Titus Livius (Livy), The History of Rome, Book 21
Benjamin Oliver Foster, Ph.D., Ed.

Book XXI

1. IN parte operis mei licet mihi praefari quod in¹ principio summae totius professi plerique sunt rerum scriptores, bellum maxime omnium memorabile quae unquam gesta sint me scripturum, quod Hannibale duce Carthaginienses cum populo Romano gessere. [2] nam neque validiores opibus ullae inter se civitates gentesque contulerunt arma, neque his ipsis tantum unquam virium aut roboris fuit, et haud ignotas belli artes inter sese² sed expertas primo Punico conferebant³ bello, et adeo varia fortuna belli ancepsque Mars fuit ut propius periculum fuerint qui vicerunt. [3] odiis etiam prope maioribus certarunt quam viribus, Romanis indignantibus quod victoribus victi ultro inferrent arma, Poenis quod superbe avareque crederent imperitatum victis esse.

[p. 4] [4] fama est etiam Hannibalem annorum ferme novem⁴ pueriliter blandientem patri Hamilcari ut duceretur in Hispaniam, cum perfecto Africo bello exercitum eo traiecturus sacrificaret, altaribus admotum tactis sacris iure iurando adactum se cum primum posset hostem fore populo Romano. [5] angebant ingentis spiritus virum Sicilia Sardiniaque amissae; nam et⁵ Siciliam nimis celeri desperatione rerum concessam et Sardiniam inter motum Africae fraude Romanorum stipendio etiam insuper imposito interceptam.

2. his anxius curis ita se Africo bello, quod fuit⁶ sub recentem Romanam pacem, per quinque annos, ita deinde novem annis in Hispania augendo Punico [2?] imperio gessit ut appareret maius eum quam quod gereret agitare in animo bellum, et si diutius vixisset, Hamilcare duce Poenos arma Italiae inlaturos fuisse, quae⁷ Hannibalis ductu intulerunt.

[3] mors Hamilcaris peropportuna et pueritia⁸ Hannibalis distulerunt bellum. medius Hasdrubal inter patrem ac filium octo ferme annos imperium obtinuit, flore aetatis, uti ferunt, primo Hamilcari conciliatus, gener inde ob aliam indolem profecto animi adscitus, [4?] et quia gener erat, factionis Barcinae⁹ opibus, quae [p. 6] apud milites plebemque plus quam modicae erant,¹⁰ haud sane voluntate principum in imperio positus. [5] Is plura consilio quam vi gerens hospitiis magis regulorum conciliandisque per amicitiam principum novis gentibus quam bello aut armis rem Carthaginiensem auxit. [6] ceterum nihilo ei pax tutior fuit; barbarus eum quidam¹¹ palam ob iram interfecti¹² ab eo domini obtruncavit¹³ ; comprensusque ab circumstantibus haud alio quam si evasisset vultu tormentis quoque cum laceraretur, eo fuit habitu oris ut superante laetitia dolores ridentis etiam speciem praebuerit. [7] cum hoc Hasdrubale, quia mirae artis in sollicitandis gentibus imperioque suo iungendis fuerat, foedus renovaverat populus Romanus, ut finis¹⁴ utriusque imperii esset amnis Hiberus Saguntinisque mediis inter imperia duorum populorum libertas servaretur.

3. in Hasdrubalis locum haud dubia res fuit¹⁵ quin praerogativa militaris, qua extemplo iuvenis Hannibal in praetorium delatus imperatorque ingenti omnium clamore atque adsensu appellatus erat, a senatu comprobaretur. favor¹⁶ plebis sequebatur. [p. 8] [2] hunc vixdum puberem Hasdrubal litteris ad se¹⁷ accersierat; actaque res etiam in senatu fuerat. barcinis¹⁸ nitentibus ut adsuesceret militiae Hannibal atque in paternas succederet opes, [3?] Hanno, alterius factionis princeps, “et aequum postulare videtur” inquit “Hasdrubal, et ego tamen non censeo quod petit tribuendum.” [4] cum admiratione tam ancipitis sententiae in se omnes convertisset, “florem aetatis” inquit “Hasdrubal, quem ipse patri Hannibalis fruendum praebuit, iusto iure eum a filio repeti¹⁹ censet; nos tamen minime decet iuventutem nostram pro militari rudimento adsuefacere libidini praetorum. [5] An hoc timemus, ne Hamilcaris filius nimis sero imperia immodica et regni paterni speciem²⁰ videat, et cuius regis genero hereditarii sint relicti exercitus nostri, eius filio parum mature serviamus? [6] ego istum iuvenem domi tenendum, sub legibus sub magistratibus docendum vivere aequo iure cum ceteris censeo, ne quandoque parvus hic ignis incendium ingens exsuscitet.”

4. pauci ac ferme optimus quisque Hannoni adsentiebantur; sed, ut plerumque fit, maior pars meliorem vicit. missus Hannibal in Hispaniam primo statim adventu omnem exercitum in se convertit; [2] Hamilcarem iuvenem redditum sibi veteres [p. 10] milites credere; eundem vigorem in vultu vimque²¹ in oculis, habitum oris lineamentaque intueri. dein brevi effecit ut pater in se minimum momentum²² ad favorem conciliandum esset; [3] nunquam ingenium idem ad res diversissimas, parendum atque imperandum, habilius fuit. itaque haud facile discerneres utrum imperatori an exercitui carior esset; [4] neque Hasdrubal alium quemquam praeficere malle, ubi quid fortiter ac strenue agendum esset, neque milites alio duce plus confidere aut audere. [5] plurimum audaciae ad pericula capessenda, plurimum consilii inter ipsa pericula erat; nullo labore aut corpus fatigari aut animus vinci poterat; [6] caloris ac frigoris patientia par; cibi potionisque desiderio naturali non voluptate²³ modus finitus; vigiliarum somnique nec die nec nocte discriminata tempora; id quod gerendis rebus superesset quieti datum; [7] ea neque molli strato neque silentio accersita; multi saepe militari sagulo opertum humi iacentem inter custodias stationesque militum conspexerunt. [8] vestitus nihil inter aequales excellens; arma atque equi conspiciebantur. equitum peditumque idem longe primus erat; princeps in proelium ibat, ultimus conserto proelio excedebat. [9] has tantas viri virtutes ingentia vitia aequabant: inhumana crudelitas perfidia plus quam Punica, nihil veri nihil sancti, nullus deum metus nullum ius iurandum nulla religio. [10] cum hac indole virtutum atque vitiorum [p. 12] triennio sub Hasdrubale imperatore meruit nulla²⁴ re quae agenda videndaque magno futuro duci esset praetermissa.

5. ceterum ex quo die dux est declaratus,²⁵ velut Italia ei provincia decreta bellumque Romanum mandatum esset, [2?] nihil prolatandum ratus, ne se quoque, ut patrem Hamilcarem deinde Hasdrubalem, cunctantem casus aliquis opprimeret, Saguntinis inferre bellum statuit. [3] quibus oppugnandis quia haud dubie Romana arma movebantur, in Olcadum prius fines—ultra Hiberum ea gens in parte magis quam in dicione Carthaginiensium erat —induxit exercitum, ut non petisse Saguntinos sed rerum serie finitimis domitis gentibus iungendoque tractus ad id bellum videri posset. [4] cartalam urbem opulentam, caput gentis eius, expugnat diripitque; quo metu perculsae minores civitates stipendio imposito imperium accepere. victor exercitus opulentusque praeda Carthaginem Novam in hiberna est deductus. [5] ibi large partiendo praedam stipendioque praeterito cum fide exsolvendo cunctis civium sociorumque animis in se firmatis vere primo in Vaccaeos promotum bellum. [6] Hermandica et [p. 14] Arbocala, eorum²⁶ urbes, vi captae. arbocala et²⁷ virtute et multitudine oppidanorum diu defensa; [7] ab Hermandica profugi exsulibus Olcadum, priore aestate domitae gentis, cum se iunxissent, concitant [8?] Carpetanos adortique Hannibalem regressum ex Vaccaeis haud procul Tago flumine agmen grave praeda turbavere. [9] Hannibal proelio abstinuit castrisque super ripam positis, cum prima quies silentiumque ab hostibus fuit, amnem vado traiecit valloque ita producto ut locum ad transgrediendum hostes haberent invadere eos transeuntes statuit. [10] equitibus praecepit ut cum ingressos aquam viderent, adorirentur peditum agmen; in ripa elephantos—quadraginta autem erant—disponit. [11] Carpetanorum²⁸ cum adpendicibus Olcadum Vaccaeorumque centum milia fuere, invicta acies si aequo dimicaretur campo. [12] itaque et ingenio feroces et multitudine freti, et quod metu cessisse credebant hostem, id morari victoriam rati quod interesset amnis, clamore sublato passim sine ullius imperio qua cuique proximum est in amnem ruunt. [13] et ex parte altera ripae vis ingens equitum in flumen immissa, medioque alveo haudquaquam pari certamine concursum, [14?] quippe ubi pedes instabilis ac vix vado fidens vel ab inermi equite equo temere acto perverti posset, eques corpore [p. 16] armisque liber, equo vel per medios gurgites stabili,²⁹ comminus eminusque rem gereret. [15] pars magna flumine absumpta; quidam verticoso amni delati in hostes ab elephantis obtriti sunt. [16] postremi, quibus regressus in suam ripam tutior fuit, ex varia trepidatione cum in unum colligerentur, priusquam a tanto³⁰ pavore reciperent animos, Hannibal agmine quadrato amnem ingressus fugam ex ripa fecit vastatisque agris intra paucos dies Carpetanos quoque in deditionem accepit. [17] et iam omnia trans Hiberum praeter Saguntinos Carthaginiensium erant.

6. cum Saguntinis bellum nondum erat, ceterum³¹ iam belli causa certamina cum finitimis serebantur, maxime Turdetanis. [2] quibus cum adesset idem qui litis erat sator nec certamen iuris sed vim quaeri appareret, legati a Saguntinis Romam missi auxilium ad bellum iam haud dubie imminens orantes. [3] consules³² tunc Romae erant P. Cornelius Scipio et Ti. Sempronius Longus.³³ qui cum legatis in senatum introductis de re publica rettulissent placuissetque mitti legatos in Hispaniam ad res sociorum [p. 18] inspiciendas, [4?] quibus si videretur digna causa, et Hannibali denuntiarent ut ab Saguntinis, sociis populi Romani, abstineret, et Carthaginem in Africam traicerent ac sociorum populi Romani querimonias deferrent, [5?] —hac legatione³⁴ decreta necdum missa omnium spe celerius Saguntum oppugnari allatum est. [6] tunc relata de integro res ad senatum; et alii provincias consulibus Hispaniam atque Africam decernentes terra marique rem gerendam censebant, alii totum in Hispaniam Hannibalemque intenderant bellum; [7] erant qui non temere movendam rem tantam exspectandosque ex Hispania legatos censerent. [8] haec sententia, quae tutissima videbatur, vicit;³⁵ legatique eo maturius missi, P. Valerius Flaccus et Q. Baebius Tamphilus,³⁶ Saguntum ad Hannibalem atque inde Carthaginem, si non absisteretur bello, ad ducem ipsum in poenam foederis rupti deposcendum.

7. dum ea Romani parant consultantque, iam Saguntum summa vi oppugnabatur. [2] civitas ea longe opulentissima ultra Hiberum fuit, sita passus mille ferme a mari. oriundi a Zacyntho insula dicuntur, mixtique etiam ab Ardea Rutulorum quidam generis; [3] ceterum in tantas brevi creverant opes seu maritimis seu terrestribus fructibus seu [p. 20] multitudinis incremento seu disciplinae sanctitate,³⁷ qua fidem socialem usque ad perniciem suam coluerunt. [4] Hannibal infesto exercitu ingressus fines pervastatis passim agris urbem tripertito adgreditur. [5] angulus muri erat in planiorem patentioremque quam cetera circa vallem vergens. adversus eum vineas agere instituit, per quas aries moenibus admoveri posset. [6] sed ut locus procul muro³⁸ satis aequus agendis vineis fuit, ita haudquaquam prospere, postquam ad effectum operis ventum est, coeptis succedebat. [7] et turris ingens imminebat, et murus, ut in suspecto loco, supra ceterae modum altitudinis emunitus erat, et iuventus delecta ubi plurimum periculi ac timoris ostendebatur ibi vi maiore obsistebant. [8] ac primo missilibus submovere hostem nec quicquam satis tutum munientibus pati; deinde iam non pro moenibus modo atque turri tela micare, sed ad erumpendum etiam in stationes operaque hostium animus erat; [9] quibus tumultuariis certaminibus haud ferme plures Saguntini cadebant quam Poeni. [10] ut vero Hannibal ipse, dum murum incautius subit, adversum femur tragula graviter ictus cecidit, tanta circa fuga ac trepidatio fuit ut non multum abesset quin opera ac vineae desererentur.

8. obsidio deinde per paucos dies magis quam [p. 22] oppugnatio fuit, dum volnus ducis curaretur. per³⁹ quod tempus ut quies certaminum erat ita ab apparatu operum ac munitionum nihil cessatum. [2] itaque acrius de integro coortum est bellum, pluribusque partibus, vix accipientibus quibusdam opera locis, vineae coeptae agi admoverique aries. [3] abundabat multitudine hominum Poenus; ad centum quinquaginta milia habuisse in armis satis creditur; [4] oppidani ad omnia tuenda atque obeunda multifariam distineri coepti,⁴⁰ non sufficiebant. [5] itaque iam feriebantur arietibus muri, quassataeque multae partes erant; una continentibus ruinis nudaverat urbem: tres deinceps turres quantumque inter eas muri erat cum fragore ingenti prociderunt.⁴¹ [6] captum oppidum ea ruina crediderant Poeni, qua, velut si pariter utrosque murus⁴² texisset, ita utrimque in pugnam procursum est. [7] nihil tumultuariae pugnae simile erat, quales in oppugnationibus urbium per occasionem partis alterius conseri⁴³ solent, sed iustae acies velut patenti campo inter ruinas muri tectaque urbis modico distantia intervallo constiterant. [8] hinc spes, hinc desperatio animos inritat, Poeno cepisse iam se urbem, si paulum adnitatur, credente, Saguntinis pro nudata moenibus patria corpora opponentibus nec ullo pedem referente, ne in relictum a se locum hostem immitteret. [9] itaque quo acrius et confertim magis [p. 24] utrimque pugnabant,⁴⁴ eo plures volnerabantur nullo⁴⁵ inter arma corporaque vano intercidente telo. [10] phalarica⁴⁶ erat Saguntinis missile telum hastili abiegno⁴⁷ et cetera⁴⁸ tereti praeterquam ad extremum unde ferrum exstabat; id, sicut in pilo, quadratum stuppa circumligabant linebantque⁴⁹ pice; [11] ferrum autem tres longum habebat pedes, ut cum armis transfigere corpus posset. sed id maxime, etiam si haesisset in scuto nec penetrasset in corpus, pavorem faciebat, [12?] quod cum medium accensum mitteretur conceptumque ipso motu multo maiorem ignem ferret, arma omitti cogebat nudumque militem ad insequentes ictus praebebat.

9. cum diu anceps fuisset certamen et Saguntinis, quia praeter spem resisterent, crevissent animi, Poenus, [2?] quia non vicisset, pro victo esset, clamorem repente oppidani tollunt hostemque in ruinas muri expellunt, inde impeditum trepidantemque exturbant, postremo fusum fugatumque in castra redigunt.

[3] interim ab Roma legatos venisse nuntiatum est. quibus obviam ad mare missi ab Hannibale qui dicerent nec tuto eos adituros inter tot tam effrenatarum gentium arma nec Hannibali in tanto discrimine rerum operae esse legationes audire. apparebat non admissos protinus Carthaginem ituros. [4] [p. 26] Litteras igitur nuntiosque ad principes factionis⁵⁰ Barcinae praemittit, ut praepararent suorum animos, ne quid pars altera gratificari populo Romano⁵¹ posset.

10. itaque, praeterquam quod admissi auditique sunt,⁵² ea quoque vana atque irrita legatio fuit. [2] Hanno unus adversus senatum⁵³ causam foederis magno silentio propter auctoritatem suam, [3?] non cum⁵⁴ adsensu audientium egit, per deos⁵⁵ foederum arbitros ac testes senatum⁵⁶ obtestans, ne Romanum cum Saguntino suscitarent bellum: monuisse,praedixisse se ne Hamilcaris progeniem ad exercitum mitterent; non manes, non stirpem eius conquiescere viri, nec unquam, donec sanguinis nominisque Barcini quisquam supersit, quietura Romana foedera. [4] “iuvenem flagrantem cupidine regni viamque unam ad id cernentem si ex bellis bella serendo succinctus armis legionibusque vivat, velut materiam igni praebentes ad exercitus misistis. aluistis ergo hoc incendium quo nunc ardetis. [5] Saguntum vestri circumsedent⁵⁷ exercitus, unde arcentur foedere; mox Carthaginem⁵⁸ circumsedebunt Romanae legiones ducibus isdem dis per quos priore bello rupta foedera sunt ulti. [6] utrum hostem an vos an fortunam utriusque populi ignoratis? legatos ab sociis [p. 28] et pro sociis venientes bonus imperator vester in⁵⁹ castra non admisit, ius gentium⁶⁰ sustulit; hi tamen, unde ne hostium quidem legati arcentur pulsi, ad vos venerunt; res ex foedere repetunt; ut⁶¹ publica fraus absit, auctorem culpae et reum criminis deposcunt. [7] quo lenius agunt segnius incipiunt, eo, cum coeperint, vereor ne perseverantius saeviant. Aegates insulas Erycemque⁶² ante oculos proponite, quae terra marique per quattuor et viginti annos passi sitis. [8] nec puer hic dux erat, sed pater ipse Hamilcar, Mars alter, ut isti volunt. sed Tarento. id est Italia, non abstinueramus ex foedere, sicut nunc Sagunto⁶³ non abstinemus. [9] vicerunt ergo di homines,⁶⁴ et id de quo verbis ambigebatur, uter populus foedus rupisset, eventus belli velut aequus iudex unde ius stabat ei victoriam dedit. [10] Carthagini nunc Hannibal vineas turresque admovet; Carthaginis moenia quatit ariete; Sagunti ruinae— falsus utinam vates sim!—nostris capitibus incident, susceptumque cum Saguntinis bellum habendum cum Romanis est. [11] 'Dedemus ergo Hannibalem?' dicet aliquis. scio meam levem esse in eo [p. 30] auctoritatem propter paternas inimicitias; sed et⁶⁵ Hamilcarem eo perisse laetatus sum, quod si ille viveret, bellum iam haberemus cum Romanis, et hunc iuvenem tamquam furiam facemque huius belli odi ac detestor; [12] nec dedendum solum arbitror⁶⁶ ad piaculum rupti foederis, sed si nemo deposceret,⁶⁷ devehendum in ultimas maris terrarumque oras, ablegandum eo unde nec ad nos nomen famaque eius accidere⁶⁸ neque ille sollicitare quietae civitatis statum posset.⁶⁹ [13] ego ita censeo, legatos extemplo Romam mittendos qui senatui satisfaciant, alios qui Hannibali nuntient ut exercitum ab Sagunto abducat, ipsumque Hannibalem ex foedere Romanis dedant; tertiam legationem ad res Saguntinis reddendas decerno.”

11. cum Hanno perorasset, nemini omnium certare oratione cum eo necesse fuit, adeo prope omnis senatus Hannibalis erat; infestiusque locutum arguebant Hannonem quam Flaccum Valerium, legatum Romanum. [2] responsum inde legatis Romanis est bellum ortum ab Saguntinis non ab Hannibale esse; populum Romanum iniuste facere si Saguntinos vetustissimae Carthaginiensium societati praeponat.

[3] dum Romani tempus terunt legationibus mittendis, Hannibal, quia fessum militem proeliis operibusque habebat, paucorum iis⁷⁰ dierum quietem dedit, stationibus ad custodiam vinearum aliorumque [p. 32] operum dispositis. interim animos eorum nunc ira⁷¹ in hostes stimulando, nunc spe praemiorum accendit. [4] ut vero pro contione praedam captae urbis edixit militum fore, adeo accensi omnes sunt ut, si extemplo signum datum esset, nulla vi resisti videretur posse. [5] Saguntini, ut a proeliis quietem habuerant nec lacessentes nec lacessiti per aliquot dies, ita non nocte non die unquam cessaverant ab opere, ut novum murum ab ea parte qua patefactum oppidum ruinis erat reficerent.

[6] inde oppugnatio eos aliquanto atrocior quam ante adorta est, nec qua primum aut potissimum parte ferrent opem, cum omnia variis clamoribus streperent, satis scire poterant. [7] ipse Hannibal qua turris mobilis omnia munimenta urbis superans altitudine agebatur hortator aderat. quae cum admota catapultis ballistisque per omnia tabulata dispositis muros defensoribus nudasset, [8?] tum Hannibal occasionem ratus quingentos ferme Afros cum dolabris ad subruendum ab imo murum mittit. nec erat difficile opus, quod caementa non calce durata erant sed interlita luto structurae antiquo⁷² genere. [9] itaque latius quam qua⁷³ caederetur ruebat, perque patentia ruinis agmina armatorum in urbem vadebant. [10] locum quoque editum capiunt collatisque eo catapultis ballistisque, ut castellum in ipsa urbe velut arcem imminentem haberent, muro circumdant; et [p. 34] Saguntini murum interiorem ab nondum capta parte urbis⁷⁴ ducunt. [11] utrimque summa vi et muniunt et pugnant; sed interiora tuendo minorem in dies⁷⁵ urbem Saguntini faciunt. [12] simul crescit inopia omnium longa obsidione et minuitur exspectatio externae opis, cum tam⁷⁶ procul Romani, unica spes, circa omnia hostium essent. [13] paulisper tamen adfectos animos recreavit repentina profectio Hannibalis in Oretanos Carpetanosque, qui duo populi, dilectus acerbitate consternati, retentis conquisitoribus metum defectionis cum praebuissent, oppressi celeritate Hannibalis omiserunt mota arma.

12. nec Sagunti oppugnatio segnior erat Maharbale,⁷⁷ Himilconis⁷⁸ filio—eum praefecerat Hannibal —ita impigre rem agente ut ducem abesse nec cives nec hostes sentirent. [2] Is et proelia aliquot secunda fecit et tribus arietibus aliquantum muri discussit strataque omnia recentibus ruinis advenienti Hannibali ostendit. [3] itaque ad ipsam arcem extemplo ductus exercitus, atroxque proelium cum multorum utrimque caede initum et pars arcis capta est.

temptata deinde per duos est exigua pacis spes, Alconem Saguntinum et Alorcum Hispanum. [4] Alco⁷⁹ [p. 36] insciis⁸⁰ Saguntinis precibus aliquid moturum ratus,⁸¹ cum ad Hannibalem noctu transisset, postquam nihil lacrimae movebant condicionesque tristes ut ab irato victore⁸² ferebantur, transfuga ex oratore factus apud hostem mansit, moriturum adfirmans qui sub condicionibus iis de pace ageret. [5] postulabatur autem, redderent res Turdetanis⁸³ traditoque omni auro atque argento egressi urbe cum singulis vestimentis ibi habitarent ubi Poenus iussisset. [6] has pacis leges abnuente Alcone accepturos Saguntinos, Alorcus, vinci animos ubi alia vincantur adfirmans, se pacis eius interpretem fore pollicetur; erat autem tum miles Hannibalis, ceterum publice Saguntinis amicus atque hospes. [7] tradito palam telo custodibus hostium transgressus munimenta ad praetorem Saguntinum—et ipse ita iubebat est deductus. [8] quo cum extemplo concursus omnis generis hominum esset factus, submota cetera multitudine senatus Alorco⁸⁴ datus est, cuius talis oratio fuit:

13. “si civis vester Alco, sicut ad pacem petendam ad Hannibalem venit ita pacis condiciones⁸⁵ ab Hannibale ad vos rettulisset, supervacaneum hoc [p. 38] mihi fuisset iter, quo nec orator Hannibalis nec⁸⁶ transfuga ad vos venissem;⁸⁷ [2] cum ille aut vestra aut sua culpa manserit apud hostem—sua,⁸⁸ si metum simulavit, vestra, si periculum est apud vos vera referentibus—ego, ne ignoraretis esse aliquas et salutis et pacis vobis condiciones, pro vetusto hospitio quod mihi vobiscum est ad vos veni. [3] vestra autem causa me nec ullius alterius loqui quae loquor apud vos vel ea fides sit quod neque dum vestris viribus restitistis neque dum auxilia ab Romanis sperastis, pacis unquam apud vos mentionem feci. [4] postquam nec ab Romanis vobis ulla est spes nec vestra vos iam aut arma aut moenia satis defendunt, pacem adfero ad vos magis necessariam quam aequam. [5] cuius ita aliqua spes est, si eam quem ad modum ut victor fert Hannibal sic vos ut victi audietis⁸⁹ et⁹⁰ non id quod amittitur in damno, cum omnia victoris sint, sed quidquid relinquitur pro munere habituri estis. [6] urbem vobis, quam ex magna parte dirutam, captam fere totam habet, adimit, agros relinquit, locum adsignaturus in quo novum oppidum aedificetis. aurum et argentum omne, publicum privatumque, ad se iubet deferri; [7] corpora vestra coniugum ac liberorum vestrorum servat inviolata, si inermes cum binis vestimentis velitis ab Sagunto exire. [p. 40] haec victor hostis imperat; [8] haec, quamquam sunt⁹¹ gravia atque acerba, fortuna vestra vobis suadet. equidem haud despero, cum omnium potestas ei facta sit, aliquid ex his⁹² remissurum; [9] sed vel haec patienda censeo potius quam trucidari corpora vestra, rapi trahique ante ora vestra coniuges ac liberos belli iure sinatis.”

14. ad haec audienda cum circumfusa paulatim multitudine permixtum senatui esset populi concilium, repente primores secessione facta priusquam responsum daretur, argentum aurumque omne ex publico privatoque in forum conlatum in ignem ad id raptim⁹³ factum conicientes eodem plerique semet ipsi praecipitaverunt. [2] cum ex eo pavor ac trepidatio totam urbem pervasisset, alius insuper tumultus ex arce auditur. turris diu quassata prociderat, perque ruinam eius cohors Poenorum impetu facto cum signum imperatori⁹⁴ dedisset nudatam stationibus custodiisque solitis hostium esse urbem, non cunctandum in tali occasione ratus Hannibal, [3?] totis viribus adgressus urbem momento cepit, signo dato ut omnes puberes interficerentur. quod imperium crudele ceterum prope necessarium cognitum ipso eventu est: [4] cui enim parci potuit ex iis qui aut inclusi cum coniugibus ac liberis domos super se [p. 42] ipsos concremaverunt aut armati nullum ante finem⁹⁵ pugnae quam morientes fecerunt?

15. captum oppidum est cum ingenti praeda. quamquam pleraque ab dominis de industria corrupta erant et in caedibus vix ullum discrimen aetatis ira fecerat et captivi militum praeda fuerant, [2?] tamen et ex pretio rerum venditarum aliquantum pecuniae redactam esse constat et multam pretiosam supellectilem⁹⁶ vestemque missam Carthaginem.

[3] octavo mense quam coeptum oppugnari captum Saguntum quidam scripsere; inde Carthaginem novam in hiberna Hannibalem concessisse; quinto deinde mense quam ab Carthagine profectus sit in Italiam pervenisse. [4] quae si ita sunt, fieri non potuit ut P. Cornelius Ti. Sempronius consules fuerint ad quos et principio oppugnationis legati Saguntini missi sint et qui in suo magistratu cum Hannibale, alter ad Ticinum amnem, ambo aliquanto post ad Trebiam, pugnaverint. [5] aut omnia breviora aliquanto fuere, aut Saguntum principio anni quo P. Cornelius Ti. Sempronius⁹⁷ consules fuerunt non coeptum oppugnari est sed captum. [6] nam excessisse pugna ad Trebiam in annum Cn. Servili et C. Flamini non potest, quia C. Flaminius Arimini consulatum iniit, creatus a Ti. Sempronio consule, qui post pugnam ad Trebiam ad creandos consules Romam [p. 44] cum venisset, comitiis perfectis ad exercitum in⁹⁸ hiberna rediit.

16. sub idem fere tempus et legati qui redierant ab Carthagine Romam rettulerunt omnia hostilia esse et Sagunti excidium nuntiatum est; [2] tantusque simul maeror patres misericordiaque sociorum peremptorum indigne et pudor non lati auxilii et ira in Carthaginienses metusque de summa rerum cepit, velut si iam ad portas hostis esset, ut tot uno tempore motibus animi turbati trepidarent magis quam consulerent: [3] nam neque hostem acriorem bellicosioremque secure congressum, nec rem Romanam tam desidem unquam fuisse atque imbellem. [4] sardos Corsosque et Histros atque Illyrios lacessisse magis quam exercuisse Romana arma et cum Gallis tumultuatum verius quam belligeratum: [5] Poenum hostem veteranum, trium et viginti annorum militia durissima⁹⁹ inter Hispanas gentes semper victorem, duci acerrimo adsuetum, recentem ab excidio opulentissimae urbis, [6?] Hiberum transire, trahere secum tot excitos Hispanorum populos, conciturum avidas [p. 46] semper armorum Gallicas gentes; cum orbe terrarum¹⁰⁰ bellum gerendum in Italia ac pro moenibus Romanis esse.

17. nominatae iam antea consulibus provinciae erant; tum sortiri iussi. Cornelio Hispania, Sempronio Africa cum Sicilia evenit. [2] sex in eum annum decretae legiones et socium quantum ipsis videretur et classis quanta parari posset. [3] quattuor et viginti peditum Romanorum milia scripta et mille octingenti equites, sociorum quadraginta milia peditum, quattuor milia et quadringenti equites; naves ducentae viginti quinqueremes, celoces viginti¹⁰¹ deducti. [4] latum inde ad populum, vellent iuberent populo Carthaginiensi bellum indici; eiusque belli causa supplicatio per urbem habita atque adorati di ut bene ac feliciter eveniret quod bellum populus Romanus iussisset.

[5] inter consules ita copiae divisae: Sempronio datae legiones duae—ea quaterna milia erant peditum et treceni¹⁰² equites—et sociorum sedecim milia peditum, equites mille octingenti, naves longae centum sexaginta, celoces duodecim. [6] cum his terrestribus maritimisque copiis Ti. Sempronius¹⁰³ missus in Siciliam, ita in Africam transmissurus si ad arcendum Italia Poenum consul alter satis esset. [7] Cornelio minus copiarum datum, quia L. Manlius praetor et ipse [p. 48] cum haud invalido praesidio in Galliam mittebatur;¹⁰⁴ navium maxime Cornelio numerus deminutus: [8] sexaginta quinqueremes datae¹⁰⁵ —neque enim mari venturum aut ea parte belli dimicaturum hostem credebant—et duae Romanae legiones cum suo iusto equitatu et quattuordecim milibus sociorum peditum, equitibus mille sescentis. [9] duas legiones Romanas et decem milia¹⁰⁶ sociorum peditum, mille equites socios, sescentos Romanos Gallia provincia eodem versa in Punicum bellum habuit.

18. his ita comparatis, ut omnia iusta ante¹⁰⁷ bellum fierent, legatos maiores natu, Q. Fabium M. Livium L. Aemilium C. Licinium Q. Baebium in Africam mittunt ad percunctandos Carthaginienses publicone consilio Hannibal Saguntum oppugnasset; [2] et si, id quod facturi videbantur, faterentur ac defenderent publico consilio factum, ut indicerent populo Carthaginiensi bellum. [3] Romani postquam Carthaginem venerunt, cum senatus datus esset et Q. Fabius nihil ultra quam unum quod mandatum erat percunctatus esset, tum ex Carthaginiensibus unus: [4] “praeceps vestra, Romani, et prior legatio fuit, cum Hannibalem tamquam suo consilio Saguntum oppugnantem deposcebatis; ceterum haec [p. 50] legatio verbis adhuc lenior est, re asperior. [5] tunc¹⁰⁸ enim Hannibal et insimulabatur et deposcebatur; nunc ab nobis et confessio culpae exprimitur, et, ut a confessis, res extemplo repetuntur. [6] ego autem non privato publicone consilio Saguntum oppugnatum sit quaerendum censeam, sed utrum iure an iniuria; [7] nostra enim haec quaestio atque animadversio in civem nostrum est, quid nostro aut suo fecerit arbitrio; vobiscum una disceptatio est, licueritne per foedus fieri. [8] itaque quoniam discerni placet quid publico consilio quid sua sponte imperatores faciant, nobis vobiscum foedus est a C. Lutatio¹⁰⁹ consule ictum, in quo cum caveretur utrorumque sociis, nihil de Saguntinis—necdum enim erant socii vestri—cautum est. [9] at enim eo foedere quod cum Hasdrubale ictum est Saguntini excipiuntur. adversus quod ego nihil dicturus sum nisi quod a vobis didici. [10] vos enim quod C. Lutatius¹¹⁰ consul primo nobiscum foedus icit,¹¹¹ quia neque auctoritate patrum nec populi iussu ictum erat, negastis vos eo teneri; itaque aliud de integro foedus publico consilio ictum est. [11] si vos non tenent foedera vestra nisi ex auctoritate aut iussu vestro icta, ne nos quidem [p. 52] Hasdrubalis foedus, quod nobis insciis icit, obligare potuit.¹¹² [12] proinde omittite Sagunti atque Hiberi mentionem facere et quod diu parturit animus vester aliquando pariat!” [13] tum Romanus sinu ex toga facto “hic” inquit “vobis bellum et pacem portamus: utrum placet sumite!” sub hane vocem haud minus ferociter, daret utrum vellet, succlamatum est; [14] et cum is iterum sinu effuso bellum dare dixisset, accipere se omnes responderunt et quibus acciperent animis iisdem se gesturos.

19. haec derecta¹¹³ percunctatio ac denuntiatio belli magis ex dignitate populi Romani visa est quam de foederum iure verbis disceptare, cum ante tum maxime Sagunto excisa. [2] nam si verborum disceptationis res esset, quid foedus Hasdrubalis cum Lutati priore foedere, quod mutatum est, comparandum erat? [3] cum in Lutati foedere diserte additum esset ita id ratum fore si populus censuisset, in Hasdrubalis foedere nec exceptum tale quicquam fuerit et tot annorum silentio ita vivo eo comprobatum sit foedus ut ne mortuo auctore quicquam mutaretur. [4] quamquam, etsi priore foedere staretur, satis cautum erat Saguntinis, sociis utrorumque exceptis; nam neque additum erat “iis qui tunc essent” nec “ne [p. 54] qui postea adsumerentur.” [5] et cum adsumere novos¹¹⁴ liceret socios, quis aequum¹¹⁵ censeret aut ob nulla quemquam merita in amicitiam recipi, aut receptos in fidem non defendi? tantum ne Carthaginiensium socii aut sollicitarentur ad defectionem aut sua sponte desciscentes reciperentur.

[6] legati Romani ab Carthagine, sicut iis Romae imperatum erat, in Hispaniam, ut adirent civitates et¹¹⁶ in societatem perlicerent aut averterent a Poenis, traiecerunt. [7] ad Bargusios primum venerunt; a quibus benigne excepti, quia taedebat imperii Punici, multos trans Hiberum populos ad cupidinem novae fortunae erexerunt. [8] ad Volcianos inde est ventum, quorum celebre per Hispaniam responsum ceteros populos ab societate Romana avertit. ita enim maximus natu ex iis in concilio respondit: [9] “quae verecundia est, Romani, postulare vos uti vestram Carthaginiensium amicitiae praeponamus, cum qui id fecerunt¹¹⁷ crudelius quam Poenus hostis perdidit¹¹⁸ vos socii prodideritis? [10] ibi quaeratis socios, censeo, ubi Saguntina clades ignota est; Hispanis populis sicut lugubre ita insigne documentum Sagunti ruinae erunt, ne quis fidei Romanae aut societati confidat.” [11] inde extemplo abire finibus Volcianorum iussi ab nullo deinde [p. 56] concilio Hispaniae benigniora verba tulere. ita¹¹⁹ nequiquam peragrata Hispania in Galliam transeunt.

20. ibi iis¹²⁰ nova terribilisque species visa est, quod armati—ita mos gentis erat—in concilium venerunt. [2] cum verbis extollentes gloriam virtutemque populi Romani ac magnitudinem imperii petissent ne Poeno bellum Italiae inferenti per agros urbesque suas transitum darent, [3?] tantus cum fremitu risus dicitur ortus ut vix a magistratibus maioribusque natu iuventus sedaretur; [4] adeo stolida impudensque postulatio visa est censere¹²¹ ne in Italiam transmittant Galli bellum, ipsos id avertere¹²² in se, agrosque suos pro alienis populandos obicere. [5] sedato tandem fremitu responsum legatis est neque Romanorum in se meritum esse neque Carthaginiensium iniuriam ob quae aut pro Romanis aut adversus Poenos sumant arma; [6] contra ea audire sese gentis suae homines agro finibusque Italiae pelli a populo Romano stipendiumque pendere¹²³ et cetera indigna pati. [7] eadem ferme in ceteris Galliae conciliis dicta auditaque; nec hospitale quicquam pacatumve satis prius auditum quam Massiliam venere. [8] ibi omnia ab sociis inquisita cum cura ac fide cognita: [p. 58] praeoccupatos iam ante ab Hannibale Gallorum animos¹²⁴ esse; sed ne illi quidem ipsi satis mitem gentem fore—adeo ferocia atque indomita ingenia esse—ni subinde auro, cuius avidissima gens est, principum animi concilientur. [9] ita peragratis Hispaniae Galliaeque populis¹²⁵ legati Romam redeunt haud ita multo post quam consules in provincias profecti erant. civitatem omnem exspectatione¹²⁶ belli erectam¹²⁷ invenerunt satis constante fama iam Hiberum Poenos tramisisse.

21. Hannibal Sagunto capto Carthaginem¹²⁸ novam in hiberna concesserat, ibique auditis quae Romae quaeque Carthagine acta decretaque forent seque non ducem solum sed etiam causam esse belli, [2?] partitis divenditisque¹²⁹ reliquiis¹³⁰ praedae nihil ultra differendum ratus Hispani generis milites convocat. [3] “credo ego vos,” inquit “socii, et ipsos cernere¹³¹ pacatis omnibus Hispaniae populis aut finiendam nobis militiam exercitusque dimittendos esse aut in alias terras transferendum bellum; [4] ita enim hae gentes non pacis solum sed etiam victoriae bonis florebunt, si ex aliis gentibus praedam et gloriam quaeremus. [5] itaque cum longinqua a domo instet [p. 60] militia incertumque sit quando domos vestras et quae¹³² cuique ibi cara sunt visuri sitis, si quis vestrum suos invisere volt, commeatum do. [6] primo vere¹³³ edico adsitis, ut dis bene iuvantibus bellum ingentis gloriae praedaeque futurum incipiamus.” [7] omnibus fere visendi domos oblata ultro potestas grata erat et iam desiderantibus suos et longius in futurum providentibus desiderium. [8] per totum tempus hiemis quies inter labores aut iam¹³⁴ exhaustos aut mox exhauriendos renovavit corpora animosque ad omnia de integro patienda. vere primo ad edictum convenere.

[9] Hannibal, cum recensuisset omnium gentium¹³⁵ auxilia, Gades profectus Herculi vota exsolvit novisque se obligat votis, si cetera prospera evenissent. [10] inde partiens curas simul in inferendum¹³⁶ atque arcendum bellum, ne, dum ipse terrestri per Hispaniam Galliasque itinere Italiam peteret, nuda apertaque Romanis Africa ab Sicilia esset, valido praesidio firmare eam statuit. [11] pro eo supplementum ipse ex Africa maxime iaculatorum, levium armis, petit, ut Afri in Hispania Hispani in Africa,¹³⁷ melior procul ab domo futurus uterque miles, velut mutuis pigneribus obligati stipendia facerent. [12] tredecim milia octingentos quinquaginta pedites caetratos [p. 62] misit in Africam et funditores Baliares octingentos¹³⁸ septuaginta, equites mixtos ex multis gentibus mille ducentos. [13] has copias partim Carthagini praesidio esse, partim distribui per Africam iubet. simul conquisitoribus in civitates missis quattuor milia conscripta delectae iuventutis, praesidium eosdem et obsides, duci Carthaginem iubet.

22. neque Hispaniam neglegendam ratus, atque id eo minus quod haud ignarus erat circumitam ab Romanis eam legatis ad sollicitandos principum animos, [2?] Hasdrubali fratri, viro impigro, eam provinciam destinat firmatque¹³⁹ Africis maxime praesidiis, peditum Afrorum undecim milibus octingentis quinquaginta, Liguribus trecentis, Baliaribus quingentis.¹⁴⁰ [3] ad haec peditum auxilia additi equites Libyphoenices, mixture Punicum Afris genus, quadringenti quinquaginta et¹⁴¹ Numidae Maurique, accolae Oceani, ad mille octingenti et parva Ilergetum manus ex Hispania, trecenti¹⁴² equites, et ne quod¹⁴³ terrestris deesset auxilii genus, elephanti viginti unus.¹⁴⁴ [4] Classis praeterea data tuendae maritimae orae,¹⁴⁵ quia qua parte belli vicerant ea tum [p. 64] quoque rem gesturos Romanos credi poterat,¹⁴⁶ quinquaginta quinqueremes, quadriremes duae, triremes quinque; sed aptae instructaeque remigio triginta et duae quinqueremes erant et triremes quinque.

[5] ab Gadibus Carthaginem ad hiberna exercitus redit; atque inde profectus praeter Onusam¹⁴⁷ urbem ad Hiberum per maritimam oram¹⁴⁸ ducit. [6] ibi fama est in quiete visum ab eo iuvenem divina specie, qui se ab ioue diceret ducem in Italiam Hannibali missum: proinde sequeretur neque usquam a se deflecteret oculos. [7] pavidum primo nusquam circumspicientem aut respicientem secutum; deinde cura ingenii humani, cum quidnam id esset quod respicere¹⁴⁹ vetitus esset agitaret animo, temperare oculis nequivisse; [8] tum¹⁵⁰ vidisse post sese serpentem mira magnitudine cum ingenti arborum ac virgultorum strage ferri ac post insequi cum fragore caeli nimbum. [9] tum quae moles ea quidve prodigii esset quaerentem audisse vastitatem Italiae esse: pergeret porro ire nec ultra inquireret sineretque fata in occulto esse.

23. hoc visu laetus tripertito Hiberum copias traiecit praemissis qui Gallorum animos, qua traducendus exercitus erat, donis conciliarent Alpiumque transitus specularentur. nonaginta milia peditum, [p. 66] duodecim milia equitum Hiberum traduxit. [2] Ilergetes¹⁵¹ inde Bargusiosque¹⁵² et Ausetanos et Lacetaniam,¹⁵³ quae subiecta Pyrenaeis montibus est, subegit, oraeque huic omni praefecit Hannonem, ut fauces quae Hispanias Galliis iungunt in potestate essent. [3] decem milia peditum Hannoni ad praesidium obtinendae regionis data et mille equites.

[4] postquam per Pyrenaeum saltum traduci exercitus est coeptus rumorque per barbaros manavit certior de bello Romano, tria milia inde Carpetanorum peditum iter averterunt. constabat non tam bello motos quam longinquitate viae insuperabilique Alpium transitu. [5] Hannibal, quia revocare aut vi retinere eos anceps erat, ne ceterorum etiam feroces animi inritarentur, supra septem milia hominum domos remisit, [6?] quos et ipsos¹⁵⁴ gravari militia senserat, Carpetanos quoque ab se dimissos simulans.

24. inde, ne mora atque otium animos sollicitaret, cum reliquis copiis Pyrenaeum transgreditur et ad oppidum Iliberri castra locat. [2] Galli, quamquam Italiae bellum inferri audiebant, tamen, quia vi subactos trans Pyrenaeum Hispanos fama erat praesidiaque valida imposita, metu servitutis ad arma consternati Ruscinonem aliquot¹⁵⁵ populi conveniunt. [3] quod ubi Hannibali nuntiatum est, moram magis [p. 68] quam bellum metuens oratores ad regulos eorum¹⁵⁶ misit: conloqui semet ipsum cum iis velle; et vel illi propius Iliberrim¹⁵⁷ accederent,vel se Ruscinonem processurum, ut ex propinquo congressus facilior esset; [4] nam et accepturum eos in castra sua se laetum nec cunctanter se ipsum ad eos venturum. hospitem enim se Galliae non hostem advenisse, nec stricturum ante gladium, si per Gallos liceat, quam in Italiam venisset. [5] et per nuntios quidem haec; ut vero reguli Gallorum castris ad Iliberrim extemplo motis haud gravate¹⁵⁸ ad Poenum venerunt, capti donis cum bona pace exercitum per fines suos praeter Ruscinonem oppidum transmiserunt.

25. in Italiam interim nihil ultra quam Hiberum transisse Hannibalem a Massiliensium legatis Romam perlatum erat, [2?] cum perinde ac si Alpes iam transisset, Boi sollicitatis Insubribus defecerunt nec tam ob veteres in populum Romanum iras quam quod nuper circa Padum Placentiam Cremonamque colonias in agrum¹⁵⁹ Gallicum deductas aegre patiebantur. [3] itaque armis repente arreptis in eum ipsum agrum impetu facto tantum terroris ac tumultus fecerunt ut non agrestis modo multitudo sed ipsi triumviri Romani, qui ad agrum venerant adsignandum, diffisi [p. 70] Placentiae moenibus Mutinam confugerint, C.¹⁶⁰ Lutatius C. Servilius¹⁶¹ M. Annius.¹⁶² [4] Lutati nomen haud dubium est; pro Annio Servilioque M'. Acilium¹⁶³ et C. Herennium habent quidam annales, alii P. Cornelium Asinam et C. Papirium Masonem.¹⁶⁴ [5] id quoque dubium est, legati ad expostulandum missi ad Boios violati sint,¹⁶⁵ an in triumviros agrum metantes impetus sit factus. [6] mutinae cum obsiderentur et gens ad oppugnandarum urbium artes rudis, pigerrima eadem ad militaria opera, segnis intactis adsideret muris, simulari coeptum de pace agi, [7?] evocatique ab Gallorum principibus legati ad conloquium, non contra ius modo gentium sed violata etiam quae data in id tempus erat fide, comprehenduntur, negantibus Gallis nisi obsides sibi redderentur eos dimissuros. [8] cum haec de legatis nuntiata essent et Mutina praesidiumque in periculo esset, L. Manlius praetor ira accensus effusum agmen ad Mutinam ducit. [9] silvae tunc circa viam erant plerisque incultis. ibi inexplorato profectus in insidias praecipitatur¹⁶⁶ multaque cum caede suorum aegre in apertos campos emersit. [10] ibi castra [p. 72] communita, et quia Gallis ad temptanda ea defuit spes,¹⁶⁷ refecti sunt militum animi, quamquam ad quingentos¹⁶⁸ cecidisse satis constabat. [11] iter deinde de integro coeptum nec, dum per patentia¹⁶⁹ loca ducebatur agmen, apparuit¹⁷⁰ hostis; [12] ubi rursus silvae intratae, tum postremos adorti cum magna trepidatione ac pavore omnium septingentos milites occiderunt, sex signa ademere. [13] finis et Gallis territandi et pavendi fuit Romanis ut e saltu¹⁷¹ invio atque impedito evasere. inde apertis locis facile tutantes agmen Romani Tannetum, vicum propinquum Pado, contendere. [14] ibi se munimento ad tempus commeatibusque fluminis et Brixianorum etiam Gallorum auxilio adversus crescentem in dies multitudinem hostium tutabantur.

26. qui tumultus repens postquam est Romam perlatus et Punicum insuper Gallico bellum auctum patres acceperunt, [2?] C. Atilium praetorem cum una legione Romana et quinque milibus sociorum dilectu novo a consule conscriptis auxilium ferre Manlio¹⁷² iubent, qui sine ullo certamine—abscesserant enim metu hostes—Tannetum pervenit.

[p. 74] [3] et P. Cornelius in locum eius quae missa cum¹⁷³ praetore erat scripta¹⁷⁴ legione nova profectus ab urbe sexaginta longis navibus praeter oram Etruriae Ligurumque et inde Saluum¹⁷⁵ montes pervenit [4?] Massiliam et ad proximum ostium Rhodani—pluribus enim divisus amnis in mare decurrit—castra locat vixdum satis credens Hannibalem superasse Pyrenaeos montes. [5] quem ut de Rhodani quoque transitu agitare animadvertit, incertus quonam ei loco occurreret, necdum satis refectis ab iactatione maritima militibus, trecentos interim delectos equites ducibus Massiliensibus et auxiliaribus Gallis ad exploranda omnia visendosque ex tuto hostes praemittit.

[6] Hannibal ceteris metu aut pretio pacatis iam in Volcarum¹⁷⁶ pervenerat agrum, gentis validae. colunt autem circa utramque ripam Rhodani; sed diffisi citeriore agro arceri Poenum posse, ut flumen pro munimento haberent omnibus ferme suis trans Rhodanum traiectis ulteriorem ripam armis¹⁷⁷ obtinebant. [7] ceteros accolas fluminis Hannibal et eorum ipsorum quos sedes suae tenuerant simul perlicit donis ad naves undique contrahendas fabricandasque, simul [p. 76] et ipsi traici exercitum levarique quam primum¹⁷⁸ regionem suam tanta¹⁷⁹ hominum¹⁸⁰ urgente turba cupiebant. [8] itaque ingens coacta vis navium est lintriumque temere ad vicinalem usum paratarum; novasque alias primum Galli inchoantes cavabant ex singulis arboribus, [9?] deinde et ipsi milites simul copia materiae simul facilitate operis inducti alveos informes, nihil, dummodo innare aquae et capere onera possent, curantes, raptim quibus se suaque transveherent, faciebant.

27. iamque omnibus satis comparatis ad traiciendum terrebant¹⁸¹ ex adverso hostes omnem ripam equites virique obtinentes. [2] quos ut averteret, Hannonem,¹⁸² Bomilcaris¹⁸³ filium, vigilia prima noctis cum parte copiarum, maxime Hispanis, adverso flumine ire iter unius diei iubet, [3?] et ubi primum possit, quam occultissime traiecto amni circumducere agmen, ut, cum opus facto sit, adoriatur ab tergo hostes. [4] ad id dati duces Galli edocent¹⁸⁴ inde milia quinque et viginti ferme supra parvae insulae circumfusum amnem latiore,¹⁸⁵ ubi dividebatur, eoque minus alto alveo transitum ostendere. [5] ibi raptim caesa materia ratesque fabricatae in quibus equi virique et alia onera traicerentur. Hispani sine [p. 78] ulla mole in utres vestimentis coniectis ipsi caetris¹⁸⁶ superpositis incubantes flumen tranavere. [6] et alius exercitus ratibus iunctis traiectus, castris prope flumen positis, nocturno itinere atque operis labore fessus quiete unius diei reficitur intento duce ad consilium opportune exsequendum. [7] postero die profecti ex loco edito¹⁸⁷ fumo significant transisse et haud procul abesse. quod ubi accepit Hannibal, ne tempori deesset, dat signum ad traiciendum. [8] iam paratas aptatasque habebat pedes lintres, eques fere propter equos naves.¹⁸⁸ navium agmen ad excipiendum adversi impetum fluminis parte superiore transmittens tranquillitatem infra traicientibus lintribus praebebat. [9] equorum pars magna nantes loris a puppibus trahebantur, praeter eos quos instratos frenatosque, ut extemplo egresso in ripam equiti usui essent, imposuerant in naves.

28. Galli occursant in ripa¹⁸⁹ cum variis ululatibus cantuque moris sui quatientes scuta super capita vibrantesque dextris tela, [2?] quamquam ex adverso¹⁹⁰ terrebat tanta vis navium cum ingenti sono fluminis et clamore vario nautarum, militum, et qui¹⁹¹ nitebantur perrumpere impetum fluminis, et qui ex [p. 80] altera ripa traicientes suos hortabantur. [3] iam satis¹⁹² paventes adverso tumultu terribilior ab tergo adortus clamor castris ab Hannone captis. mox et ipse aderat, ancepsque terror circumstabat et e navibus¹⁹³ tanta vi armatorum in terram¹⁹⁴ evadente¹⁹⁵ et ab tergo improvisa premente acie. [4] Galli postquam utroque¹⁹⁶ vim facere conati pellebantur, qua patere¹⁹⁷ visum maxime iter perrumpunt trepidique in vicos passim suos diffugiunt. Hannibal ceteris copiis per otium traiectis spernens iam Gallicos tumultus castra locat.

[5] elephantorum traiciendorum varia consilia fuisse credo, certe variat¹⁹⁸ memoria actae rei. quidam congregatis ad ripam elephantis tradunt ferocissimum ex iis inritatum ab rectore suo, cum refugientem in aquam nantem¹⁹⁹ sequeretur, traxisse gregem, ut quemque timentem altitudinem destitueret vadum,²⁰⁰ impetu ipso fluminis in alteram ripam rapiente. ceterum magis constat ratibus traiectos; [6] id ut tutius consilium ante rem foret, ita acta re ad fidem pronius est. [7] ratem unam ducentos longam pedes, quinquaginta latam a terra in amnem porrexerunt, quam, ne secunda aqua deferretur, pluribus validis retinaculis parte superiore ripae religatam pontis in [p. 82] modum humo iniecta constraverunt, ut beluae²⁰¹ audacter velut per solum ingrederentur. [8] altera ratis aeque lata, longa pedes centum, ad traiciendum flumen apta, huic copulata est; tum²⁰² elephanti per stabilem ratem tamquam viam praegredientibus feminis acti; ubi in minorem applicatam transgressi sunt, [9?] extemplo resolutis quibus leviter adnexa erat vinculis, ab actuariis aliquot navibus ad alteram ripam pertrahitur. ita primis expositis alii deinde repetiti ac traiecti sunt. [10] nihil sane trepidabant, donec continenti velut ponte agerentur; primus erat pavor cum soluta ab ceteris rate in altum raperentur. [11] ibi urgentes inter se cedentibus extremis ab aqua trepidationis²⁰³ aliquantum edebant, donec quietem ipse timor circumspectantibus aquam fecisset. [12] excidere²⁰⁴ etiam saevientes quidam in flumen; sed pondere ipso stabiles deiectis rectoribus quaerendis pedetemptim vadis in terram evasere.

29. dum elephanti traiciuntur, interim Hannibal Numidas equites quingentos ad castra Romana miserat speculatum ubi et quantae copiae essent et quid pararent. [2] huic alae equitum missi, ut ante dictum est, ab ostio Rhodani trecenti Romanorum equites occurrunt. proelium atrocius quam pro numero pugnantium editur; [3] nam praeter multa [p. 84] volnera caedes etiam prope par utrimque fuit, fugaque²⁰⁵ et pavor Numidarum Romanis iam admodum fessis victoriam dedit. victores ad centum quadraginta²⁰⁶ nec omnes Romani sed pars Gallorum, victi amplius ducenti ceciderunt. [4] hoc principium simul omenque²⁰⁷ belli ut summae rerum prosperum eventum ita haud sane incruentam ancipitisque certaminis victoriam Romanis portendit.

[5] ut re ita gesta ad utrumque ducem sui redierunt, nec Scipioni stare sententia poterat, nisi ut ex consiliis coeptisque hostis²⁰⁸ et ipse conatus caperet, [6?] et Hannibalem incertum utrum coeptum in Italiam intenderet iter an cum eo qui primus se optulisset Romanus exercitus manus consereret, avertit a praesenti certamine Boiorum legatorum regulique Magali adventus, qui se duces itinerum socios periculi fore adfirmantes integro bello nusquam ante libatis viribus Italiam adgrediendam censent. [7] multitudo timebat quidem hostem nondum oblitterata memoria superioris belli, sed magis iter immensum Alpesque, rem fama utique inexpertis horrendam, metuebat.

30. itaque Hannibal, postquam ipsi sententia stetit pergere ire atque²⁰⁹ Italiam petere, advocata²¹⁰ contione varie militum versat animos castigando adhortandoque: [2] mirari se quinam pectora semper [p. 86] impavida repens terror invaserit. per tot annos²¹¹ vincentes eos stipendia facere neque ante Hispania excessisse quam omnes gentesque et terrae²¹² quas duo diversa maria amplectantur Carthaginiensium essent. [3] indignatos deinde quod quicumque Saguntum obsedissent velut ob noxam sibi dedi postularet populus Romanus, Hiberum traiecisse²¹³ ad delendum nomen Romanorum liberandumque orbem terrarum. [4] tum nemini visum id longum, cum ab occasu solis ad exortus intenderent iter; [5] nunc, postquam multo maiorem partem itineris²¹⁴ emensam cernant, Pyrenaeum saltum inter ferocissimas gentes superatum, Rhodanum, tantum amnem, tot milibus Gallorum prohibentibus, domita etiam ipsius fluminis vi traiectum, in conspectu Alpes habeant, quarum alterum latus Italiae sit, [6?] in ipsis portis hostium fatigatos subsistere—quid Alpes aliud esse credentes quam montium altitudines? [7] fingerent altiores Pyrenaei iugis: nullas profecto terras caelum contingere nec inexsuperabiles²¹⁵ humano generi esse. Alpes quidem habitari coli gignere atque alere animantes; pervias fauces²¹⁶ esse exercitibus. [8] eos ipsos quos cernant legatos non pinnis sublime elatos Alpes transgressos. ne maiores quidem eorum indigenas sed advenas Italiae cultores has ipsas Alpes [p. 88] ingentibus saepe agminibus cum liberis ac coniugibus²¹⁷ migrantium modo tuto transmisisse. [9] militi quidem armato nihil secum praeter instrumenta belli portanti quid invium aut inexsuperabile esse? Saguntum ut caperetur, quid per octo menses periculi, quid laboris exhaustum esse? [10] Romam, caput orbis terrarum, petentibus quicquam adeo asperum atque arduum videri, quod inceptum moretur? [11] cepisse quondam Gallos ea quae adiri posse Poenus desperet? proinde aut cederent animo atque virtute genti per eos dies totiens ab se victae, aut itineris finem sperent campum interiacentem Tiberi ac moenibus Romanis.

31. his adhortationibus incitatos corpora curare atque ad iter se parare iubet. [2] postero die profectus adversa ripa Rhodani mediterranea Galliae petit, non quia rectior ad Alpes via esset, sed quantum a mari recessisset minus obvium fore Romanum credens, cum quo, [3?] priusquam in Italiam ventum²¹⁸ foret, non erat in animo manus conserere. [4] quartis castris ad Insulam pervenit. ibi Isara²¹⁹ Rhodanusque amnes²²⁰ diversis ex Alpibus decurrentes agri aliquantum amplexi confluunt in unum; mediis²²¹ campis Insulae nomen inditum. [5] incolunt prope Allobroges, gens [p. 90] iam inde nulla Gallica gente opibus aut fama inferior.²²² tum discors erat. [6] regni certamine ambigebant fratres. maior et qui prius imperitarat, Braneus nomine, a minore fratre²²³ et coetu iuniorum, qui iure minus vi²²⁴ plus poterat, pellebatur. [7] huius seditionis peropportuna disceptatio cum ad Hannibalem reiecta esset,²²⁵ arbiter regni factus, quod ea senatus principumque sententia fuerat,²²⁶ imperium maiori restituit. [8] ob id meritum²²⁷ commeatu copiaque rerum omnium, maxime vestis, est adiutus,²²⁸ quam infames frigoribus Alpes praeparari cogebant.

[9] sedatis Hannibal certaminibus Allobrogum cum iam Alpes peteret, non recta regione iter instituit sed ad laevam in Tricastinos flexit; inde per extremam oram Vocontiorum agri tendit in Tricorios,²²⁹ haud usquam impedita via priusquam ad Druentiam²³⁰ flumen pervenit. [10] Is et ipse Alpinus amnis longe omnium Galliae fluminum difficillimus transitu est; [p. 92] nam cum aquae vim vehat ingentem, non tamen²³¹ navium patiens est, [11?] quia nullis coercitus ripis, pluribus simul neque iisdem alveis fluens, nova semper vada novosque gurgites gignit²³² —et ob eadem pediti quoque incerta via est—ad hoc saxa glareosa²³³ volvens nihil stabile nec tutum ingredienti praebet. [12] et tum forte imbribus auctus ingentem transgredientibus tumultum fecit, cum super cetera trepidatione ipsi sua atque incertis clamoribus turbarentur.

32. P. Cornelius consul triduo fere post quam Hannibal a ripa Rhodani movit, quadrato agmine ad castra hostium venerat, nullam dimicandi moram facturus. [2] ceterum ubi deserta munimenta nec facile se tantum praegressos²³⁴ adsecuturum videt, ad mare ac naves rediit, tutius faciliusque ita descendenti ab Alpibus Hannibali occursurus. [3] ne tamen nuda auxiliis Romanis Hispania esset, quam provinciam sortitus erat, Cn. Scipionem fratrem cum maxima parte copiarum adversus Hasdrubalem misit, [4?] non ad tuendos tantummodo veteres socios conciliandosque novos, sed etiam ad pellendum Hispania Hasdrubalem. [5] ipse cum admodum exiguis copiis Genuam repetit, eo qui²³⁵ circa Padum erat exercitus Italiam defensurus.

[6] Hannibal ab Druentia²³⁶ campestri maxime itinere [p. 94] ad Alpes cum bona pace incolentium ea loca²³⁷ Gallorum pervenit. [7] tum, quamquam fama prius, qua²³⁸ incerta in maius vero ferri solent, praecepta res erat, tamen ex propinquo visa montium altitudo nivesque caelo prope immixtae, tecta informia imposita rupibus, pecora iumentaque torrida frigore, homines intonsi et inculti, animalia inanimaque²³⁹ omnia rigentia gelu, cetera visu quam dictu foediora, terrorem renovarunt. [8] erigentibus in primos agmen clivos apparuerunt imminentes tumulos insidentes montani, qui si valles occultiores insedissent, coorti ad pugnam repente ingentem fugam stragemque dedissent. [9] Hannibal consistere signa iussit; Gallisque ad visenda loca praemissis postquam comperit transitum ea non esse, castra inter confragosa omnia praeruptaque quam extentissima potest valle locat. [10] tum per eosdem Gallos haud sane multum lingua moribusque abhorrentes, cum se immiscuissent conloquiis montanorum, edoctus interdiu tantum obsideri saltum, nocte in sua quemque dilabi tecta, luce prima subiit tumulos, ut ex aperto atque interdiu vim per angustias facturus. [11] die deinde simulando aliud quam quod parabatur consumpto cum eodem quo constiterant loco castra communissent, [12?] ubi primum digressos²⁴⁰ tumulis montanos laxatasque sensit custodias, pluribus ignibus quam pro numero [p. 96] manentium in speciem factis impedimentisque cum²⁴¹ equite relictis et maxima parte peditum, [13?] ipse cum expeditis, acerrimo quoque viro, raptim angustias evadit iisque ipsis tumulis quos hostes tenuerant consedit.

33. prima deinde luce castra mota et agmen reliquum incedere coepit. [2] iam montani signo dato ex castellis ad stationem solitam conveniebant, cum repente conspiciunt alios arce occupata sua super caput imminentes, alios via transire hostes. [3] utraque simul obiecta res oculis animisque immobiles parumper eos defixit; deinde, ut trepidationem in angustiis suoque ipsum tumultu misceri agmen videre, [4?] equis maxime consternatis, quidquid adiecissent ipsi terroris satis ad perniciem fore rati, diversis rupibus iuxta per vias²⁴² ac devia adsueti decurrunt. [5] tum vero simul ab hostibus simul ab iniquitate locorum Poeni oppugnabantur, plusque inter ipsos, sibi quoque tendente²⁴³ ut periculo prius evaderet, quam cum hostibus certaminis erat. [6] equi maxime infestum agmen faciebant, qui et clamoribus dissonis, quos nemora etiam repercussaeque valles augebant, [p. 98] territi trepidabant et icti forte aut volnerati adeo²⁴⁴ consternabantur ut stragem ingentem simul hominum ac sarcinarum omnis generis facerent; multosque turba, [7?] cum praecipites deruptaeque utrimque angustiae essent, in immensum²⁴⁵ altitudinis deiecit, quosdam et armatos; sed ruinae maxime modo iumenta cum oneribus devolvebantur. [8] quae quamquam foeda visu erant, stetit parumper tamen Hannibal ac suos continuit, ne tumultum ac trepidationem augeret. [9] deinde, postquam interrumpi agmen vidit periculumque esse ne exutum impedimentis exercitum nequiquam incolumem traduxisset, decurrit ex superiore loco et cum impetu ipso fudisset hostem, suis quoque tumultum auxit. [10] sed is tumultus momento temporis, postquam liberata itinera fuga montanorum erant, sedatur; nec per otium modo, sed prope silentio mox omnes traducti. [11] castellum inde quod caput eius regionis erat viculosque circumiectos capit et captivo cibo²⁴⁶ ac pecoribus per triduum exercitum aluit; et quia nec a montanis²⁴⁷ primo perculsis nec loco magno opere impediebantur aliquantum eo triduo viae confecit.

34. perventum inde ad frequentem cultoribus alium ut inter montanos populum. ibi non bello aperto sed suis artibus, fraude et insidiis, est prope [p. 100] circumventus. [2] magno natu principes castellorum²⁴⁸ oratores ad Poenum veniunt, alienis malis, utili exemplo, doctos memorantes amicitiam malle quam vim experiri Poenorum; [3] itaque oboedienter imperata facturos; commeatum itinerisque duces et ad fidem promissorum obsides acciperet. [4] Hannibal nec temere credendo nec aspernando,²⁴⁹ ne repudiati aperte hostes fierent, benigne cum respondisset, obsidibus quos dabant acceptis et commeatu quem in viam ipsi detulerant usus, nequaquam ut inter pacatos composite agmine duces eorum sequitur. primum agmen elephanti et equites erant; [5] ipse post cum robore peditum circumspectans sollicitusque ad omnia²⁵⁰ incedebat. [6] ubi in angustiorem viam et parte altera subiectam iugo insuper imminenti ventum est, undique ex insidiis barbari a fronte ab tergo coorti comminus eminus petunt, saxa ingentia in agmen devolvunt. [7] maxima ab tergo vis hominum urgebat. in eos versa peditum acies haud dubium fecit quin, nisi firmata extrema agminis fuissent, ingens in eo saltu accipienda clades fuerit. [8] tunc quoque ad extremum periculi ac prope perniciem ventum est. nam dum cunctatur Hannibal demittere agmen in angustias, quia non, ut ipse equitibus praesidio erat, ita peditibus quicquam [p. 102] ab tergo auxilii reliqui erat,²⁵¹ [9?] occursantes per obliqua²⁵² montani interrupto²⁵³ medio agmine viam insedere; noxque una Hannibali sine equitibus atque impedimentis acta est.

35. postero die iam segnius intercursantibus barbaris iunctae copiae, saltusque haud sine clade, maiore tamen iumentorum quam hominum pernicie superatus. [2] inde montani pauciores iam et latrocinii magis quam belli more concursabant modo in primum modo in novissimum agmen, utcumque aut locus opportunitatem daret aut progressi morative aliquam occasionem fecissent. [3] elephanti sicut per artas praecipitesque²⁵⁴ vias magna mora agebantur, ita tutum ab hostibus, quacumque incederent, quia insuetis adeundi propius metus erat, agmen praebebant.²⁵⁵

[4] nono die in iugum Alpium perventum est per invia pleraque et errores, quos aut ducentium fraus aut, ubi fides iis non esset, temere initae valles a coniectantibus iter faciebant. [5] biduum in iugo stativa habita, fessisque labore ac pugnando quies data militibus; iumentaque aliquot, quae prolapsa in rupibus erant, sequendo vestigia agminis in castra pervenere. [6] fessis taedio tot malorum nivis etiam casus occidente iam sidere Vergiliarum ingentem [p. 104] terrorem adiecit. [7] per omnia nive oppleta cum signis²⁵⁶ prima luce motis segniter agmen incederet pigritiaque et desperatio in omnium voltu emineret, [8?] praegressus signa Hannibal in promunturio quodam, unde longe ac late prospectus erat, consistere iussis militibus Italiam ostentat subiectosque Alpinis montibus circumpadanos campos, [9?] moeniaque eos tum transcendere non Italiae modo sed etiam urbis Romanae; cetera plana, proclivia fore; uno aut summum²⁵⁷ altero proelio arcem et caput Italiae in manu ac potestate habituros.

[10] procedere inde agmen coepit iam nihil ne hostibus quidem praeter parva furta per occasionem temptantibus. [11] ceterum iter multo quam in ascensu fuerat, ut pleraque Alpium ab Italia sicut breviora ita arrectiora sunt, difficilius fuit. [12] omnis enim ferme via praeceps angusta lubrica erat, ut neque sustinere se ab lapsu possent nec qui paulum titubassent haerere adfixi vestigio suo, aliique super alios et iumenta in homines occiderent.

36. ventum deinde ad multo angustiorem rupem atque ita rectis saxis ut aegre expeditus miles temptabundus manibusque retinens virgulta ac stirpes circa eminentes demittere sese posset. [2] natura locus iam ante praeceps recenti lapsu terrae in pedum mille²⁵⁸ admodum altitudinem abruptus erat. [p. 106] ibi cum velut ad finem viae equites constitissent,²⁵⁹ [3?] miranti Hannibali quae res moraretur agmen nuntiatur rupem inviam esse. [4] digressus deinde ipse ad locum visendum. haud dubia res visa quin per invia circa nec trita antea quamvis longo ambitu circumduceret agmen. [5] ea vero via insuperabilis fuit; nam cum super veterem nivem intactam nova modicae altitudinis esset, molli nec praealtae facile pedes ingredientium insistebant; [6] ut vero tot hominum iumentorumque incessu dilapsa est, per nudam infra glaciem fluentemque tabem liquescentis nivis ingrediebantur. [7] taetra ibi luctatio erat via²⁶⁰ lubrica non recipiente²⁶¹ vestigium et in prono citius pedes fallente, ut seu manibus in adsurgendo seu genu se adiuvissent, ipsis adminiculis prolapsis iterum corruerent; nec stirpes circa radicesve, ad quas pede aut manu quisquam eniti posset, erant; ita in levi tantum glacie tabidaque nive volutabantur. [8] iumenta tamen etiam²⁶² secabant interdum infimam ingredientia nivem, et prolapsa iactandis gravius in conitendo²⁶³ ungulis penitus perfringebant, ut pleraque velut pedica capta haererent in dura et alte concreta glacie.

37. tandem nequiquam iumentis atque hominibus fatigatis castra in iugo posita, aegerrime [p. 108] ad id ipsum loco purgato—tantum nivis fodiendum atque egerendum fuit. [2] inde ad rupem muniendam, per quam unam via esse poterat, milites ducti, cum caedendum esset saxum, arboribus circa immanibus deiectis detruncatisque struem ingentem lignorum faciunt eamque, cum et vis venti apta²⁶⁴ faciendo igni coorta esset, succendunt ardentiaque saxa infuso aceto putrefaciunt. [3] ita torridam incendio rupem ferro pandunt molliuntque anfractibus modicis clivos ut non iumenta solum, sed elephanti etiam deduci possent. [4] quadriduum circa rupem consumptum iumentis prope fame absumptis; nuda enim fere cacumina sunt, et si quid est pabuli obruunt nives. [5] inferiora valles et apricos quosdam²⁶⁵ colles habent rivosque et²⁶⁶ prope silvas et iam humano cultu digniora loca. [6] ibi iumenta in pabulum missa, et quies muniendo fessis hominibus data. triduo inde [p. 110] ad planum descensum iam et²⁶⁷ locis mollioribus et²⁶⁸ accolarum ingeniis.

38. hoc maxime modo in Italiam perventum est, quinto mense a Carthagine nova, ut quidam auctores sunt, quinto decimo die Alpibus superatis. [2] quantae copiae transgresso in Italiam Hannibali fuerint nequaquam inter auctores constat. qui plurimum, centum milia peditum viginti equitum fuisse scribunt; qui minimum, viginti milia peditum sex equitum. [3] L. Cincius Alimentus, qui captum se ab Hannibale scribit, maxime auctor moveret, nisi confunderet numerum Gallis Liguribusque additis: cum his octoginta milia peditum, decem equitum adducta—in Italia magis adfluxisse veri simile est, [4?] et ita quidam auctores sunt; [5] —ex ipso autem audisse Hannibale, postquam Rhodanum transient, triginta sex milia hominum ingentemque numerum equorum et aliorum iumentorum amisisse. Taurini Galli²⁶⁹ proxima gens erat in Italiam degresso. [6] id cum inter omnes constet, eo magis miror ambigi, quanam Alpes transient, et volgo credere Poenino—atque inde nomen ei iugo Alpium inditum—transgressum, Coelium per Cremonis iugum dicere transisse; [7] qui [p. 112] ambo saltus eum non in Taurinos sed per Salassos^{270 271} Montanos ad Libuos Gallos deduxissent.²⁷² [8] nec veri simile est ea tum ad Galliam patuisse itinera; utique quae ad Poeninum ferunt obsaepta gentibus Semigermanis fuissent. [9] neque hercule montibus his, si quem forte id movet, ab transitu Poenorum ullo Seduni Veragri,²⁷³ incolae iugi eius, nomen norint²⁷⁴ inditum, sed ab eo quem in summo sacratum vertice Poeninum montani appellant.

39. peropportune ad principia rerum Taurinis, proximae genti, adversus Insubres motum bellum erat. sed armare exercitum Hannibal, ut parti alteri auxilio esset, in reficiendo maxime sentientem contracta ante mala, non poterat; [2] otium enim²⁷⁵ ex labore, copia ex inopia, cultus ex inluvie tabeque squalida et prope efferata corpora varie movebat. [3] ea P. Cornelio consuli causa fuit, cum Pisas navibus venisset, exercitu a Manlio Atilioque accepto tirone et in novis ignominiis trepido ad Padum festinandi, ut cum hoste nondum refecto manus consereret. [4] sed cum Placentiam consul venit, iam ex stativis [p. 114] moverat Hannibal Taurinorumque unam urbem,²⁷⁶ caput gentis eius, quia volentes in amicitiam non veniebant,²⁷⁷ vi expugnarat; [5] at iunxisset²⁷⁸ sibi non metu solum, sed etiam voluntate Gallos accolas Padi, ni eos circumspectantes defectionis tempus subito adventu consul oppressisset. [6] et Hannibal movit ex Taurinis, incertos quae pars sequenda esset Gallos praesentem secuturos esse ratus.

[7] iam prope in conspectu erant exercitus, convenerantque duces, sicuti inter se nondum satis noti ita iam imbutus uterque quadam admiratione alterius. [8] nam et Hannibalis²⁷⁹ apud Romanos iam ante Sagunti excidium celeberrimum nomen erat, et Scipionem Hannibal eo ipso quod adversus se dux potissimum lectus esset praestantem virum credebat; [9] et auxerant inter se opinionem, Scipio, quod relictus in Gallia obvius fuerat in Italiam transgresso Hannibali, Hannibal²⁸⁰ et conatu tam audaci traiciendarum Alpium et effectu.

[10] occupavit tamen Scipio Padum traicere, et ad Ticinum amnem motis castris, priusquam educeret in aciem, adhortandorum militum causa talem orationem est exorsus:

40. "si eum exercitum, milites, educerem in aciem quem in Gallia mecum habui, supersedissem [p. 116] loqui apud vos; [2] quid enim adhortari referret aut eos equites, qui equitatum hostium ad Rhodanum flumen egregie vicissent,²⁸¹ aut eas legiones cum quibus fugientem hunc ipsum hostem secutus confessionem cedentis ac detractantis certamen pro victoria habui? [3] nunc, quia ille exercitus, Hispaniae provinciae scriptus, ibi cum fratre Cn. Scipione meis auspiciis rem gerit, ubi eum gerere senatus populusque Romanus voluit, [4?] ego, ut consulem ducem adversus Hannibalem ac Poenos haberetis, ipse me huic voluntario certamini obtuli, novo imperatori apud novos milites pauca verba facienda sunt.

"ne genus belli neve hostem ignoretis, [5?] cum iis est vobis, milites, pugnandum quos terra marique priore bello vicistis, a quibus stipendium per viginti annos exegistis, a quibus capta²⁸² belli praemia Siciliam ac Sardiniam habetis. [6] erit igitur in hoc certamine is vobis illisque animus qui victoribus et victis esse solet. nec nunc illi quia audent sed quia necesse est pugnaturi sunt; [7] nisi creditis qui exercitu incolumi pugnam detractavere, eos duabus partibus peditum equitumque in transitu Alpium amissis²⁸³ plus spei nactos esse. [8] at enim pauci quidem sunt, sed vigentes animis corporibusque, quorum robora ac vires vix sustinere vis ulla possit. [9] effigies immo, [p. 118] umbrae hominum, fame frigore, inluvie squalore²⁸⁴ enecti, contusi ac debilitati inter saxa rupesque; ad hoc praeusti artus, nive rigentes nervi, membra torpida²⁸⁵ gelu, quassata fractaque arma, claudi ac debiles equi. [10] cum hoc equite, cum hoc pedite pugnaturi estis; reliquias extremas hostis, non hostem habetis. ac nihil magis vereor quam ne, cum vos²⁸⁶ pugnaveritis, Alpes vicisse Hannibalem videantur. [11] sed ita forsitan decuit, cum foederum ruptore duce ac populo deos ipsos sine ulla humana ope committere ac profligare bellum, nos, qui secundum deos violati sumus, commissum ac profligatum conficere.

41. “non vereor ne quis me haec vestri adhortandi causa magnifice loqui existimet, ipsum aliter animo adfectum esse. [2] licuit in Hispaniam, provinciam meam, quo iam profectus eram, cum exercitu ire meo, ubi et fratrem consilii participem ac periculi socium haberem et Hasdrubalem potius quam Hannibalem hostem et minorem haud dubie molem belli; [3] tamen, cum praeterveherer navibus Galliae oram, ad famam huius hostis in terram egressus praemisso equitatu ad Rhodanum movi castra. [4] equestri proelio, qua parte copiarum conserendi manum fortuna data est, hostem fudi: peditum agmen, quod in modum fugientium raptim agebatur, quia adsequi terra non poteram, regressus ad naves,²⁸⁷ quanta maxime potui celeritate tanto maris [p. 120] terrarumque circuitu, in radicibus prope Alpium huic²⁸⁸ timendo hosti obvius fui. [5] utrum, cum declinarem certamen, improvidus²⁸⁹ incidisse videor an occurrere in vestigiis eius, lacessere ac trahere ad decernendum? [6] experiri iuvat utrum alios repente Carthaginienses per viginti annos terra ediderit, an idem sint qui ad Aegates pugnaverunt insulas et quos ab Eryce duodevicenis denariis aestimatos emisistis, [7?] et utrum Hannibal hic sit aemulus itinerum Herculis, ut ipse fert, an vectigalis stipendiariusque et servus populi Romani a patre relictus. [8] quem nisi Saguntinum scelus agitaret, respiceret profecto si non patriam victam domum certe patremque et foedera Hamilcaris scripta manu, [9?] qui iussus ab consule nostro praesidium deduxit ab Eryce, qui graves impositas victis Carthaginiensibus leges fremens maerensque accepit, qui decedens Sicilia stipendium populo Romano dare pactus est. [10] itaque vos ego, milites, non eo solum animo quo adversus alios hostes soletis pugnare velim, sed cum indignatione quadam atque ira, velut si servos videatis vestros arma repente contra vos ferentes. [11] licuit ad Erycem clausos ultimo supplicio humanorum,²⁹⁰ fame interficere; licuit victricem classem in Africam traicere [p. 122] atque intra paucos dies sine ullo certamine Carthaginem delere:—veniam dedimus precantibus, [12?] emisimus ex obsidione, pacem cum victis fecimus, tutelae deinde nostrae duximus, cum Africo bello urgerentur. [13] pro his impertitis furiosum iuvenem sequentes oppugnatum patriam nostram veniunt! atque utinam pro decore tantum hoc vobis et non pro salute esset certamen: [14] non de possessione Siciliae ac Sardiniae, de quibus quondam agebatur, sed pro Italia vobis est pugnandum. [15] nec est alius ab tergo exercitus, qui nisi nos vincimus hosti obsistat, nec Alpes aliae sunt, quas dum superant comparari nova possint praesidia. hic est obstandum, milites, velut si ante Romana moenia pugnemus. [16] unus quisque se non corpus suum, sed coniugem ac liberos parvos armis protegere putet; nec domesticas solum agitet curas, sed identidem hoc animo reputet, nostras nunc intueri manus senatum populumque Romanum; qualis nostra vis virtusque fuerit, [17] talem deinde fortunam illius urbis²⁹¹ ac Romani imperii fore.” haec apud Romanos consul.

42. Hannibal rebus prius quam verbis adhortandos milites ratus, circumdato ad spectaculum exercitu captivos montanos vinctos in medio statuit armisque Gallicis ante pedes eorum proiectis interrogare interpretem iussit, ecquis, si vinculis levaretur [p. 124] armaque et equum victor acciperet, decertare ferro²⁹² vellet. [2] cum ad unum omnes ferrum pugnamque poscerent et deiecta in id sors esset, se quisque eum optabat quem fortuna in id certamen legeret; [3] cuiusque sors exciderat alacer inter gratulantes gaudio exsultans cum sui moris tripudiis arma raptim capiebat. [4] ubi vero dimicarent, is habitus animorum non inter eiusdem modo condicionis homines erat, sed etiam inter spectantes volgo, ut non vincentium magis quam bene morientium fortuna laudaretur.

43. cum sic aliquot spectatis paribus adfectos dimisisset, contione inde advocata ita apud eos locutus fertur: [2] "Si, quem animum in alienae sortis exemplo paulo ante habuistis, eundem mox in aestimanda fortuna vestra habueritis, vicimus, milites; neque enim spectaculum modo illud sed quaedam veluti imago vestrae condicionis erat. [3] ac nescio an maiora vincula maioresque necessitates vobis quam captivis vestris Fortuna circumdederit: [4] dextra laevaque duo maria claudunt nullam ne ad effugium quidem navem habentes;²⁹³ circa Padus amnis—maior Padus ac violentior Rhodano; ab tergo Alpes urgent, vix integris vobis ac vigentibus transitae. [5] hic vincendum aut moriendum, milites, est, ubi primum hosti occurristis. et eadem Fortuna quae [p. 126] necessitatem pugnandi imposuit praemia vobis ea victoribus proponit, quibus ampliora homines ne ab dis quidem immortalibus optare solent. [6] si Siciliam tantum ac Sardiniam parentibus nostris ereptas nostra virtute reciperaturi essemus, satis tamen ampla pretia essent; nunc quidquid²⁹⁴ Romani tot triumphis partum congestumque possident, id omne vestrum cum ipsis dominis futurum est. [7] in hanc tam opimam mercedem agite dum,²⁹⁵ [8?] dis bene iuvantibus arma capite! satis adhuc in vastis Lusitaniae Celtiberiaeque montibus pecora consectando nullum emolumentum tot laborum periculorumque vestrorum vidistis; [9] tempus est iam opulenta vos ac ditia stipendia facere et magna operae pretia mereri tantum itineris per tot montes fluminaque et tot armatas gentes emensos. [10] hic vobis terminum laborum Fortuna dedit; hic dignam mercedem emeritis stipendiis dabit. [11] "nec quam magni nominis bellum est tam difficilem existimaritis victoriam fore: saepe et contemptus hostis cruentum certamen edidit et incliti populi regesque perlevi momento victi sunt. [12] nam dempto hoc uno²⁹⁶ fulgore nominis Romani quid est cur illi vobis comparandi sint? [13] ut viginti annorum militia vestram cum illa virtute cum illa fortuna taceam, ab Herculis columnis ab Oceano terminisque ultimis terrarum per tot ferocissimos Hispaniae et Galliae populos vincentes huc pervenistis; pugnabitis cum [p. 128] exercitu tirone, [14?] hac ipsa aestate caeso victo²⁹⁷ circumsesso a Gallis, ignoto adhuc duci suo ignorantique ducem. [15] An me in praetorio patris, clarissimi imperatoris, prope natum,²⁹⁸ certe eductum, domitorem Hispaniae Galliaeque, victorem eundem non Alpinarum modo gentium, sed ipsarum, quod multo maius est, Alpium, cum semenstri hoc conferam duce, desertore exercitus sui? [16] cui si quis demptis signis Poenos Romanosque hodie ostendat, ignoraturum certum habeo utrius exercitus sit consul. [17] non ego illud parvi aestimo, milites, quod nemo est vestrum cuius non ante oculos ipse saepe militare aliquod ediderim facinus, cui non idem ego virtutis spectator ac testis notata temporibus locisque referre sua possim decora. [18] cum laudatis a me²⁹⁹ miliens donatisque, alumnus prius omnium vestrum quam imperator, procedam in aciem adversus ignotos inter se ignorantesque.

44. “quocumque circumtuli oculos, plena omnia video animorum ac roboris, veteranum peditem, generosissimarum gentium equites frenatos infrenatosque, [2?] vos socios fidelissimos fortissimosque, vos, Carthaginienses, cum pro patria³⁰⁰ tum ob iram iustissimam pugnaturos. [3] inferimus bellum infestisque signis descendimus in Italiam tanto audacius [p. 130] fortiusque pugnaturi quam hostis quanto maior spes,³⁰¹ maior est animus inferentis vim quam arcentis. [4] accendit praeterea et stimulat animos dolor iniuria indignitas. ad supplicium depoposcerunt me ducem primum, deinde vos omnes qui Saguntum oppugnassetis; deditos ultimis cruciatibus adfecturi fuerunt. [5] crudelissima ac superbissima gens sua omnia suique arbitrii facit. cum quibus bellum, cum³⁰² quibus pacem habeamus, se modum imponere aequum censet. circumscribit includitque nos terminis montium fluminumque quos non excedamus; neque eos quos statuit terminos observat. [6] ' Ne transieris Hiberum! ne quid rei tibi sit cum Saguntinis!' at liberum est Saguntum.³⁰³ 'Nusquam te vestigio moveris!' [7] parum est quod veterrimas provincias meas Siciliam ac Sardiniam ademisti?³⁰⁴ adimis etiam Hispanias? et inde si decessero,³⁰⁵ in Africam transcendes? transcendes dico?³⁰⁶ duos consules huius anni, unum in Africam, alterum in Hispaniam miserunt. nihil usquam³⁰⁷ nobis relictum est, nisi quod armis vindicarimus. [8] illis timidis et ignavis esse licet qui respectum habent, quos sua terra suus ager per tuta ac pacata itinera fugientes accipient: vobis necesse est fortibus viris esse et omnibus inter victoriam mortemve³⁰⁸ certa desperatione abruptis aut [p. 132] vincere aut, si Fortuna dubitabit, in proelio potius³⁰⁹ quam in fuga mortem oppetere. [9] si hoc bene fixum omnibus, si destinatum³¹⁰ animo est, iterum dicam, vicistis; nullum contemptu mortis telum³¹¹ ad vincendum homini ab dis immortalibus acrius datum est.”

45. his adhortationibus cum utrimque ad certamen accensi militum animi essent, Romani ponte Ticinum iungunt tutandique pontis causa castellum insuper imponunt; [2] Poenus hostibus opere occupatis Maharbalem cum ala Numidarum, equitibus quingentis, ad depopulandos sociorum populi Romani agros mittit; [3] Gallis parci quam maxime iubet principumque animos ad defectionem sollicitari. ponte perfecto traductus Romanus exercitus in agrum Insubrium quinque milia passuum a Uictumulis consedit. [4] ibi Hannibal castra habebat; revocatoque propere Maharbale atque equitibus, cum instare certamen cerneret, nihil unquam satis dictum praemonitumque ad cohortandos milites ratus, vocatis ad contionem certa praemia pronuntiat in quorum spem pugnarent: [5] agrum sese daturum esse in Italia Africa Hispania, ubi quisque velit,³¹² immunem ipsi qui accepisset liberisque; qui pecuniam quam agrum maluisset, ei se argento satis facturum; [6] qui sociorum cives Carthaginienses fieri vellent, potestatem facturum; qui domos redire mallent, daturum se operam ne cuius suorum popularium mutatam secum fortunam [p. 134] esse vellent; [7] servis quoque dominos prosecutis³¹³ libertatem proponit binaque pro iis mancipia dominis se redditurum. [8] eaque ut rata scirent fore, agnum laeva manu dextra silicem retinens, si falleret, Iovem ceterosque precatus deos, ita se mactarent quem ad modum ipse agnum mactasset,³¹⁴ secundum precationem caput pecudis saxo elisit. [9] tum vero omnes, velut dis auctoribus in spem suam quisque acceptis, id morae quod nondum pugnarent ad potienda sperata rati proelium uno animo et voce una poscunt.

46. apud Romanos haudquaquam tanta alacritas erat super cetera recentibus etiam territos prodigiis; [2] nam et lupus intraverat castra laniatisque obviis ipse intactus evaserat, et examen³¹⁵ apum in arbore praetorio imminente consederat. [3] quibus procuratis Scipio cum equitatu iaculatoribusque expeditis profectus ad castra hostium ex propinquo copiasque,³¹⁶ quantae et cuius generis essent, speculandas, obvius fit Hannibali, et ipsi cum equitibus ad exploranda circa loca progresso. [4] neutri alteros primo cernebant; densior deinde incessu tot hominum equorum oriens pulvis signum propinquantium hostium fuit. consistit utrumque agmen et ad proelium³¹⁷ [p. 136] sese expediebant. [5] Scipio iaculatores et Gallos³¹⁸ equites in fronte locat, Romanos sociorumque quod roboris fuit in subsidiis; Hannibal frenatos equites in medium accipit, cornua Numidis firmat. [6] vixdum clamore sublato iaculatores fugerunt inter subsidia ad secundam aciem. inde equitum certamen erat aliquamdiu anceps, dein quia turbabant equos pedites intermixti, multis labentibus ex equis aut desilientibus, ubi suos premi circumventos vidissent, iam magna ex parte ad pedes pugna venerat,³¹⁹ donec Numidae, [7?] qui in cornibus erant, circumvecti paulum ab tergo se ostenderunt. Is pavor perculit Romanos auxitque pavorem consulis volnus periculumque intercursu tum primum pubescentis filii propulsatum.³²⁰ [8] hic erit iuvenis penes quem perfecti huiusce belli laus est, Africanus ob egregiam victoriam de Hannibale Poenisque appellatus. [9] fuga tamen effusa iaculatorum maxime fuit, quos primos Numidae invaserunt; alius confertus equitatus consulem in medium acceptum non armis modo sed etiam corporibus suis protegens in castra nusquam trepide neque effuse cedendo reduxit. [10] servati consulis decus Coelius ad servum natione Ligurem delegat. malim equidem de filio verum esse, quod et plures tradidere auctores et fama obtinuit.

[p. 138] 47. hoc primum cum Hannibale proelium fuit, quo facile apparuit et equitatu meliorem Poenum esse et ob id campos patentes, quales sunt inter Padum Alpesque, bello gerendo Romanis aptos non esse. [2] itaque proxima nocte iussis militibus vasa silentio colligere castra ab Ticino mota festinatumque ad Padum est, ut ratibus quibus iunxerat flumen nondum resolutis sine tumultu atque insectatione hostis copias traiceret. [3] prius Placentiam pervenere quam satis sciret Hannibal ab Ticino profectos; tamen ad sescentos³²¹ moratorum in citeriore ripa Padi segniter ratem solventes cepit. transire pontem³²² non potuit, ut extrema resoluta erant tota rate in secundam aquam labente.

[4] Coelius auctor est Magonem cum equitatu et Hispanis peditibus flumen extemplo tranasse, ipsum Hannibalem per superiora Padi vada exercitum traduxisse elephantis in ordinem ad sustinendum impetum fluminis oppositis. [5] ea peritis amnis eius vix fidem fecerint; nam neque³²³ equites armis equisque salvis tantam vim fluminis superasse veri simile est, ut iam Hispanos omnes inflati travexerint utres, et multorum dierum circuitu Padi vada petenda fuerunt, qua exercitus gravis impedimentis traduci posset.

[p. 140] [6] potiores apud me auctores sunt qui biduo vix³²⁴ locum rate iungendo flumini inventum tradunt; ea cum Magone equites et Hispanorum³²⁵ expeditos praemissos. [7] dum Hannibal citra³²⁶ flumen legationibus Gallorum audiendis moratus traicit gravius peditum agmen, interim Mago equitesque ab transitu fluminis diei unius itinere Placentiam ad hostes contendunt. [8] Hannibal paucis post diebus sex milia a Placentia castra communivit et postero die in conspectu hostium acie derecta potestatem pugnae fecit.

48. insequenti nocte caedes in castris Romanis, tumultu tamen quam re maior, ab auxiliaribus Gallis facta est. [2] ad duo milia peditum et ducenti equites vigilibus ad portas trucidatis ad Hannibalem transfugiunt, quos Poenus benigne adlocutus et spe ingentium donorum accensos in civitates quemque suas ad sollicitandos popularium animos dimisit. [3] Scipio caedem eam signum defectionis omnium Gallorum esse ratus contactosque eo scelere velut iniecta rabie ad arma ituros, [4?] quamquam gravis adhuc volnere erat, tamen quarta vigilia noctis insequentis tacito agmine profectus ad Trebiam fluvium iam in³²⁷ loca altiora collesque impeditiores equiti³²⁸ castra movet. [5] minus quam ad Ticinum fefellit; missisque Hannibal primum [p. 142] Numidis deinde omni equitatu turbasset utique³²⁹ novissimum agmen, ni aviditate praedae in vacua Romana castra Numidae devertissent. [6] ibi dum perscrutantes loca omnia castrorum nullo satis digno morae pretio tempus terunt, emissus hostis est de manibus et cum iam transgressos Trebiam Romanos metantesque castra conspexissent, paucos moratorum occiderunt citra flumen interceptos. [7] Scipio nec vexationem volneris in via iactati³³⁰ ultra patiens et collegam— iam enim et revocatum ex Sicilia audierat—ratus exspectandum, locum qui prope flumen tutissimus stativis est visus delectum communiit.

[8] nec procul inde Hannibal cum consedisset, quantum victoria equestri elatus, tantum anxius inopia, quae per hostium agros euntem nusquam praeparatis commeatibus maior in dies excipiebat, [9?] ad Clastidium vicum, quo magnum frumenti numerum congesserant Romani, mittit. ibi cum vim pararent, spes facta proditionis; nec sane magno pretio, nummis aureis quadringentis, Dasio³³¹ Brundisino, praefecto praesidii, corrupto traditur Hannibali Clastidium. id horreum [p. 144] fuit Poenis sedentibus ad Trebiam. [10] in captivos ex tradito praesidio, ut fama clementiae in principio rerum colligeretur, nihil saevitum est.

49. cum ad Trebiam terrestre constitisset bellum, interim circa Siciliam insulasque Italiae imminentes et a Sempronio consule et ante adventum eius terra marique res gestae. [2] viginti quinqueremes cum mille armatis ad depopulandam oram Italiae a Carthaginiensibus missae, novem Liparas, octo ad insulam Volcani tenuerunt, tres in fretum avertit³³² aestus. [3] ad eas conspectas Messana duodecim naves ab Hierone rege Syracusanorum missae, qui tum forte Messanae erat consulem Romanum opperiens, nullo repugnante captas naves Messanam in portum deduxerunt. [4] cognitum ex captivis praeter viginti naves cuius ipsi classis essent in Italiam missas quinque et triginta alias quinqueremes Siciliam petere ad sollicitandos veteres socios; [5] Lilybaei occupandi praecipuam curam esse; credere eadem tempestate qua ipsi disiecti forent eam quoque classem ad Aegates insulas deiectam. [6] haec, sicut audita erant, rex M. Aemilio praetori cuius Sicilia provincia erat perscribit³³³ monetque³³⁴ Lilybaeum firmo teneret praesidio. [7] extemplo et a praetore circa civitates³³⁵ missi legati tribunique suos ad curam custodiae intendere, et³³⁶ ante omnia [p. 146] Lilybaeum teneri apparatu instructum³³⁷ belli, edicto proposito ut socii navales decem dierum cocta cibaria ad naves deferrent, [8?] ut³³⁸ ubi signum datum esset ne quid³³⁹ moram conscendendi faceret, perque omnem oram qui ex speculis prospicerent adventantem hostium classem missi.³⁴⁰ [9.] itaque, quamquam de industria morati cursum navium erant Carthaginienses ut ante lucem accederent Lilybaeum, praesensum tamen est, quia et luna pernox erat et sublatis armamentis veniebant; [10] extemplo datum signum³⁴¹ ex speculis et in oppido ad arma conclamatum est et in naves conscensum; pars militum in muris portarumque stationibus,³⁴² pars in navibus erant. [11] et Carthaginienses, quia rem fore haud cum imparatis cernebant, usque ad lucem portu se abstinuerunt demendis armamentis eo tempore aptandaque ad pugnam classe absumpto. [12] ubi inluxit, recepere classem in altum ut spatium pugnae esset exitumque liberum e portu naves hostium haberent. [13] nec Romani detrectavere pugnam et memoria circa ea ipsa loca gestarum rerum freti et militum multitudine ac virtute. 50. ubi in altum evecti sunt, Romanus conserere pugnam et ex propinquo vires conferre velle; [2] contra eludere Poenus et arte non vi rem gerere naviumque quam virorum [p. 148] aut armorum malle certamen facere. [3] nam ut sociis³⁴³ navalibus adfatim³⁴⁴ instructam classes, ita inopem milite habebant; et sicubi conserta navis esset, haudquaquam par numerus armatorum ex ea pugnabat. [4] quod ubi animadversum est, et Romanis multitudo sua auxit animum et paucitas illis minuit. [5] extemplo septem naves Punicae circumventae; fugam ceterae ceperunt. mille et septingenti fuere in navibus captis milites nautaeque, in his tres nobiles Carthaginiensium. [6] Classis Romana incolumis, una tantum perforata navi sed ea quoque ipsa reduce, in portum rediit. [7] secundum hanc pugnam, nondum gnaris eius qui Messanae erant, Ti. Sempronius consul Messanam venit. ei fretum intranti rex Hiero classem ornatam [8] armatamque³⁴⁵ obviam duxit transgressusque ex regia in praetoriam navem, gratulatus sospitem cum exercitu et navibus advenisse precatusque prosperum ac felicem in Siciliam transitum, [9?] statum deinde insulae et Carthaginiensium conata exposuit pollicitusque est, quo animo priore bello populum Romanum iuvenis adiuvisset, eo senem adiuturum; [10] frumentum vestimentaque sese legionibus consulis sociisque navalibus gratis praeliturum; grande periculum Lilybaeo maritimisque civitatibus esse, et quibusdam volentibus novas res fore. [11] ob haec consuli nihil cunctandum visum quin Lilybaeum [p. 150] classe peteret. et rex regiaque classis una profecti.³⁴⁶ navigantes inde pugnatum ad Lilybaeum fusasque et captas hostium naves accepere.

51. a Lilybaeo consul Hierone cum classe regia dimisso relictoque praetore ad tuendam Siciliae oram ipse in insulam Melitam, quae a Carthaginiensibus tenebatur, traiecit. [2] advenienti Hamilcar, Gisgonis filius, praefectus praesidii, cum paulo minus duobus³⁴⁷ milibus militum oppidumque cum insula traditur. inde post paucos dies reditum Lilybaeum, captivique et a consule et a praetore praeter insignes nobilitate viros sub corona venierunt. [3] postquam ab ea parte satis tutam Siciliam censebat consul, ad insulas Volcani, quia fama erat stare ibi Punicam classem, traiecit; nec quisquam hostium circa eas insulas inventus. [4] iam forte transmiserant ad vastandam Italiae oram depopulatoque Uibonensi agro urbem etiam terrebant. [5] repetenti Siciliam consuli escensio hostium in agrum Uibonensem facta nuntiatur, litteraeque ab senatu de transitu in Italiam Hannibalis, et ut primo quoque tempore collegae ferret auxilium, missae traduntur. [6] multis simul anxius curis exercitum extemplo in naves impositum Ariminum mari supero misit, Sex. pomponio legato cum viginti quinque longis navibus Uibonensem agrum maritimamque oram Italiae tuendam adtribuit, [7?] M. Aemilio praetori quinquaginta navium classem explevit. ipse [p. 152] compositis Siciliae rebus decem navibus oram Italiae legens Ariminum pervenit. inde cum exercitu suo profectus ad Trebiam flumen conlegae coniungitur.

52. iam ambo consules et quidquid Romanarum virium erat Hannibali oppositum aut illis copiis defendi posse Romanum imperium aut spem nullam aliam esse satis declarabat. [2] tamen consul alter, equestri proelio uno et volnere suo aeger et minutus,³⁴⁸ trahi rem malebat: recentis animi alter eoque ferocior nullam dilationem patiebatur.

[3] quod inter Trebiam Padumque agri est Galli tum incolebant, in duorum praepotentium populorum certamine per ambiguum favorem haud dubie gratiam victoris³⁴⁹ spectantes. [4] id Romani, modo ne quid moverent, aequo satis, Poenus periniquo animo ferebat, ab Gallis accitum se venisse ad liberandos eos dictitans. [5] ob eam iram, simul ut praeda militem aleret, duo milia peditum et mille equites, Numidas plerosque, mixtos quosdam et Gallos, populari omnem deinceps agrum usque ad Padi ripas iussit. [6] egentes ope Galli, cum ad id dubios servassent animos, coacti ab auctoribus iniuriae ad vindices futuros [p. 154] declinant legatisque ad consules missis auxilium³⁵⁰ Romanorum terrae ob nimiam cultorum fidem in Romanos laboranti orant. [7] Cornelio nec causa nec tempus agendae rei placebat, suspectaque ei gens erat cum ob infida multa facinora tum, ut illa³⁵¹ vetustate obsolevissent, ob recentem Boiorum perfidiam; [8] Sempronius contra continendis in fide sociis maximum vinculum esse primos qui eguissent³⁵² ope defensos censebat. [9] Is tum collega cunctante³⁵³ equitatum suum mille peditum iaculatoribus ferme admixtis ad defendendum Gallicum agrum trans Trebiam mittit. [10] sparsos et incompositos, ad hoc graves praeda plerosque cum inopinato³⁵⁴ invasissent, ingentem terrorem caedemque ac fugam usque ad castra stationesque hostium fecere; unde multitudine effusa pulsi rursus subsidio suorum proelium restituere. [11] varia inde pugna sequentes inter cedentesque; cumque³⁵⁵ ad extremum aequassent certamen, maior tamen hostium numerus cecidisset, penes Romanos³⁵⁶ fama victoriae fuit.

53. ceterum nemini omnium maior ea³⁵⁷ iustiorque quam ipsi consuli videri; gaudio efferri, qua parte copiarum alter consul victus foret, ea se vicisse, [2?] restitutos ac refectos militibus animos, nec quemquam esse praeter collegam qui dilatam [p. 156] dimicationem vellet; eum animo magis quam corpore³⁵⁸ aegrum memoria volneris aciem ac tela horrere. sed non esse cum aegro senescendum. [3] quid enim ultra differri aut teri tempus? quem tertium consulem, quem alium exercitum exspectari? [4] castra Carthaginiensium in Italia ac prope in conspectu urbis esse. non Siciliam ac Sardiniam victis ademptas nec cis Hiberum Hispaniam peti, sed solo patrio terraque in qua geniti forent pelli Romanos. [5] “quantum ingemiscant” inquit “patres nostri circa moenia Carthaginis bellare soliti, si videant nos, progeniem suam, duos consules consularesque exercitus, in media Italia paventes intra castra, Poenum quod inter Alpes Appenninumque agri sit suae dicionis fecisse. [6] ” haec adsidens aegro collegae, haec in praetorio prope contionabundus agere. stimulabat et tempus propinquum comitiorum, ne in novos consules bellum differretur, et occasio in se unum vertendae gloriae, dum aeger collega erat. [7] itaque nequiquam dissentiente Cornelio parari ad propinquum certamen milites iubet. Hannibal cum quid optimum foret hosti cerneret, vix ullam spem habebat temere atque improvide quicquam consules acturos; [8] cum alterius ingenium, fama prius deinde re cognitum, percitum ac ferox [p. 158] sciret esse ferociusque factum prospero cum³⁵⁹ praedatoribus suis certamine crederet, adesse gerendae rei fortunam haud diffidebat. [9] cuius ne quod praetermitteret tempus sollicitus intentusque erat, dum tiro hostium miles esset, dum meliorem ex ducibus inutilem volnus faceret, dum Gallorum animi vigerent, [10?] quorum ingentem multitudinem sciebat segnius secuturam quanto longius ab domo traherentur. [11] cum ob haec taliaque speraret propinquum certamen et facere, si cessaretur, cuperet, speculatoresque Galli, ad ea exploranda quae vellet tutiores quia in utrisque castris militabant, paratos pugnae esse Romanos rettulissent, locum insidiis circumspectare Poenus coepit.

54. erat in medio rivus praealtis utrimque clausus ripis et circa obsitus palustribus herbis, et quibus inculta ferme vestiuntur, virgultis vepribusque. quem ubi equites³⁶⁰ quoque tegendo satis latebrosum locum circumvectus ipse oculis perlustravit, “hic erit locus” magoni fratri ait, “quem teneas. [2] delige centenos viros ex omni pedite atque equite, cum quibus ad me vigilia prima venias; nunc corpora curare tempus est.” [3] ita praetorium missum. mox cum delectis Mago aderat. “robora virorum cerno” [p. 160] inquit Hannibal; “sed uti numero etiam non animis³⁶¹ modo valeatis, singuli³⁶² vobis novenos ex turmis manipulisque vestri similes eligite. Mago locum monstrabit quem insideatis: hostem caecum ad has belli artes habetis.” [4] ita cum mille equitibus Magone, mille peditibus dimisso,³⁶³ Hannibal prima luce Numidas equites transgressos Trebiam flumen obequitare iubet hostium portis iaculandoque in stationes³⁶⁴ elicere ad pugnam hostem, iniecto deinde certamine cedendo sensim citra flumen pertrahere. [5] haec mandata Numidis. ceteris ducibus peditum equitumque praeceptum ut prandere omnes iuberent, armatos deinde instratisque equis signum exspectare. [6] Sempronius ad tumultum Numidarum primum omnem equitatum, ferox ea parte virium, deinde sex milia peditum, postremo omnes copias ad destinatum iam ante consilio avidus certaminis eduxit. [7] erat forte brumae tempus et nivalis dies in locis Alpibus Appenninoque interiectis, propinquitate etiam fluminum ac paludum praegelidis. [8] ad hoc raptim eductis hominibus atque equis, non capto ante cibo, non ope ulla ad arcendum frigus adhibita, nihil caloris inerat, et quidquid aurae fluminis adpropinquabant, adflabat acrior frigoris vis. [9] ut vero refugientes Numidas insequentes aquam ingressi sunt—et erat pectoribus tenus aucta nocturno [p. 162] imbri,—tum utique egressis rigere omnibus corpora,³⁶⁵ ut vix armorum tenendorum potentia essent,³⁶⁶ et simul lassitudine³⁶⁷ et procedente iam die fame etiam deficere.

55. Hannibalis interim miles ignibus ante tentoria factis oleoque per manipulos, ut mollirent artus, misso et cibo per otium capto, ubi transgressos flumen hostes nuntiatum est, alacer animis corporibusque arma capit atque in aciem procedit. [2] Baliares locat ante signa, levem armaturam, octo ferme milia hominum, dein graviorem armis peditem, quod virium quod roboris erat; in cornibus circumfudit decem milia equitum et ab cornibus in utramque partem divisos elephantos statuit. [3] Consul effuse sequentes equites, cum ab resistentibus³⁶⁸ subito Numidis incauti exciperentur, signo receptui dato revocatos circumdedit peditibus. [4] duodeviginti milia Romana erant, socium nominis Latini viginti, auxilia praeterea Cenomanorum; ea sola in fide manserat Gallica gens. iis copiis concursum est.

[5] proelium a Baliaribus ortum est; quibus cum maiore robore legiones obsisterent, diducta propere in cornua levis armatura est,³⁶⁹ quae res effecit ut equitatus Romanus extemplo urgeretur; [6] nam cum vix iam per se resisterent decem milibus equitum [p. 164] quattuor milia et fessi integris plerisque, obruti sunt³⁷⁰ insuper velut nube iaculorum a Baliaribus coniecta. [7] ad hoc elephanti eminentes ab extremis cornibus, equis maxime non visu modo, sed odore insolito territis, fugam late faciebant. [8] pedestris pugna par animis magis quam viribus erat, quas recentes Poenus paulo ante curatis corporibus in proelium attulerat; contra ieiuna fessaque corpora Romanis et rigentia gelu torpebant. restitissent tamen animis, si cum pedite solum foret pugnatum; [9] sed et Baliares pulso equite iaculabantur in latera et elephanti iam in mediam peditum aciem sese tulerant et Mago Numidaeque, simul latebras eorum improvida praeterlata acies est, exorti ab tergo ingentem tumultum ac terrorem fecere. [10] tamen in tot circumstantibus malis mansit aliquamdiu immota acies, maxime praeter spem omnium adversus elephantos. [11] eos velites ad id ipsum locati verutis coniectis et avertere et insecuti aversos sub caudis, qua maxime molli cute volnera accipiunt, fodiebant.

56. trepidantesque et prope³⁷¹ iam in suos consternatos e media³⁷² acie in extremam ad sinistrum cornu adversus Gallos auxiliares agi iussit Hannibal. ibi³⁷³ extemplo haud dubiam fecere fugam. quo [p. 166] novus³⁷⁴ terror additus Romanis, ut fusa auxilia sua viderunt. itaque cum iam in orbem pugnarent, decent milia ferme hominum, cum alibi³⁷⁵ evadere nequissent, media Afrorum acie, qua Gallicis auxiliis firmata erat, cum ingenti caede hostium perrupere, [3?] et cum neque in castra reditus esset flumine interclusis neque prae imbri satis discernere³⁷⁶ possent, qua suis opem ferrent, Placentiam recto itinere perrexere. [4] plures deinde in omnes partes eruptiones factae; et qui flumen petiere aut gurgitibus absumpti sunt aut inter cunctationem ingrediendi ab hostibus oppressi; [5] qui passim per agros fuga sparsi erant vestigia cedentis sequentes agminis Placentiam contendere; aliis timor hostium audaciam ingrediendi flumen fecit, transgressique in castra pervenerunt. [6] imber nive mixtus et intoleranda vis frigoris et homines multos et iumenta et elephantos prope omnes absumpsit. [7] finis insequendi hostes Poenis flumen Trebia fuit, et ita torpentes gelu in castra rediere ut vix laetitiam victoriae sentirent. [8] itaque nocte insequenti, cum praesidium castrorum et quod reliquum ex fuga inermium³⁷⁷ ex magna parte militum erat ratibus Trebiam traicerent, aut nihil sensere obstrepente pluvia aut, quia iam moveri nequibant prae lassitudine ac volneribus, sentire sese [p. 168] dissimularunt; quietisque Poenis tacito agmine ab Scipione consule exercitus Placentiam est perductus, inde Pado traiecto³⁷⁸ Cremonam, ne duorum exercituum hibernis una colonia premeretur.

57. Romam tantus terror ex hac clade perlatus est ut iam ad urbem Romanam crederent infestis signis hostem venturum, nec quicquam spei aut auxilii esse quo a portis³⁷⁹ moenibusque vim arcerent: [2] uno consule ad Ticinum victo alterum ex Sicilia revocatum³⁸⁰ ; duobus consulibus, duobus consularibus exercitibus victis quos alios duces, quas alias legiones esse quae arcessantur? [3] ita territis Sempronius consul advenit, ingenti periculo per effusos passim ad praedandum hostium equites audacia magis quam consilio aut spe fallendi resistendive, si non falleret, [4?] transgressus, id quod unum maxime in praesentia desiderabatur, comitiis consularibus habitis, in hiberna rediit. creati consules Cn. Servilius et C. Flaminius iterum.³⁸¹ [5] ceterum ne hiberna quidem Romanis quieta erant vagantibus passim Numidis equitibus et, ut quaeque³⁸² iis impeditiora erant, Celtiberis Lusitanisque. omnes igitur undique clausi commeatus erant, nisi quos Pado naves subveherent. [6] Emporium prope Placentiam fuit et opere magno munitum et [p. 170] valido firmatum praesidio. eius castelli expugnandi^{383 384} spe cum equitibus ac levi armatura profectus Hannibal, cum plurimum in celando incepto ad effectum spei habuisset, nocte adortus non fefellit vigiles. [7] tantus repente clamor est sublatus ut Placentiae quoque audiretur. itaque sub lucem cum equitatu consul aderat iussis quadrato agmine legionibus sequi. [8] equestre interim proelium commissum, in quo quia saucius Hannibal pugna excessit, pavore hostibus iniecto defensum egregie praesidium est. [9] paucorum inde³⁸⁵ dierum quiete sumpta et vixdum satis percurato volnere ad Uictumulas³⁸⁶ oppugnandas ire pergit. [10] id emporium Romanis Gallico bello fuerat; munitum inde locum frequentaverant adcolae mixti undique ex finitimis populis, et tum terror populationum eo plerosque ex agris compulerat. [11] huius generis multitudo, fama impigre defensi ad Placentiam praesidii accensa, armis arreptis obviam Hannibali procedit. [12] magis agmina quam acies in via concurrerunt, et cum ex altera parte nihil praeter inconditam turbam esset, in altera et dux militi et miles duci³⁸⁷ fidens, ad triginta quinque milia hominum a paucis fusa. [13] postero die deditione facta praesidium intra moenia accepere; iussique arma tradere cum dicto paruissent, signum [p. 172] repente victoribus datur ut tamquam vi captam³⁸⁸ 14 urbem diriperent. neque ulla quae in tali re memorabilis scribentibus videri solet praetermissa clades est: adeo omne³⁸⁹ libidinis crudelitatisque et inhumanae superbiae editum in miseros exemplum est. hae fuere hibernae expeditiones Hannibalis.

58. haud longi inde temporis,³⁹⁰ dum intolerabilia frigora erant, [2?] quies militi data est, et ad prima ac dubia signa veris profectus ex hibernis in Etruriam ducit, eam quoque gentem, sicut Gallos Liguresque, aut vi aut voluntate adiuncturus. [3] transeuntem Appenninum adeo atrox adorta tempestas est ut Alpium prope foeditatem superaverit. vento mixtus imber cum ferretur in ipsa ora, primo, quia aut arma omittenda erant, aut contra enitentes vertice intorti adfligebantur, constitere; [4] dein, cum iam spiritum includeret nec reciprocare animam sineret, aversi a vento parumper consedere. [5] tum vero ingenti sono caelum strepere et inter horrendos fragores micare ignes; capti³⁹¹ auribus et oculis metu omnes torpere; [6] tandem effuso imbre, cum eo magis accensa vis venti esset, ipso illo quo deprensi erant loco castra ponere necessarium visum est. [7] id vero laboris velut de integro initium fuit: nam nec explicare quicquam nec statuere poterant, nec quod statutum esset manebat, omnia perscindente vento [p. 174] et rapiente; [8] et mox aqua levata vento cum super³⁹² gelida montium iuga concreta esset, tantum nivosae grandinis deiecit ut omnibus omissis procumberent homines tegminibus suis magis obruti quam tecti; [9] tantaque vis frigoris insecuta est ut ex illa miserabili hominum iumentorumque strage cum se quisque attollere ac levare vellet, diu nequiret, quia torpentibus rigore nervis vix³⁹³ flectere artus poterant. [10] deinde, ut tandem agitando sese movere ac recepere³⁹⁴ animos et raris locis ignis fieri est coeptus, ad alienam opem quisque inops tendere. biduum eo loco velut obsessi mansere. [11] multi homines, multa iumenta, elephanti quoque ex iis qui proelio ad Trebiam facto superfuerant septem absumpti.

59. degressus³⁹⁵ Appennino retro ad Placentiam castra movit et ad decem milia progressus consedit. postero die duodecim milia peditum quinque equitum adversus hostem ducit; [2] nec Sempronius consul— iam enim redierat ab Roma—detrectavit certamen. atque eo die tria milia passuum inter bina castra fuere; [3] postero die ingentibus animis vario eventu pugnatum est. primo concursu adeo res Romana superior fuit ut non acie vincerent solum sed pulsos hostes in castra persequerentur, mox castra quoque oppugnarent. [4] Hannibal paucis propugnatoribus in [p. 176] vallo portisque positis ceteros confertos in media³⁹⁶ castra recepit intentosque signum ad erumpendum exspectare iubet. [5] iam nona ferme diei hora erat, cum Romanus nequiquam fatigato milite, postquam nulla spes erat potiundi castris, signum receptui dedit. [6] quod ubi Hannibal accepit laxatamque pugnam et recessum a castris vidit, extemplo equitibus dextra laevaque emissis in hostem ipse cum peditum robore mediis³⁹⁷ castris erupit. [7] pugna raro magis ulla saeva aut³⁹⁸ utriusque partis pernicie clarior fuisset, si extendi eam dies in longum spatium sivisset;³⁹⁹ [8] nox accensum ingentibus animis proelium diremit. itaque acrior concursus fuit quam caedes, et sicut aequata ferme pugna erat, ita clade pari discessum est. ab neutra parte sescentis plus peditibus et dimidium eius equitum cecidit; [9] sed maior Romanis quam pro numero iactura fuit, quia equestris ordinis aliquot et tribuni militum quinque et praefecti sociorum tres sunt interfecti. [10] secundum eam pugnam Hannibal in Ligures, Sempronius Lucam concessit. venienti in Ligures Hannibali per insidias intercepti duo quaestores Romani, C. Fulvius et L. Lucretius, cum duobus tribunis militum et quinque equestris ordinis, senatorum [p. 178] ferme liberis, quo magis ratam fore cum iis pacem⁴⁰⁰ societatemque crederet, traduntur.

60. dum haec in Italia geruntur, Cn. Cornelius⁴⁰¹ [2?] Scipio in Hispaniam cum classe et exercitu missus cum ab ostio Rhodani profectus Pyrenaeosque montes circumvectus Emporias⁴⁰² adpulisset classem, [3?] exposito ibi exercitu orsus a Laeetanis⁴⁰³ omnem oram usque ad Hiberum flumen partim renovandis societatibus, partim novis instituendis, Romanae dicionis fecit. [4] inde conciliata clementiae iustitiaeque⁴⁰⁴ fama non ad maritimos modo populos sed in mediterraneis quoque ac montanis ad ferociores iam gentes valuit; nec pax modo apud eos sed societas etiam armorum parta⁴⁰⁵ est, validaeque aliquot auxiliorum cohortes ex iis conscriptae sunt.

[5] hannonis cis Hiberum provincia erat; eum reliquerat Hannibal ad regionis eius praesidium. itaque, priusquam alienarentur omnia, obviam eundum ratus castris in conspectu hostium positis in aciem eduxit. [6] nec Romano differendum certamen visum, quippe qui sciret cum Hannone et Hasdrubale sibi dimicandum esse malletque adversus singulos separatim quam adversus duos simul rem gerere. nec magni certaminis ea dimicatio fuit. [7] sex milia [p. 180] hostium caesa, duo capta cum praesidio castrorum;⁴⁰⁶ nam et castra expugnata sunt atque ipse dux cum aliquot principibus capiuntur, [8?] et Cissis,⁴⁰⁷ propinquum castris oppidum, expugnatur. ceterum praeda oppidi parvi pretii rerum fuit, supellex barbarica ac vilium mancipiorum; [9] castra militem ditavere non eius modo exercitus qui victus erat sed et eius qui cum Hannibale in Italia militabat omnibus fere caris rebus, ne gravia impedimenta ferentibus essent, citra Pyrenaeum relictis.

61. priusquam certa huius cladis fama accideret, transgressus Hiberum Hasdrubal cum octo milibus peditum, mille equitum, tamquam ad primum adventum Romanorum occursurus, postquam perditas res ad Cissim amissaque castra accepit, iter ad mare convertit. [2] haud procul Tarracone classicos milites navalesque socios vagos palantesque per agros, quod ferme fit ut secundae res neglegentiam creent, equite passim dimisso cum magna caede, maiore fuga ad naves compellit. [3] nec diutius circa ea loca morari ausus, ne ab Scipione opprimeretur, trans Hiberum sese recepit. [4] et Scipio raptim ad famam novorum hostium agmine acto, cum in paucos praefectos navium⁴⁰⁸ animadvertisset, praesidio Tarracone modico relicto Emporias cum classe rediit. [p. 182] [5] vixdum digresso eo Hasdrubal aderat et Ilergetum⁴⁰⁹ populo, qui obsides Scipioni dederat, ad defectionem impulso cum eorum ipsorum iuventute agros fidelium Romanis sociorum vastat. [6] excito deinde Scipione hibernis toto cis⁴¹⁰ Hiberum rursus cedit agro. Scipio relictam ab auctore defectionis Ilergetum gentem cum infesto exercitu invasisset, compulsis omnibus Atanagrum urbem, quae caput eius populi erat, [7?] circumsedit intraque dies paucos pluribus quam ante obsidibus imperatis Ilergetes pecunia etiam multatos in ius dicionemque recepit. [8] inde in Ausetanos prope Hiberum, socios et ipsos Poenorum, procedit atque urbe eorum obsessa Lacetanos auxilium finitimis ferentes nocte haud procul iam urbe, cum intrare vellent, excepit insidiis; [9] caesa ad duodecim milia.⁴¹¹ exuti prope omnes armis domos passim palantes per agros diffugere. nec obsessos alia ulla res quam iniqua oppugnantibus hiems tutabatur. [10] triginta dies obsidio fuit, per quos raro unquam nix minus quattuor pedes alta iacuit; adeoque pluteos ac vineas Romanorum operuerat ut ea sola ignibus aliquotiens coniectis ab hoste etiam tutamentum fuerit. [11] postremo, cum Amusicus princeps eorum ad Hasdrubalem [p. 184] profugisset, viginti argenti talentis pacti deduntur.⁴¹² tarraconem in hiberna reditum est.

62. Romae aut circa urbem multa ea hieme prodigia facta aut, quod evenire solet motis semel in religionem⁴¹³ animis, multa nuntiata et temere credita sunt; [2] in quis ingenuum infantem semestrem in foro olitorio triumphum clamasse, [3?] et in foro⁴¹⁴ boario bovem in tertiam contignationem sua sponte escendisse atque inde tumultu habitatorum territum sese deiecisse, [4?] et navium speciem de caelo adfulsisse, et aedem Spei, quae est in foro olitorio, fulmine ictam, et Lanuvi hostiam⁴¹⁵ se commovisse et corvum in aedem Iunonis devolasse atque in ipso pulvinario consedisse, [5?] et in agro Amiternino multis locis hominum species procul candida veste visas nec cum ullo congressas,⁴¹⁶ et in Piceno lapidibus pluvisse, et Caere sortes extenuatas, et in Gallia lupum vigili gladium ex vagina raptum abstulisse. [6] ob cetera prodigia libros adire decemviri iussi; quod autem [p. 186] lapidibus pluvisset in Piceno, novemdiale sacrum⁴¹⁷ edictum; et subinde aliis procurandis prope tota civitas operata fuit. [7] iam primum omnium urbs lustrata est, hostiaeque maiores quibus editum est dis caesae, [8?] et donum ex auri pondo quadraginta Lanuvium Iunoni⁴¹⁸ portatum est, et signum aeneum matronae iunoni in Aventino dedicaverunt, et lectisternium Caere, ubi sortes adtenuatae erant, imperatum, et supplicatio Fortunae in Algido; [9] Romae quoque et lectisternium Iuventati⁴¹⁹ et supplicatio ad aedem Herculis nominatim, deinde universo populo circa omnia pulvinaria indicta, et Genio maiores hostiae caesae quinque, [10?] et C. Atilius Serranus praetor vota suscipere iussus, si in decem annos res publica eodem stetisset statu. [11] haec procurata votaque ex libris Sibyllinis magna ex parte levaverant religione animos.

63. consulum designatorum alter Flaminius,⁴²⁰ cui eae legiones quae Placentiae hibernabant sorte evenerant, edictum et litteras ad consulem misit, ut is exercitus idibus Martiis Arimini adesset in castris. [2] hic in provincia consulatum inire consilium erat memori veterum certaminum cum patribus, quae tribunus plebis et quae postea consul, prius de [p. 188] consulatu, qui abrogabatur, dein de triumpho habuerat.⁴²¹ [3] invisus etiam patribus⁴²² ob novam legem, quam Q. Claudius tribunus plebis adversus senatum⁴²³ atque uno patrum adiuvante C. Flaminio tulerat, ne quis senator cuive senator pater fuisset maritimam navem quae plus quam trecentarum amphorarum esset [4?] haberet—id satis habitum ad fructus ex agris vectandos, quaestus omnis patribus indecorus visus. res per summam contentionem acta invidiam apud nobilitatem suasori legis Flaminio, favorem apud plebem alterumque inde consulatum peperit. [5] ob haec ratus auspiciis ementiendis Latinarumque feriarum mora et consularibus aliis impedimentis retenturos se in urbe, simulato itinere privatus clam in provinciam abiit. [6] ea res ubi palam facta est, novam insuper iram infestis iam ante patribus movit: non cum senatu modo, sed iam cum dis immortalibus C. Flaminium bellum gerere. [7] consulem ante inauspicato factum revocantibus ex ipsa acie dis atque [p. 190] hominibus non paruisse; nunc conscientia spretorum⁴²⁴ et Capitolium et sollemnem votorum nuncupationem fugisse, [8?] ne die initi magistratus Iovis optimi maximi templum adiret, ne senatum invisus ipse⁴²⁵ et sibi uni invisum videret consuleretque, ne Latinas indiceret Iovique Latiari sollemne sacrum in monte faceret, [9] ne auspicato profectus in Capitolium ad vota nuncupanda paludatus⁴²⁶ inde cum lictoribus in provinciam iret; lixae modo sine insignibus, sine lictoribus profectum clam, furtim, haud aliter quam si exsilii causa solum vertisset; [10] magis pro maiestate videlicet imperii Arimini quam Romae magistratum initurum et in deversorio hospitali quam apud penates suos praetextam sumpturum. [11] revocandum universi retrahendumque censuerunt et cogendum omnibus prius praesentem in deos hominesque fungi officiis, quam ad exercitum et in provinciam iret. [12] in eam legationem—legatos enim mitti placuit-Q. Terentius et M. Antistius profecti nihilo magis eum moverunt quam priore consulatu litterae moverant ab senatu missae. [13] paucos post dies magistratum iniit, immolantique ei vitulus iam ictus e manibus sacrificantium sese cum proripuisset, multos circumstantes cruore respersit; [14] fuga procul etiam maior [p. 192] apud ignaros quid trepidaretur et concursatio fuit.⁴²⁷ id a plerisque in omen magni terroris acceptum. [15] legionibus inde duabus a Sempronio, prioris anni consule, duabus a C. Atilio praetore acceptis in Etruriam per Appennini tramites exercitus duci est coeptus.