Veneris nurus, ulta maritum,
uidi constructas nostrae Carthaginis arces.
145nunc ad uos magni descendet corporis umbra.
me quoque fors dulci quondam uir notus amore
expectat, curas cupiens aequare priores.’
haec dicens ensem media in praecordia adegit,
ensem Dardanii quaesitum in pignus amoris.
150uiderunt comites tristique per atria planctu
concurrunt: magnis resonant ululatibus aedes.
accepi infelix dirisque exterrita fatis,
ora manu lacerans, lymphato regia cursu
tecta peto celsosque gradus euadere nitor.
155ter diro fueram conata incumbere ferro,
ter cecidi exanimae membris reuoluta sororis.
iamque ferebatur uicina per oppida rumor:
arma parant Nomadum proceres et saeuus Iarbas.
tum Cyrenaeam fatis agitantibus urbem
deuenio. hinc uestris pelagi uis adpulit oris. ’

160Motus erat placidumque animum mentemque quietam
Troius in miseram rector susceperat Annam.
iamque omnis luctus omnisque e pectore curas
dispulerat, Phrygiis nec iam amplius aduena tectis
illa uidebatur. tacito nox atra sopore
165cuncta per et terras et lati stagna profundi
condiderat, tristi cum Dido aegerrima uultu
has uisa in somnis germanae effundere uoces:
‘His, soror, in tectis longae indulgere quieti,
heu nimium secura, potes, nec, quae tibi fraudes
170tendantur, quae circumstent discrimina, cernis?
at nondum nostro infaustos generique soloque
Laomedonteae noscis telluris alumnos?
dum caelum rapida stellas uertigine uoluet,
lunaque fraterno lustrabit lumine terras,
175pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebit.
surge, age: iam tacitas suspecta Lauinia fraudes
molitur dirumque nefas sub corde uolutat
praeterea, ne falsa putes haec fingere somnum,
haud procul hinc paruo descendens fonte Numicus
180labitur et leni per ualles uoluitur amne.
huc rapies, germana, uiam tutosque receptus.
te sacra excipient hilares in flumina Nymphae,
aeternumque Italis numen celebrabere in oris.’
sic fata in tenuem Phoenissa euanuit auram.

185Anna nouis somno excutitur perterrita uisis,
itque timor totos gelido sudore per artus.
tunc, ut erat tenui corpus uelamine tecta,
prosiluit stratis humilique egressa fenestra
per patulos currit plantis pernicibus agros,
190donec harenoso, sic fama, Numicius illam
suscepit gremio uitreisque abscondidit antris.
orta dies totum radiis impleuerat orbem,
cum nullam Aeneadae thalamis Sidonida nacti
et Rutulum magno errantes clamore per agrum
195uicini ad ripas fluuii manifesta secuntur
signa pedum, dumque inter se mirantur, ab alto
amnis aquas cursumque rapit. tum sedibus imis
inter caeruleas uisa est residere sorores
Sidonis et placido Teucros adfarier ore.
200ex illo primis anni celebrata diebus
per totam Ausoniam uenerando numine culta est.

Hanc postquam in tristis Italum Saturnia pugnas
hortata est, celeri superum petit aethera curru,
optatum Latii tandem potura cruorem.
205diua deae parere parat magnumque Libyssae
ductorem gentis nulli conspecta petebat.
ille uirum coetu tum forte remotus ab omni
incertos rerum euentus bellique uolutans
anxia ducebat uigili suspiria uoce.
210cui dea sic dictis curas solatur amicis:
‘Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis
Sidoniae, ducis cura aegrescente dolorem?
omnis iam placata tibi manet ira deorum,
omnis Agenoridis rediit fauor. eia, age, segnis
215rumpe moras, rape Marmaricas in proelia uires.
mutati fasces. iam bellum atque arma senatus
ex inconsulto posuit Tirynthius heros,
cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda.
me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis
220misit. ego Oenotris aeternum numen in oris
concelebror uestri generata e sanguine Beli.
haud mora sit: rapido belli rape fulmina cursu.
celsus Iapygios ubi se Garganus in agros
explicat (haud longe tellus), huc derige signa.
haec, ut Roma cadat, sat erit uictoria Poenis.’
225dixit et in nubes umentia sustulit ora.

Cui dux, promissae reuirescens pignore laudis,
‘Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum
numen’ ait ‘nobis, felix oblata secundes.
ast ego te compos pugnae Carthaginis arce
230marmoreis sistam templis iuxtaque dicabo
aequatam gemino simulacri munere Dido.’
haec fatus socios stimulat tumefactus ouantis:
‘Pone grauis curas tormentaque lenta sedendi,
fatalis Latio miles. placauimus iras
235caelicolum, redeunt diui: finita maligno
hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces
nuntio. nunc dextras mihi quisque atque illa referto
quae Marte exclusus promittere magna solebas.
en, numen patrium spondet maiora peractis.
240uellantur signa, ac diua ducente petamus
infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum.’

Dumque Arpos tendunt instincti pectora Poeni,
subnixus rapto plebei muneris ostro
saeuit iam rostris Varro ingentique ruinae
245festinans aperire locum fata admouet urbi.
atque illi sine luce genus surdumque parentum
nomen, et immodice uibrabat in ore canoro
lingua procax. hinc auctus opes largusque rapinae,
infima dum uulgi fouet oblatratque senatum,
250tantum in quassata bellis caput extulit urbe
momentum ut rerum et fati foret arbiter unus,
quo conseruari Latium uictore puderet.
hunc Fabios inter sacrataque nomina Marti
Scipiadas interque Ioui spolia alta ferentem
255Marcellum fastis labem suffragia caeca
addiderant, Cannasque malum exitiale fouebat
ambitus et Graio funestior aequore Campus.
idem, ut turbarum sator atque accendere sollers
inuidiam prauusque togae, sic debilis arte
260belligera Martemque rudis uersare nec ullo
spectatus ferro, lingua sperabat adire
ad dextrae decus atque e rostris bella ciebat.
ergo alacer Fabiumque morae increpitare professus
ad uulgum in patres petulantia uerba ferebat:
265‘Vos, quorum imperium est, consul praecepta modumque
bellandi posco. sedeone aut montibus erro,
dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus
diuidit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?
exaudi, bone dictator, quid Martia plebes
270imperitet: pelli Libyas Romamque leuari
hoste iubent. num festinant, quos plurima passos
tertius exurit lacrimosis casibus annus?
ite igitur, capite arma, uiri. mora sola triumpho
paruum iter est. quae prima dies ostenderit hostem,
275et patrum regna et Poenorum bella resoluet.
ite alacres: Latia deuinctum colla catena
Hannibalem Fabio ducam spectante per urbem.’

Haec postquam increpuit, portis arma incitus effert
impellitque moras: ueluti cum carcere rupto
280auriga indocilis totas effudit habenas
et praeceps trepida pendens in uerbera planta
impar fertur equis: fumat male concitus axis,
ac frena incerto fluitant discordia curru.
cernebat Paulus (namque huic communia Campus
285iura atque arma tulit) labi mergente sinistro
consule res pessumque dari, sed mobilis ira est
turbati uulgi, signataque mente cicatrix
undantis aegro frenabat corde dolores.
nam cum perdomita est armis iuuenilibus olim
290Illyris ora uiri, nigro adlatrauerat ore
uictorem inuidia et uentis iactarat iniquis.
hinc inerat metus et durae reuerentia plebis.
sed genus admotum superis summumque per altos
attingebat auos caelum: numerare parentem
295Assaracum retro praestabat Amulius auctor
Assaracusque Iouem, nec, qui spectasset in armis,
abnueret genus. huic Fabius iam castra petenti:
‘Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella
ductore (inuitus uocem hanc e pectore rumpam)
300frustraris, Paule. Ausonidum te proelia dira
teque hostis castris grauior manet, aut ego multo
nequiquam didici casus praenoscere Marte.
spondentem audiui (piget heu taedetque senectae,
si quas prospicio restat passura ruinas!)
305cum duce tam fausti Martis, qua uiderit hora,
sumpturum pugnam. quantum nunc, Paule, supremo
absumus exitio, uocem hanc si consulis ardens
audiuit Poenus! iam latis obuia credo
stat campis acies, expectaturque sub ictu
310alter Flaminius. quantos, insane, ciebis
Varro uiros! tu (pro superi!) tu protinus arma,
tu campum? noscas ante exploresque trahendo,
†quam ritus hostis! tu non, quae copia rerum,
quae natura locis, quod sit, rimabere sollers,
315armorum genus, et stantem super omnia tela
fortunam aspicies? fer, Paule, indeuia recti
pectora. cur, uni patriam si adfligere fas est,
uni sit seruare nefas? eget improbus arto
iam uictu Libys, et belli feruore retuso
320laxa fides socium est. non hic domus hospita tecto
inuitat patrio, non fidae moenibus urbes
excipiunt renouatque pari se pube iuuentus.
tertia uix superest, crudo quae uenit Hibero,
turba uirum. persta et cauti medicamina belli
325lentus ama. si qua interea inuitauerit aura
annueritque deus, uelox accede secundis.’

Cui breuiter maesto consul sic ore uicissim:
‘Mecum erit haec prorsus pietas, mentemque feremus
in Poenos, inuicte, tuam. nec me unica fallit
330cunctandi ratio, qua te grassante senescens
Hannibal oppressum uidit considere bellum.
sed quaenam ira deum? consul datus alter, opinor,
Ausoniae est, alter Poenis. trahit omnia secum
et metuit demens alio ne consule Roma
335concidat. e Tyrio consortem accite senatu:
non tam saeua uolet. nullus qui portet in hostem
sufficit insano sonipes. incedere noctis,
quae tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus
tantum non strictis mucronibus, ulla retardet
340ne pugnas mora, dum uagina ducitur ensis.
Tarpeiae rupes cognataque sanguine nobis
tecta Iouis, quaeque arce sua nunc stantia linquo,
moenia felicis patriae, quocumque uocabit
summa salus, testor, spreto discrimine iturum.
345sed si surda mihi pugnabunt castra monenti,
haud ego uos ultra, nati, dulcemque morabor
Assaraci de gente domum, similemue uidebit
Varroni Paulum redeuntem saucia Roma.’

Sic tum diuersa turbati mente petebant
350castra duces. at praedictis iam sederat aruis
Aetolos Poenus seruans ad proelia campos.
non alias maiore uirum, maiore sub armis
agmine cornipedum concussa est Itala tellus.
quippe extrema simul gentique urbique timebant,
355nec spes certandi plus uno Marte dabatur.

Faunigenae socio bella inuasere Sicano
sacra manus Rutuli, seruant qui Daunia regna
Laurentique domo gaudent et fonte Numici,
quos Castrum Phrygibusque grauis quondam Ardea misit,
360quos, celso deuexa iugo Iunonia sedes,
Lanuuium atque altrix casti Collatia Bruti,
quique immite nemus Triuiae, quique ostia Tusci
amnis amant tepidoque fouent Almone Cybeben.
hinc Tibur, Catille, tuum sacrisque dicatum
365Fortunae Praeneste iugis Antemnaque, prisco
Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.
necnon sceptriferi qui potant Thybridis undam,
quique Anienis habent ripas gelidoque rigantur
Simbruuio rastrisque domant Aequicula rura.
370his Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in aeuo,
sed iam signa dabat nascens in saecula uirtus.
non illis solitum crispare hastilia campo,
nec mos pennigeris pharetram impleuisse sagittis:
pila uolunt breuibusque habiles mucronibus enses;
375aere caput tecti surgunt super agmina cristis.

At, quos ipsius mensis seposta Lyaei
Setia et incelebri miserunt ualle Velitrae,
quos Cora, quos spumans immiti Signia musto,
et quos pestifera Pomptini uligine campi,
380qua Saturae nebulosa palus restagnat, et atro
liuentis caeno per squalida turbidus arua
cogit aquas Vfens atque inficit aequora limo,
ducit auis pollens nec dextra indignus auorum
Scaeuola, cui dirae caelatur laudis honora
385effigie clipeus: flagrant altaribus ignes,
Tyrrhenum ualli medio stat Mucius ira
in semet uersa, saeuitque in imagine uirtus.
†tunc icta species iniere ac bella magistro
cernitur effugiens ardentem Porsena dextram.

390Quis Circaea iuga et scopulosi uerticis Anxur
Hernicaque impresso raduntur uomere saxa,
quis putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,
Sulla Ferentinis Priuernatumque maniplis
ducebat simul excitis, Soraeque iuuentus
395addita fulgebat telis. hic Scaptia pubes,
hic Fabrateriae uulgus, nec monte niuoso
descendens Atina aberat detritaque bellis
Suessa atque a duro Frusino haud imbellis aratro.
at, qui Fibreno miscentem flumina Lirim
400sulphureum tacitisque uadis ad litora lapsum
accolit, Arpinas, accita pube Venafro
ac Larinatum dextris, socia hispidus arma
commouet atque uiris ingens exhaurit Aquinum.
Tullius aeratas raptabat in agmina turmas,
405regia progenies et Tullo sanguis ab alto.
indole pro quanta iuuenis quantumque daturus
Ausoniae populis uentura in saecula ciuem!
ille, super Gangen, super exauditus et Indos,
implebit terras uoce et furialia bella
410fulmine compescet linguae nec deinde relinquet
par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.

Ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi
exultat rapidis Nero non imitabilis ausis.
hunc Amiterna cohors et Bactris nomina ducens
415Casperia, hunc Foruli magnaeque Reate dicatum
Caelicolum Matri necnon habitata pruinis
Nursia et a Tetrica comitantur rupe cohortes.
cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem,
conique implumes et laeuo tegmina crure.
420ibant et laeti pars Sancum uoce canebant
auctorem gentis, pars laudes ore ferebat,
Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus
dixisti populos magna dicione Sabinos.

Quid, qui Picenae stimulat telluris alumnos,
425horridus et squamis et equina Curio crista,
pars belli quam magna uenit! non aequore uerso
tam creber fractis albescit fluctus in undis,
nec coetu leuiore, ubi mille per agmina uirgo
lunatis acies imitatur Martia peltis,
430perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon.
hic et, quos pascunt scopulosae rura Numanae,
et quis litoreae fumant altaria Cuprae,
quique Truentinas seruant cum flumine turris,
cernere erat: clipeata procul sub sole corusco
435agmina sanguinea uibrant in nubila luce.
stat fucare colus nec Sidone uilior Ancon
murice nec Libyco, statque umectata Vomano
Hadria et inclemens hirsuti signifer Ascli.
hoc Picus quondam nomen memorabile ab alto
440Saturno statuit genitor, quem carmine Circe
exutum formae uolitare per aethera iussit
et sparsit croceum plumis fugientis honorem.
ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,
quis Aesis regnator erat fluuioque reliquit
445nomen et a sese populos tum dixit Asilos.

Sed non ruricolae firmarunt robore castra
deteriore cauis uenientes montibus Vmbri.
hos Aesis Sapisque lauant rapidasque sonanti
uertice contorquens undas per saxa Metaurus,
450et lauat ingentem perfundens flumine sacro
Clitumnus taurum Narque albescentibus undis
in Thybrim properans Tiniaeque inglorius umor
et Clanis et Rubico et Senonum de nomine Sena.
sed pater ingenti medios inlabitur amne
455Albula et admota perstringit moenia ripa.
his urbes Arna et laetis Meuania pratis,
Hispellum et duro monti per saxa recumbens
Narnia et infestum nebulis umentibus olim
Iguuium patuloque iacens sine moenibus aruo
460Fulginia, his populi fortes: Amerinus et armis
uel rastris laudande Camers, his Sassina, diues
lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.
ductor Piso uiros spernaces mortis agebat,
ora puer pulcherque habitum, sed corde sagaci
465aequabat senium atque astu superauerat annos.
is primam ante aciem pictis radiabat in armis,
Arsacidum ut fuluo micat ignea gemma monili.

Iamque per Etruscos legio completa maniplos
rectorem magno spectabat nomine Galbam.
470huic genus orditur Minos inclusaque tauro
Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres.
lectos Caere uiros, lectos Cortona, superbi
Tarchonis domus, et ueteres misere Grauiscae.
necnon Argolico dilectum litus Haleso
475Alsium et obsessae campo squalente Fregenae.
adfuit et sacris interpres fulminis alis
Faesula et antiquus Romanis moenibus horror
Clusinum uulgus, cum, Porsena magne, iubebas
nequiquam pulsos Romae imperitare Superbos.
480tunc, quos a niueis exegit Luna metallis,
insignis portu, quo non spatiosior alter
innumeras cepisse rates et claudere pontum,
Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis.
bissenos haec prima dedit praecedere fasces
485et iunxit totidem tacito terrore securis.
haec altas eboris decorauit honore curulis
et princeps Tyrio uestem praetexuit ostro.
haec eadem pugnas accendere protulit aere.
his mixti Nepesina cohors Aequique Falisci,
490quique tuos, Flauina, focos, Sabatia quique
stagna tenent Ciminique lacum, qui Sutria tecta
haud procul et sacrum Phoebo Soracte frequentant.
spicula bina gerunt: capiti cudone ferino
sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus.

495Hae bellare acies norant. at Marsica pubes
et bellare manu et chelydris cantare soporem
uipereumque herbis hebetare et carmine dentem.
Aeetae prolem Angitiam mala gramina primam
monstrauisse ferunt tactuque domare uenena
500et lunam excussisse polo, stridoribus amnes
frenantem, ac siluis montes nudasse uocatis.
sed populis nomen posuit metuentior hospes,
cum fugeret Phrygias trans aequora Marsya Crenas
Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton.
505Marruuium ueteris celebratum nomine Marri
urbibus est illis caput, interiorque per udos
Alba sedet campos pomisque rependit aristas.
cetera in obscuro famae et sine nomine uulgi,
sed numero castella ualent. coniungitur acer
510Paelignus gelidoque rapit Sulmone cohortes.
515haud illo leuior bellis Vestina iuuentus
agmina densauit uenatu dura ferarum:
quae, Fiscelle, tuas arces Pinnamque uirentem
pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aueiae.
Marrucina simul, Frentanis aemula pubes,
520Corfini populos magnumque Teate trahebat.
omnibus in pugnam fertur sparus, omnibus alto
adsuetae uolucrem caelo demittere fundae.
pectora pellis obit caesi uenatibus ursi.

Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat
mille uiros, nulli uictus uel ponere castra
uel iunxisse ratem duroque resoluere muros
ariete et in turrim subitos immittere pontis.

Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,
quem genuere Cales. non paruus conditor urbi,
ut fama est, Calais, Boreae quem rapta per auras
Orithyia uago Geticis nutriuit in antris.

Iam uero, quos diues opum, quos diues auorum
525e toto dabat ad bellum Campania tractu,
ductorum aduentum uicinis sedibus Osci
seruabant: Sinuessa tepens fluctuque sonorum
Vulturnum, quasque euertere silentia Amyclae
Fundique et regnata Lamo Caieta domusque
530Antiphatae, compressa freto, stagnisque palustre
Liternum et quondam fatorum conscia Cyme.
illic Nuceria et Gaurus naualibus acta
prole Dicarchea, multo cum milite Graia
illic Parthenope ac Poeno non peruia Nola,
535Allifae et Clanio contemptae semper Acerrae.
Sarrastis etiam populos totasque uideres
Sarni mitis opes; illic, quos sulphure pingues
Phlegraei legere sinus, Misenus et ardens
ore Giganteo sedes Ithacesia Bai.
540non Prochyte, non ardentem sortita Typhoea
Inarime, non antiqui saxosa Telonis
insula, nec paruis aberat Calatia muris,
Surrentum et pauper sulci Cerealis Abella,
in primis Capua, heu rebus seruare serenis
545inconsulta modum et prauo peritura tumore!
laetos rectoris formabat Scipio bello.
ille uiris pila et ferro circumdare pectus
addiderat. leuiora domo de more parentum
gestarant tela, ambustas sine cuspide cornos;
550aclydis usus erat factaeque ad rura bipennis.
ipse inter medios uenturae ingentia laudis
signa dabat: uibrare sudem, tramittere saltu
muralis fossas, undosum frangere nando
indutus thoraca uadum: spectacula tanta
555ante acies uirtutis erant. saepe alite planta
ilia perfossum et campi per aperta uolantem
ipse pedes praeuertit ecum, saepe arduus idem
castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.
Martia frons facilesque comae nec pone retroque
560caesaries breuior. flagrabant lumina miti
aspectu, gratusque inerat uisentibus horror.

Adfuit et Samnis, nondum uergente fauore
ad Poenos, sed nec ueteri purgatus ab ira:
qui Batulum Nucrasque metunt, Bouiania quique
565exagitant lustra aut Caudinis faucibus haerent,
et quos aut Rufrae, quos aut Aesernia, quosue
obscura incultis Herdonia misit ab agris.

Bruttius, haud dispar animorum, unaque iuuentus
Lucanis excita iugis Hirpinaque pubes
570horrebat telis et tergo hirsuta ferarum.
hos uenatus alit: lustra incoluere sitimque
auertunt fluuio, somnique labore parantur.

Additur his Calaber Sallentinaeque cohortes
necnon Brundisium, quo desinit Itala tellus.
575parebat legio audaci permissa Cethego,
cui socias uires atque indiscreta maniplis
arma recensebant: nunc sese ostendere miles
Leucosiae e scopulis, nunc, quem Picentia Paesto
misit et exhaustae mox Poeno Marte Cerillae,
580nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt
duritiem lapidum mersis inolescere ramis.
ille et pugnacis laudauit tela Salerni
falcatos ensis, et, quae Buxentia pubes
aptabat dextris, inrasae robora clauae.
585ipse, umero exertus gentili more parentum,
difficili gaudebat equo roburque iuuentae
flexi cornipedis duro exercebat in ore.

Vos etiam accisae desolataeque uirorum,
Eridani gentes, nullo attendente deorum
590uotis tunc uestris casura ruistis in arma.
certauit Mutinae quassata Placentia bello,
Mantua mittenda certauit pube Cremonae,
Mantua, Musarum domus atque ad sidera cantu
euecta Aonio et Smyrnaeis aemula plectris.
595tum Verona Athesi circumflua et undique sollers
arua coronantem nutrire Fauentia pinum,
Vercellae, fuscique ferax Pollentia uilli,
et quondam Teucris comes in Laurentia bella
Ocni prisca domus, paruique Bononia Rheni,
600quique graui remo limosis segniter undis
lenta paludosae proscindunt stagna Rauennae.
tum Troiana manus, tellure antiquitus orti
Euganea profugique sacris Antenoris oris.
necnon cum Venetis Aquileia †superfluit armis.
605tum pernix Ligus et sparsi per saxa Vagenni
in decus Hannibalis duros misere nepotes.
maxima tot populis rector fiducia Brutus
ibat et hortando notum accendebat in hostem.
laeta uiro grauitas ac mentis amabile pondus
610et sine tristitia uirtus. non ille rigoris
ingratas laudes nec nubem frontis amabat
nec famam laeuo quaerebat limite uitae.

Addiderat ter mille uiros, in Marte sagittae
expertos, fidus Sicula regnator ab Aetna.
615non totidem Ilua uiros, sed laetos cingere ferrum
armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.

Ignosset quamuis auido committere pugnam
Varroni, quicumque simul tot tela uideret.
tantis agminibus Rhoeteo litore quondam
620feruere, cum magnae Troiam inuasere Mycenae,
mille rates uidit Leandrius Hellespontus.

Vt uentum ad Cannas, urbis uestigia priscae,
defigunt diro signa infelicia uallo.
nec tanta miseris iamiam impendente ruina
625cessarunt superi uicinas prodere clades.
per sudum attonitis pila exarsere maniplis,
et celsae toto ceciderunt aggere pinnae,
nutantique ruens prostrauit uertice siluas
Garganus, fundoque imo mugiuit anhelans
630Aufidus, et magno late distantia ponto
terruerunt pauidos accensa Ceraunia nautas.
quaesiuit Calaber, subducta luce repente
immensis tenebris, et terram et litora Sipus,
obseditque frequens castrorum limina bubo.
635nec densae trepidis apium se inuoluere nubes
cessarunt aquilis. non unus crine corusco
regnorum euersor rubuit letale cometes.
castra quoque et uallum rabidae sub nocte silenti
inrupere ferae raptique ante ora pauentum
640adiunctos uigilis sparserunt membra per agros.
ludificante etiam terroris imagine somnos
Gallorum uisi bustis erumpere manes,
terque quaterque solo penitus tremuere reuulsae
Tarpeiae rupes, atque atro sanguine flumen
645manauit Iouis in templis, lacrimaeque uetusta
effigie patris large fluxere Quirini.
maior et horrificis sese extulit Allia ripis.
non Alpes sedere loco, non nocte dieue
ingentis inter stetit Apenninus hiatus.
650axe super medio, Libyes a parte, coruscae
in Latium uenere faces, ruptusque fragore
horrisono polus, et uultus patuere Tonantis.
Aetnaeos quoque contorquens e cautibus ignis
Vesbius intonuit, scopulisque in nubila iactis
655Phlegraeus tetigit trepidantia sidera uertex.

Ecce inter medios belli praesagus, et ore
attonito sensuque simul, clamoribus implet
miles castra feris et anhelat clade futura:
‘Parcite, crudeles superi. iam stragis aceruis
660deficiunt campi. uideo per densa uolantem
agmina ductorem Libyae currusque citatos
arma uirum super atque artus et signa trahentem.
turbinibus furit insanis et proelia uentus
inque oculos inque ora rotat. cadit immemor aeui
665nequiquam, Trasimenne, tuis Seruilius oris
subductus. quo, Varro, fugis? pro Iuppiter! ictu
procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.
cesserit huic Trebia exitio. pons ecce cadentum
corporibus struitur, reicitque cadauera fumans
670Aufidus, ac uictrix insultat belua campis.
gestat Agenoreus nostro de more secures
consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces.
in Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.
o dolor! hoc etiam, superi, uidisse iubetis?
675congesto, laeuae quodcumque auellitur, auro
metitur Latias uictrix Carthago ruinas.’