M. Tullius Cicero, On Pompey's Command
Albert Clark, Albert Curtis Clark, Ed.

DE IMPERIO CN. POMPEI AD QVIRITES ORATIO

1. quamquam mihi semper frequens¹ conspectus vester multo iucundissimus, hic autem locus ad agendum amplissimus, ad dicendum ornatissimus est visus, Quirites, tamen hoc aditu laudis qui semper optimo cuique maxime patuit² non mea me voluntas adhuc sed vitae meae rationes ab ineunte aetate susceptae prohibuerunt. nam cum antea³ nondum huius auctoritatem loci attingere auderem statueremque nihil huc nisi perfectum ingenio, elaboratum industria adferri oportere, omne meum tempus amicorum temporibus transmittendum putavi. [2] ita neque hic locus vacuus fuit umquam⁴ ab eis qui vestram causam defenderent et meus labor in privatorum periculis caste integreque versatus ex⁵ vestro iudicio fructum est amplissimum consecutus. nam cum propter dilationem comitiorum ter praetor primus centuriis cunctis renuntiatus sum, facile intellexi, Quirites, et quid de me iudicaretis⁶ et quid aliis⁷ praescriberetis. nunc cum et auctoritatis in me tantum sit quantum vos honoribus mandandis esse voluistis, et ad agendum facultatis tantum quantum homini vigilanti ex forensi usu prope cotidiana dicendi exercitatio potuit adferre, certe et, si quid auctoritatis in me est, apud eos utar qui eam mihi dederunt⁸ et, si quid in⁹ dicendo consequi possum, eis ostendam potissimum qui ei quoque rei fructum suo iudicio tribuendum esse duxerunt¹⁰.

2. [3] atque illud in primis mihi¹¹ laetandum iure esse video quod in hac insolita mihi ex hoc¹² loco ratione dicendi causa talis oblata est in qua oratio deesse nemini possit¹³. dicendum est enim de Cn. Pompei singulari eximiaque virtute; huius autem orationis difficilius est exitum quam principium invenire¹⁴. ita mihi non tam copia quam modus in dicendo quaerendus est. [4]

atque ut inde oratio mea proficiscatur unde haec omnis causa ducitur, bellum grave et periculosum vestris vectigalibus atque¹⁵ sociis a duobus potentissimis adfertur regibus¹⁶, Mithridate et Tigrane, quorum alter relictus, alter lacessitus occasionem sibi ad occupandam Asiam oblatam esse arbitratur¹⁷. equitibus Romanis, honestissimis viris, adferuntur ex Asia cotidie litterae, quorum magnae res aguntur in vestris vectigalibus exercendis occupatae; qui ad me pro necessitudine quae mihi est cum illo ordine causam rei publicae periculaque rerum suarum detulerunt, [5] Bithyniae quae nunc vestra provincia est vicos exustos esse compluris, regnum Ariobarzanis quod finitimum est vestris vectigalibus totum esse in hostium potestate; L. Lucullum¹⁸ magnis rebus gestis ab eo bello discedere; huic qui successerit, non satis esse paratum ad tantum bellum administrandum; unum ab omnibus sociis et civibus ad id bellum imperatorem deposci atque expeti, eundem hunc unum ab hostibus metui, praeterea neminem.

[6]

causa quae sit videtis; nunc quid agendum sit ipsi¹⁹ considerate. primum mihi videtur de genere belli, deinde de magnitudine, tum de imperatore deligendo esse dicendum. genus est eius belli²⁰ quod maxime vestros animos excitare atque inflammare ad persequendi studium²¹ debeat. in quo agitur populi Romani gloria quae vobis a maioribus cum magna in omnibus rebus²² tum summa in re militari tradita est; agitur salus sociorum atque amicorum pro qua multa maiores vestri magna et²³ gravia bella²⁴ gesserunt; aguntur certissima populi Romani vectigalia et maxima quibus amissis et pacis ornamenta et subsidia belli requiretis; aguntur bona multorum civium quibus est a vobis²⁵ et ipsorum causa et rei²⁶ publicae consulendum. 3. [7] et quoniam semper appetentes gloriae praeter ceteras gentis atque avidi laudis fuistis, delenda vobis est²⁷ illa macula Mithridatico bello superiore concepta²⁸ quae penitus iam²⁹ insedit ac nimis inveteravit in populi Romani nomine, quod is qui uno die tota in Asia tot in civitatibus uno nuntio atque una significatione³⁰ omnis³¹ civis Romanos necandos trucidandosque curavit, non modo adhuc poenam nullam suo dignam scelere³² suscepit sed ab illo tempore annum iam tertium et vicesimum regnat³³, et ita regnat ut se non Ponti³⁴ neque Cappadociae latebris occultare velit sed emergere ex³⁵ patrio regno atque in vestris vectigalibus, hoc est in Asiae luce, versari. [8] etenim adhuc ita nostri cum illo rege contenderunt imperatores ut ab illo insignia victoriae, non victoriam reportarent. triumphavit L. Sulla, triumphavit L. Murena de Mithridate, duo fortissimi viri et summi imperatores, sed ita triumpharunt ut ille pulsus superatusque regnaret. verum tamen illis imperatoribus laus est tribuenda quod egerunt³⁶, venia danda quod reliquerunt, propterea quod ab eo bello Sullam in Italiam res publica, Murenam Sulla revocavit. 4. [9]

Mithridates autem omne reliquum tempus non ad oblivionem veteris belli sed ad comparationem novi contulit. qui postea, cum³⁷ maximas aedificasset ornassetque classis exercitusque permagnos quibuscumque ex gentibus potuisset comparasset³⁸ et se³⁹ Bosphoranis, finitimis suis, bellum inferre simularet, usque in Hispaniam legatos ac litteras⁴⁰ misit ad eos duces quibuscum tum bellum gerebamus, ut, cum duobus in locis disiunctissimis maximeque diversis uno consilio a binis⁴¹ hostium copiis bellum terra marique gereretur, vos ancipiti contentione districti⁴² de imperio dimicaretis. [10] sed tamen alterius partis periculum, Sertorianae atque Hispaniensis, quae multo plus firmamenti ac roboris habebat, Cn. Pompei divino consilio ac singulari virtute depulsum est; in altera parte ita res ab⁴³ L. Lucullo, summo viro, est administrata ut initia illa rerum gestarum⁴⁴ magna atque praeclara non felicitati eius sed virtuti, haec autem extrema quae nuper acciderunt non culpae sed fortunae tribuenda esse videantur. sed de Lucullo dicam alio loco, et ita dicam, Quirites, ut neque vera laus ei detracta oratione mea neque falsa adficta⁴⁵ esse videatur; [11] de vestri imperi dignitate atque gloria, quoniam is est exorsus orationis meae, videte quem vobis animum suscipiendum putetis. 5.

maiores nostri saepe pro⁴⁶ mercatoribus⁴⁷ aut naviculariis nostris⁴⁸ iniuriosius tractatis bella gesserunt; vos tot milibus⁴⁹ civium Romanorum uno nuntio atque uno tempore necatis quo tandem animo esse debetis? legati quod erant appellati superbius, Corinthum patres vestri totius Graeciae lumen exstinctum esse voluerunt; vos eum regem inultum esse patiemini qui legatum populi Romani consularem vinculis ac verberibus atque omni supplicio excruciatum necavit? illi libertatem imminutam civium Romanorum⁵⁰ non tulerunt; vos ereptam vitam⁵¹ neglegetis⁵²? ius legationis verbo violatum illi persecuti sunt; vos legatum omni supplicio interfectum relinquetis⁵³? [12] videte ne, ut illis pulcherrimum fuit tantam vobis imperi gloriam tradere, sic vobis turpissimum sit id quod accepistis tueri et conservare non posse.

quid? quod salus sociorum summum in periculum ac discrimen vocatur, quo id⁵⁴ tandem animo ferre debetis? regno est expulsus⁵⁵ Ariobarzanes rex, socius populi Romani atque amicus; imminent duo reges toti Asiae non solum vobis inimicissimi sed etiam vestris sociis atque amicis; civitates autem omnes cuncta Asia atque Graecia⁵⁶ vestrum auxilium exspectare propter periculi magnitudinem coguntur; imperatorem a vobis certum⁵⁷ deposcere, cum praesertim vos alium miseritis, neque audent neque id se⁵⁸ facere sine summo periculo posse arbitrantur. [13] vident enim⁵⁹ et sentiunt hoc idem quod vos, unum virum esse in quo summa⁶⁰ sint omnia, et eum propter esse⁶¹, quo etiam carent aegrius; cuius adventu ipso atque nomine, tametsi ille ad maritimum bellum venerit, tamen impetus hostium repressos esse intellegunt ac retardatos. hi vos, quoniam libere loqui non licet, taciti⁶² rogant ut se quoque⁶³ dignos existimetis quorum salutem tali viro commendetis, atque hoc etiam magis quod ceteras in provincias eius modi homines cum imperio mittimus ut, etiam si ab hoste defendant, tamen ipsorum adventus in⁶⁴ urbis sociorum non multum ab hostili expugnatione differant, hunc audiebant antea, nunc praesentem vident tanta temperantia, tanta mansuetudine, tanta humanitate ut ei beatissimi esse videantur apud quos ille diutissime commoretur⁶⁵. 6. [14]

qua re si propter socios nulla ipsi iniuria lacessiti maiores nostri cum Antiocho, cum Philippo, cum Aetolis, cum Poenis bella gesserunt, quanto vos studiosius⁶⁶ convenit iniuriis provocatos sociorum salutem una cum imperi vestri dignitate defendere, praesertim cum de maximis vestris vectigalibus agatur? nam ceterarum provinciarum vectigalia, Quirites, tanta sunt ut eis ad ipsas provincias tuendas⁶⁷ vix contenti esse possimus, Asia vero tam⁶⁸ opima est ac fertilis ut et ubertate agrorum et varietate fructuum et magnitudine pastionis et multitudine earum rerum quae exportentur⁶⁹ facile omnibus terris antecellat. itaque haec vobis provincia, Quirites, si et belli utilitatem et pacis dignitatem retinere⁷⁰ voltis, non modo a calamitate sed etiam a metu calamitatis⁷¹ est defendenda. [15] nam in ceteris rebus cum venit calamitas, tum detrimentum accipitur; at in vectigalibus non solum adventus mali sed etiam metus ipse adfert calamitatem. nam cum hostium copiae non longe absunt, etiam si inruptio nulla facta est, tamen pecua⁷² relinquuntur⁷³, agri cultura deseritur, mercatorum navigatio conquiescit. ita neque ex portu neque ex decumis neque ex scriptura vectigal conservari potest; qua re saepe totius anni fructus uno rumore periculi atque uno belli terrore amittitur. [16] quo tandem igitur⁷⁴ animo esse existimatis aut eos qui vectigalia nobis pensitant, aut eos qui exercent atque exigunt, cum duo reges cum maximis copiis propter⁷⁵ adsint, cum una excursio equitatus perbrevi tempore totius anni vectigal auferre possit, cum publicani familias maximas quas in salinis⁷⁶ habent, quas in agris, quas in portibus⁷⁷ atque⁷⁸ in custodiis magno periculo se habere arbitrentur? putatisne vos illis rebus frui posse, nisi eos qui vobis fructui sunt⁷⁹ conservaveritis⁸⁰ non solum, ut ante dixi, calamitate sed etiam calamitatis formidine liberatos? 7. [17]

ac ne illud quidem vobis neglegendum est quod mihi ego extremum proposueram, cum essem de belli genere⁸¹ dicturus, quod ad multorum bona civium Romanorum pertinet; quorum vobis pro vestra sapientia, Quirites, habenda est ratio diligenter. nam et publicani, homines honestissimi atque⁸² ornatissimi, suas rationes et copias in illam provinciam contulerunt, quorum ipsorum per se res et fortunae vobis curae esse debent. etenim, si vectigalia nervos esse rei publicae semper duximus, eum certe ordinem qui exercet illa firmamentum ceterorum ordinum recte esse⁸³ dicemus. [18] deinde ex ceteris⁸⁴ ordinibus homines gnavi⁸⁵ atque industrii partim ipsi in Asia negotiantur, quibus vos absentibus consulere debetis, partim eorum⁸⁶ in ea provincia pecunias magnas conlocatas habent. est igitur humanitatis vestrae magnum numerum civium⁸⁷ calamitate prohibere, sapientiae videre multorum civium calamitatem a re publica⁸⁸ seiunctam esse non posse. etenim illud primum⁸⁹ parvi⁹⁰ refert, vos⁹¹ publicanis amissa⁹² vectigalia postea victoria reciperare; neque enim isdem redimendi facultas erit propter calamitatem neque aliis voluntas propter timorem. [19] deinde quod nos⁹³ eadem Asia atque idem iste Mithridates initio belli Asiatici docuit, id quidem⁹⁴ certe calamitate docti memoria retinere debemus. nam tum, cum⁹⁵ in Asia magnas permulti res amiserunt⁹⁶, scimus Romae solutione impedita fidem concidisse. non enim possunt una in civitate multi rem ac fortunas amittere ut non pluris secum in eandem trahant calamitatem: a quo periculo prohibete rem publicam. etenim — mihi⁹⁷ credite id quod ipsi videtis — haec fides atque haec ratio pecuniarum quae Romae, quae in foro versatur, implicata⁹⁸ est cum illis pecuniis Asiaticis et cohaeret; ruere illa non possunt ut haec non eodem labefacta motu concidant. qua re videte num⁹⁹ dubitandum vobis sit omni studio ad id bellum incumbere in quo gloria nominis vestri, salus sociorum, vectigalia maxima, fortunae plurimorum civium coniunctae¹⁰⁰ cum re publica defendantur. 8. [20]

quoniam de genere belli dixi, nunc de magnitudine pauca dicam. potest enim hoc¹⁰¹ dici, belli genus esse ita necessarium ut sit gerendum, non esse ita magnum ut sit pertimescendum. in quo maxime laborandum est ne forte ea¹⁰² vobis quae diligentissime providenda sunt contemnenda esse videantur. atque ut omnes intellegant me L. Lucullo tantum impertire laudis quantum forti viro et sapienti¹⁰³ homini et magno imperatori debeatur, dico eius adventu maximas Mithridati¹⁰⁴ copias omnibus rebus ornatas atque instructas fuisse, urbemque Asiae clarissimam nobisque amicissimam Cyzicenorum oppressam¹⁰⁵ esse ab ipso rege maxima multitudine et oppugnatam vehementissime; quam L. Lucullus virtute, adsiduitate, consilio summis obsidionis periculis liberavit. [21] ab eodem imperatore classem magnam et ornatam quae ducibus Sertorianis ad Italiam studio atque odio¹⁰⁶ inflammata¹⁰⁷ raperetur superatam esse atque depressam; magnas hostium praeterea copias multis proeliis esse deletas patefactumque nostris legionibus esse Pontum qui antea¹⁰⁸ populo Romano ex omni aditu clausus fuisset; Sinopen atque Amisum, quibus in oppidis erant domicilia regis omnibus rebus ornata ac referta¹⁰⁹, ceterasque urbis Ponti et Cappadociae permultas uno aditu adventuque esse captas¹¹⁰; regem spoliatum regno patrio atque avito ad alios se reges atque ad alias gentis supplicem contulisse; atque haec omnia salvis populi Romani sociis atque integris vectigalibus esse gesta. satis opinor hoc esse¹¹¹ laudis atque ita, Quirites, ut hoc vos intellegatis¹¹², a nullo istorum qui huic obtrectant legi atque causae L. Lucullum similiter ex hoc loco esse laudatum. 9. [22]

requiretur fortasse nunc quem ad modum, cum haec ita sint, reliquum possit magnum esse¹¹³ bellum. cognoscite, Quirites; non enim hoc sine causa quaeri videtur. primum ex suo regno sic¹¹⁴ Mithridates profugit ut ex eodem Ponto Medea illa quondam fugisse¹¹⁵ dicitur, quam praedicant in fuga fratris sui membra in eis locis qua se parens persequeretur dissipavisse, ut eorum conlectio dispersa maerorque¹¹⁶ patrius celeritatem consequendi¹¹⁷ retardaret. sic Mithridates fugiens maximam vim auri atque argenti pulcherrimarumque rerum omnium quas et a¹¹⁸ maioribus acceperat et ipse bello superiore ex tota Asia direptas in suum regnum congesserat in Ponto omnem reliquit. haec dum nostri conligunt omnia diligentius, rex ipse e manibus effugit. ita illum¹¹⁹ in persequendi studio maeror, hos laetitia tardavit¹²⁰. [23] hunc in illo timore et fuga Tigranes, rex Armenius, excepit diffidentemque rebus suis confirmavit et adflictum erexit perditumque recreavit. cuius in regnum postea quam L. Lucullus¹²¹ cum exercitu venit, plures etiam gentes contra imperatorem nostrum concitatae sunt. erat enim metus iniectus eis nationibus quas numquam populus Romanus neque lacessendas bello neque temptandas putavit; erat etiam alia gravis atque vehemens opinio quae per¹²² animos gentium barbararum pervaserat, fani locupletissimi et religiosissimi diripiendi causa in eas oras nostrum esse exercitum¹²³ adductum. ita nationes multae atque magnae novo quodam terrore ac metu concitabantur. noster autem exercitus, tametsi¹²⁴ urbem ex Tigrani¹²⁵ regno ceperat et proeliis usus erat secundis, tamen nimia longinquitate locorum ac desiderio suorum commovebatur. [24] hic iam plura non dicam; fuit enim illud extremum ut ex eis¹²⁶ locis a militibus nostris reditus magis maturus quam progressio¹²⁷ longior quaereretur. Mithridates autem se et suam manum¹²⁸ iam confirmarat eorum opera qui ad eum ex ipsius regno concesserant¹²⁹ et magnis adventiciis auxiliis multorum regum et nationum iuvabatur. iam¹³⁰ hoc fere sic fieri solere¹³¹ accepimus ut regum adflictae fortunae facile multorum opes adliciant ad misericordiam, maximeque eorum qui aut reges¹³² sunt aut vivunt in regno, ut¹³³ eis nomen regale magnum et sanctum esse videatur. [25] itaque tantum victus efficere potuit quantum incolumis numquam est ausus optare. nam cum se in regnum suum recepisset, non fuit eo contentus quod ei praeter spem acciderat, ut illam postea quam pulsus erat terram umquam attingeret, sed in exercitum nostrum clarum atque victorem impetum fecit. sinite hoc loco, Quirites, sicut poetae solent qui res Romanas scribunt, praeterire me nostram calamitatem, quae tanta fuit ut eam ad auris imperatoris¹³⁴ non ex proelio nuntius sed ex sermone rumor adferret. hic in illo ipso malo gravissimaque belli offensione L¹³⁵. [26] Lucullus, qui tamen aliqua ex parte eis incommodis mederi fortasse potuisset, vestro iussu coactus qui¹³⁶ imperi diuturnitati modum statuendum vetere exemplo putavistis, partim militum qui iam stipendiis confectis¹³⁷ erant dimisit, partim¹³⁸ M'. Glabrioni¹³⁹ tradidit. multa praetereo consulto; sed ea vos coniectura perspicite quantum illud¹⁴⁰ bellum factum putetis quod coniungant reges potentissimi, renovent agitatae nationes, suscipiant integrae gentes, novus imperator noster accipiat vetere exercitu pulso. 10. [27]

satis multa mihi¹⁴¹ verba fecisse videor qua re¹⁴² esset hoc bellum genere ipso necessarium, magnitudine periculosum. restat ut de imperatore ad id bellum deligendo ac tantis rebus praeficiendo dicendum esse videatur. Vtinam, Quirites, virorum fortium atque innocentium copiam tantam haberetis ut haec vobis deliberatio difficilis esset quemnam potissimum tantis rebus ac tanto bello praeficiendum putaretis! nunc vero cum sit unus Cn. Pompeius qui non modo eorum hominum qui nunc sunt gloriam sed etiam antiquitatis memoriam virtute superarit¹⁴³, quae res est quae cuiusquam animum in hac causa dubium facere possit? [28] ego enim sic existimo, in summo imperatore quattuor has res inesse oportere, scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, felicitatem¹⁴⁴. quis igitur hoc homine scientior umquam aut fuit aut esse debuit? qui e ludo atque e¹⁴⁵ pueritiae disciplinis bello maximo atque acerrimis hostibus ad patris exercitum atque in militiae disciplinam profectus est, qui extrema pueritia miles in exercitu¹⁴⁶ summi fuit¹⁴⁷ imperatoris, ineunte adulescentia maximi ipse exercitus imperator, qui saepius cum hoste conflixit quam quisquam cum inimico concertavit, plura bella gessit quam ceteri legerunt, pluris provincias confecit quam alii concupiverunt, cuius adulescentia ad scientiam rei militaris non alienis praeceptis sed suis imperiis, non offensionibus belli sed victoriis, non stipendiis sed triumphis est erudita. quod denique genus esse belli¹⁴⁸ potest in quo illum non exercuerit fortuna rei publicae? civile, Africanum, Transalpinum, Hispaniense mixtum ex civibus¹⁴⁹ atque ex¹⁵⁰ bellicosissimis nationibus¹⁵¹, servile, navale bellum, varia et diversa genera et bellorum et hostium non solum gesta ab hoc uno sed etiam confecta nullam rem esse declarant in usu positam militari quae huius¹⁵² viri¹⁵³ scientiam fugere possit. 11. [29]

iam vero virtuti Cn. Pompei quae potest oratio par inveniri? quid est quod quisquam¹⁵⁴ aut illo dignum aut vobis novum aut cuiquam inauditum possit adferre¹⁵⁵? neque enim solae sunt¹⁵⁶ virtutes imperatoriae quae volgo existimantur, labor in negotiis, fortitudo in periculis, industria in agendo, celeritas in conficiendo, consilium in providendo, quae tanta sunt in hoc uno quanta in omnibus reliquis imperatoribus quos aut vidimus aut audivimus non fuerunt. Testis est Italia quam ille ipse¹⁵⁷ victor L. [30] Sulla huius virtute et¹⁵⁸ subsidio confessus est liberatam; testis¹⁵⁹ Sicilia quam multis undique cinctam periculis non terrore belli sed consili celeritate explicavit; testis Africa quae magnis oppressa hostium copiis eorum ipsorum sanguine redundavit; testis Gallia per quam legionibus nostris iter in Hispaniam¹⁶⁰ Gallorum internicione patefactum est; testis Hispania quae saepissime plurimos hostis ab hoc superatos prostratosque conspexit; testis iterum et saepius Italia quae, cum servili bello taetro periculosoque premeretur, ab hoc auxilium absente expetivit, quod bellum exspectatione eius attenuatum atque imminutum est, adventu sublatum ac sepultum. [31] testes nunc¹⁶¹ vero iam omnes orae atque omnes terrae gentes¹⁶² nationes, maria denique¹⁶³ omnia cum universa tum in singulis oris omnes sinus atque portus. quis enim toto mari locus per hos annos aut tam firmum habuit praesidium ut tutus esset, aut tam fuit abditus ut lateret? quis navigavit qui non se aut mortis aut servitutis periculo committeret, cum aut hieme aut referto praedonum mari navigaret? hoc tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam late divisum atque dispersum quis umquam arbitraretur aut ab omnibus imperatoribus uno anno aut omnibus annis ab uno imperatore confici posse? [32] quam provinciam tenuistis a praedonibus liberam¹⁶⁴ per hosce annos? quod vectigal vobis tutum fuit? quem socium defendistis? cui praesidio classibus vestris fuistis? quam multas existimatis insulas esse desertas, quam multas aut¹⁶⁵ metu relictas aut a praedonibus captas urbis esse sociorum? 12. sed quid ego longinqua commemoro? fuit hoc quondam, fuit proprium¹⁶⁶ populi Romani longe a domo bellare et propugnaculis imperi sociorum fortunas, non sua tecta defendere. sociis ego vestris¹⁶⁷ mare per hosce¹⁶⁸ annos clausum fuisse dicam, cum exercitus vestri numquam Brundisio¹⁶⁹ nisi hieme summa¹⁷⁰ transmiserint? qui ad vos ab exteris nationibus venirent, captos querar, cum legati populi Romani redempti sint? mercatoribus mare tutum¹⁷¹ non fuisse dicam, cum duodecim secures in praedonum potestatem pervenerint? [33] Cnidum aut¹⁷² Colophonem aut Samum, nobilissimas urbis, innumerabilisque alias captas esse commemorem, cum vestros portus atque eos portus quibus vitam ac¹⁷³ spiritum ducitis in praedonum fuisse potestate¹⁷⁴ sciatis? an vero ignoratis portum Caietae celeberrimum et¹⁷⁵ plenissimum navium inspectante praetore a praedonibus esse direptum, ex Miseno autem eius ipsius liberos qui cum praedonibus antea¹⁷⁶ bellum gesserat¹⁷⁷ a praedonibus esse sublatos? nam quid ego Ostiense incommodum atque illam labem atque ignominiam rei publicae querar, cum prope inspectantibus vobis classis ea cui consul populi Romani praepositus esset a praedonibus capta atque depressa¹⁷⁸ est? pro di immortales! tantamne¹⁷⁹ unius hominis incredibilis ac divina virtus tam brevi tempore lucem adferre rei publicae potuit ut vos, qui modo ante ostium Tiberinum classem hostium videbatis, ei¹⁸⁰ nunc nullam intra Oceani ostium praedonum navem esse¹⁸¹ audiatis? [34] atque haec qua celeritate gesta sint, quamquam videtis, tamen a me in dicendo praetereunda non sunt. quis enim umquam aut obeundi negoti aut consequendi quaestus studio tam brevi tempore tot loca adire, tantos cursus conficere potuit, quam celeriter Cn. Pompeio duce tanti belli impetus navigavit? qui nondum tempestivo ad navigandum mari¹⁸² Siciliam adiit, Africam exploravit, inde¹⁸³ Sardiniam cum classe venit atque haec tria frumentaria subsidia rei publicae firmissimis praesidiis classibusque munivit. [35] Inde cum se¹⁸⁴ in Italiam recepisset, duabus Hispaniis et Gallia Transalpina¹⁸⁵ praesidiis ac navibus confirmata¹⁸⁶, missis item in oram Illyrici maris et in Achaiam omnemque Graeciam navibus Italiae duo maria maximis classibus firmissimisque¹⁸⁷ praesidiis adornavit, ipse autem ut Brundisio¹⁸⁸ profectus est, undequinquagesimo die totam ad imperium populi Romani Ciliciam adiunxit; omnes qui ubique praedones fuerunt partim capti interfectique sunt, partim unius huius se imperio ac potestati dediderunt¹⁸⁹. idem Cretensibus, cum ad eum usque in¹⁹⁰ Pamphyliam legatos deprecatoresque misissent, spem deditionis non ademit obsidesque imperavit. ita tantum bellum, tam diuturnum, tam longe lateque dispersum, quo bello omnes gentes ac nationes premebantur, Cn. Pompeius extrema hieme apparavit, ineunte vere suscepit, media aestate confecit. 13. [36]

est haec divina atque incredibilis virtus imperatoris. quid? ceterae quas paulo ante commemorare coeperam quantae atque quam multae sunt! non enim bellandi virtus solum in summo ac perfecto imperatore quaerenda est sed multae sunt artes eximiae huius administrae comitesque virtutis. ac primum quanta innocentia debent esse imperatores, quanta deinde in omnibus¹⁹¹ rebus temperantia, quanta fide, quanta facilitate¹⁹², quanto ingenio, quanta humanitate! quae breviter qualia sint in Cn. Pompeio consideremus. summa enim sunt omnia¹⁹³, Quirites¹⁹⁴, sed ea magis ex¹⁹⁵ aliorum contentione quam ipsa per sese cognosci atque intellegi possunt. [37] quem enim possumus imperatorem¹⁹⁶ ullo in numero putare cuius in exercitu centuriatus veneant¹⁹⁷ atque venierint? quid hunc hominem magnum aut amplum de re publica cogitare qui pecuniam ex aerario depromptam ad bellum administrandum aut propter cupiditatem provinciae magistratibus diviserit aut propter avaritiam Romae in quaestu reliquerit¹⁹⁸? vestra admurmuratio facit, Quirites¹⁹⁹, ut agnoscere videamini qui haec fecerint; ego autem nomino neminem; qua re irasci mihi nemo poterit nisi qui ante de se voluerit²⁰⁰ confiteri. itaque propter hanc avaritiam imperatorum quantas calamitates, quocumque ventum sit²⁰¹, nostri exercitus adferant²⁰² quis ignorat? [38] itinera quae per hosce²⁰³ annos in Italia per agros atque oppida civium Romanorum nostri imperatores fecerint recordamini; tum facilius statuetis quid apud exteras nationes fieri existimetis. Vtrum pluris arbitramini per hosce annos militum vestrorum armis hostium urbis an hibernis sociorum civitates esse deletas? neque enim potest exercitum is continere imperator qui se ipse²⁰⁴ non continet, neque severus esse in iudicando qui alios in se severos esse iudices non volt. hic miramur hunc hominem tantum excellere ceteris, [39] cuius legiones sic in Asiam pervenerint ut non modo manus tanti exercitus sed ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse dicatur? iam vero quem ad modum milites hibernent cotidie sermones ac litterae perferuntur; non modo ut sumptum faciat in militem nemini vis adfertur sed ne cupienti quidem quicquam²⁰⁵ permittitur. hiemis enim non avaritiae perfugium maiores nostri in sociorum atque amicorum tectis esse voluerunt. 14. [40] age vero, ceteris in rebus quae²⁰⁶ sit temperantia considerate. Vnde illam tantam celeritatem et tam incredibilem cursum inventum putatis? non enim illum eximia vis remigum aut ars inaudita quaedam gubernandi aut venti aliqui novi tam celeriter in ultimas terras pertulerunt, sed eae²⁰⁷ res quae ceteros remorari solent non retardarunt. non avaritia ab instituto cursu ad praedam aliquam devocavit, non libido ad voluptatem, non amoenitas ad delectationem, non nobilitas urbis²⁰⁸ ad cognitionem, non denique labor ipse ad quietem; postremo signa et tabulas ceteraque ornamenta Graecorum oppidorum quae ceteri tollenda esse arbitrantur, ea sibi ille ne visenda quidem existimavit. [41] itaque omnes²⁰⁹ nunc in eis locis Cn. Pompeium sicut aliquem non ex hac urbe missum sed de caelo delapsum intuentur; nunc denique incipiunt credere fuisse homines Romanos hac quondam²¹⁰ continentia, quod iam nationibus exteris incredibile ac falso memoriae proditum videbatur; nunc imperi vestri splendor illis gentibus lucem adferre coepit²¹¹; nunc intellegunt non sine causa maiores suos tum cum ea²¹² temperantia magistratus habebamus²¹³ servire populo Romano quam imperare aliis maluisse. iam vero ita faciles aditus ad eum privatorum, ita liberae querimoniae de aliorum iniuriis esse dicuntur, ut is qui dignitate principibus excellit facilitate infimis par esse videatur. [42] iam quantum consilio, quantum dicendi gravitate et copia valeat, in quo ipso inest quaedam dignitas imperatoria, vos, Quirites²¹⁴, hoc ipso ex loco saepe cognostis²¹⁵. fidem vero eius quantam inter socios existimari putatis quam hostes omnes omnium generum sanctissimam iudicarint? humanitate iam tanta est ut difficile dictu sit utrum hostes magis virtutem eius pugnantes timuerint an mansuetudinem victi dilexerint. 15. et quisquam dubitabit quin huic hoc tantum bellum²¹⁶ permittendum²¹⁷ sit qui ad omnia nostrae memoriae bella conficienda divino quodam consilio natus esse videatur? [43]

et quoniam auctoritas quoque in bellis administrandis multum atque in²¹⁸ imperio militari valet, certe nemini dubium est quin ea re²¹⁹ idem ille imperator plurimum possit. vehementer autem pertinere ad bella administranda quid hostes, quid socii de imperatoribus nostris existiment quis ignorat, cum sciamus homines in tantis rebus ut aut metuant aut contemnant aut oderint aut ament²²⁰ opinione non minus et fama²²¹ quam aliqua ratione certa commoveri? quod igitur nomen umquam in orbe terrarum clarius fuit, cuius res gestae pares? de quo homine vos, id quod maxime facit auctoritatem, tanta et tam praeclara iudicia fecistis? [44] an vero ullam usquam esse oram tam desertam putatis quo non illius diei²²² fama pervaserit, cum universus populus Romanus referto foro completisque omnibus templis ex quibus hic locus conspici potest unum sibi ad commune omnium gentium bellum Cn. Pompeium imperatorem depoposcit? itaque ut plura non dicam neque aliorum exemplis confirmem quantum auctoritas²²³ valeat in bello, ab eodem Cn. Pompeio omnium rerum egregiarum exempla sumantur. qui quo die a vobis maritimo bello praepositus est imperator, tanta repente²²⁴ vilitas ex summa inopia et caritate rei frumentariae consecuta est unius hominis spe ac nomine quantam vix in²²⁵ summa ubertate agrorum diuturna pax efficere potuisset. [45] iam accepta in Ponto calamitate ex eo proelio de quo vos paulo ante invitus admonui, cum socii pertimuissent, hostium opes²²⁶ animique crevissent, satis firmum praesidium provincia non haberet, amisissetis Asiam, Quirites, nisi ad²²⁷ ipsum discrimen eius temporis divinitus Cn. Pompeium ad eas regiones Fortuna²²⁸ populi Romani attulisset. huius adventus et Mithridatem insolita²²⁹ inflatum²³⁰ victoria continuit et Tigranen²³¹ magnis copiis minitantem Asiae retardavit. et quisquam dubitabit quid virtute perfecturus²³² sit qui tantum auctoritate perfecerit²³³, aut quam facile imperio atque exercitu socios et vectigalia conservaturus sit qui ipso nomine ac rumore defenderit? 16. [46] age vero illa res quantam declarat eiusdem hominis apud hostis populi Romani auctoritatem, quod ex locis tam longinquis tamque diversis tam brevi tempore omnes huic se uni dediderunt²³⁴! quod a communi²³⁵ Cretensium legati, cum in eorum insula noster imperator exercitusque esset, ad Cn. Pompeium in ultimas prope terras venerunt²³⁶ eique se omnis Cretensium civitates dedere velle dixerunt! quid? idem iste Mithridates nonne ad eundem Cn. Pompeium legatum usque in²³⁷ Hispaniam misit? eum quem Pompeius legatum semper iudicavit, ei quibus erat molestum²³⁸ ad eum potissimum esse missum speculatorem quam legatum iudicari²³⁹ maluerunt. potestis igitur iam constituere, Quirites²⁴⁰, hanc auctoritatem multis postea rebus gestis magnisque vestris iudiciis amplificatam quantum apud illos reges, quantum apud exteras nationes valituram esse existimetis. [47]

reliquum est ut de felicitate quam praestare de se ipso²⁴¹ nemo potest, meminisse et commemorare de altero possumus²⁴², sicut aequum est homines de potestate deorum, timide et pauca dicamus. ego enim sic existimo, maximo, Marcello, Scipioni, Mario ceterisque²⁴³ magnis imperatoribus non solum propter virtutem sed etiam propter fortunam saepius imperia mandata atque exercitus esse commissos. fuit enim profecto quibusdam summis viris quaedam ad amplitudinem et ad gloriam et ad res magnas bene gerendas divinitus adiuncta fortuna. de huius autem hominis felicitate quo de²⁴⁴ nunc agimus hac utar moderatione dicendi, non ut in illius potestate fortunam positam esse dicam sed ut praeterita meminisse, reliqua sperare videamur, ne aut invisa dis immortalibus oratio nostra aut ingrata esse videatur. [48] itaque non sum²⁴⁵ praedicaturus quantas ille res domi militiae²⁴⁶, terra marique quantaque felicitate gesserit, ut eius semper voluntatibus non modo cives adsenserint, socii obtemperarint, hostes oboedierint, sed etiam venti tempestatesque obsecundarint; hoc brevissime dicam, neminem umquam tam impudentem fuisse qui ab dis immortalibus tot et tantas res tacitus auderet optare quot²⁴⁷ et quantas di immortales ad Cn. Pompeium detulerunt²⁴⁸. quod ut illi proprium ac perpetuum sit, Quirites, cum communis salutis atque imperi tum ipsius hominis causa, sicuti facitis, et velle²⁴⁹ et optare debetis. [49]

qua re cum et bellum sit ita²⁵⁰ necessarium ut neglegi non possit, ita magnum ut accuratissime sit administrandum, et cum ei imperatorem praeficere possitis in quo sit²⁵¹ eximia belli scientia, singularis virtus, clarissima auctoritas, egregia fortuna, dubitatis²⁵², Quirites, quin hoc tantum boni quod vobis²⁵³ ab²⁵⁴ dis immortalibus oblatum et datum est in rem publicam conservandam atque amplificandam conferatis? 17. quod si Romae Cn. [50] Pompeius privatus esset hoc tempore, tamen ad tantum bellum is erat deligendus²⁵⁵ atque mittendus; nunc cum ad ceteras summas utilitates haec quoque opportunitas adiungatur ut in eis²⁵⁶ ipsis locis adsit, ut habeat exercitum, ut ab eis qui habent accipere statim possit, quid exspectamus? aut cur²⁵⁷ non ducibus dis immortalibus eidem cui cetera summa cum salute rei publicae commissa sunt hoc quoque bellum regium commendamus²⁵⁸? [51]

at enim vir clarissimus, amantissimus²⁵⁹ rei publicae, vestris beneficiis amplissimis²⁶⁰ adfectus, Q. Catulus, itemque summis ornamentis honoris, fortunae, virtutis, ingeni praeditus, Q. Hortensius, ab hac ratione dissentiunt. quorum ego auctoritatem apud vos multis locis plurimum valuisse et valere oportere confiteor; sed in hac causa, tametsi cognostis²⁶¹ auctoritates contrarias virorum²⁶² fortissimorum et clarissimorum, tamen omissis auctoritatibus ipsa re ac ratione exquirere possumus veritatem, atque hoc facilius quod ea omnia quae a me adhuc dicta sunt idem²⁶³ isti vera esse concedunt²⁶⁴, et necessarium bellum esse et magnum et in uno Cn. [52] Pompeio summa esse omnia. quid igitur ait Hortensius? si uni omnia tribuenda sint, dignissimum²⁶⁵ esse Pompeium, sed ad unum tamen omnia deferri non oportere. obsolevit iam ista oratio²⁶⁶ re multo magis quam verbis refutata. nam tu idem, Q. Hortensi, multa pro tua summa copia ac singulari facultate dicendi et in senatu contra virum fortem, A. Gabinium²⁶⁷, graviter ornateque dixisti, cum is de uno imperatore contra praedones constituendo legem promulgasset, et ex hoc ipso loco permulta item²⁶⁸ contra eam legem verba fecisti. [53] quid? tum, per deos immortalis! si plus apud populum Romanum auctoritas tua quam ipsius populi Romani salus et vera causa valuisset, hodie hanc gloriam atque hoc orbis terrae imperium teneremus²⁶⁹? an tibi tum imperium hoc esse²⁷⁰ videbatur cum populi Romani legati quaestores praetoresque²⁷¹ capiebantur, cum ex omnibus provinciis commeatu et privato et publico prohibebamur, cum ita clausa nobis erant maria omnia ut neque privatam rem transmarinam neque publicam iam obire possemus? 18. [54]

quae civitas umquam²⁷² fuit antea, non dico Atheniensium quae satis²⁷³ late quondam mare tenuisse dicitur, non Carthaginiensium qui permultum classe ac maritimis²⁷⁴ rebus valuerunt, non Rhodiorum quorum usque ad nostram memoriam disciplina navalis et gloria permansit²⁷⁵, quae civitas, inquam, antea tam tenuis aut tam parvola²⁷⁶ fuit quae non portus suos et agros et aliquam partem regionis atque orae maritimae per se ipsa defenderet? at hercules²⁷⁷ aliquot annos continuos ante legem Gabiniam ille populus Romanus²⁷⁸, cuius usque ad nostram memoriam nomen invictum in navalibus pugnis permanserit, magna ac multo maxima parte non modo utilitatis sed etiam²⁷⁹ dignitatis atque imperi caruit. [55] nos quorum maiores Antiochum regem classe Persenque²⁸⁰ superarunt omnibusque²⁸¹ navalibus pugnis Carthaginiensis, homines in maritimis rebus exercitatissimos paratissimosque²⁸², vicerunt, ei nullo in loco iam²⁸³ praedonibus pares esse poteramus. nos qui²⁸⁴ antea non modo Italiam tutam habebamus sed omnis socios in ultimis oris auctoritate nostri imperi salvos praestare poteramus, tum cum insula Delus²⁸⁵ tam procul a nobis in Aegaeo mari posita, quo omnes undique cum mercibus atque oneribus commeabant, referta divitiis, parva, sine muro nihil timebat, idem non modo provinciis atque oris Italiae maritimis ac portibus²⁸⁶ nostris sed etiam Appia iam via carebamus²⁸⁷. et eis temporibus nonne²⁸⁸ pudebat magistratus populi Romani in hunc ipsum locum escendere²⁸⁹, cum eum nobis maiores nostri exuviis nauticis et classium spoliis ornatum reliquissent! 19. [56] bono te animo tum, Q. Hortensi, populus Romanus et ceteros qui erant in eadem sententia dicere existimavit et ea²⁹⁰ quae sentiebatis; sed tamen in salute communi idem populus Romanus dolori suo maluit quam auctoritati vestrae obtemperare. itaque una lex, unus vir, unus annus non modo vos²⁹¹ illa miseria ac turpitudine liberavit sed etiam effecit ut aliquando vere videremini²⁹² omnibus gentibus ac nationibus terra marique imperare. [57] quo mihi etiam indignius videtur obtrectatum esse adhuc, Gabinio dicam anne Pompeio an utrique, id quod est verius, ne legaretur A. Gabinius Cn. Pompeio expetenti ac postulanti. Vtrum ille qui postulat ad tantum bellum legatum²⁹³ quem velit idoneus non est qui impetret, cum ceteri ad expilandos socios diripiendasque provincias quos voluerunt²⁹⁴ legatos eduxerint, an ipse cuius lege salus ac dignitas populo Romano atque omnibus gentibus constituta est expers esse debet eius imperatoris²⁹⁵ atque eius²⁹⁶ exercitus qui consilio ac periculo illius²⁹⁷ est constitutus? an C. [58] Falcidius, Q. Metellus, Q. Caelius Latiniensis, Cn. Lentulus, quos omnis honoris causa nomino, cum tribuni plebi fuissent, anno proximo legati esse potuerunt; in uno Gabinio sunt tam diligentes qui in hoc bello quod lege Gabinia geritur²⁹⁸, in hoc imperatore atque exercitu quem per vos ipse constituit, etiam praecipuo iure esse debebat²⁹⁹? de quo legando consules spero ad senatum relaturos. qui si dubitabunt aut gravabuntur, ego me profiteor relaturum; neque me impediet cuiusquam iniquitas³⁰⁰ quo minus vobis³⁰¹ fretus vestrum ius beneficiumque defendam, neque praeter intercessionem quicquam audiam³⁰², de qua, ut ego³⁰³ arbitror, isti ipsi qui minitantur³⁰⁴ etiam atque etiam quid liceat considerabunt. mea quidem sententia, Quirites, unus A. Gabinius belli maritimi rerumque gestarum Cn. Pompeio socius³⁰⁵ ascribitur, propterea quod alter uni illud³⁰⁶ bellum suscipiendum vestris suffragiis detulit, alter delatum susceptumque confecit. 20. [59]

reliquum est ut de Q. Catuli auctoritate et sententia dicendum esse videatur. qui cum ex vobis quaereret, si in uno Cn. Pompeio omnia poneretis, si quid eo³⁰⁷ factum esset, in quo spem essetis habituri, cepit magnum suae virtutis fructum ac dignitatis, cum omnes una prope voce in eo ipso³⁰⁸ vos spem habituros esse dixistis. etenim talis est vir ut nulla res tanta sit ac tam difficilis³⁰⁹ quam ille non et consilio regere et integritate tueri et virtute conficere possit. sed in hoc ipso ab eo vehementissime dissentio, quod quo minus certa est hominum ac minus diuturna vita, hoc magis res publica, dum per deos immortalis licet, frui debet summi viri vita atque virtute. [60] at enim³¹⁰ ne quid novi fiat contra exempla atque instituta maiorum. non dicam³¹¹ hoc loco maiores nostros semper in pace consuetudini, in bello utilitati paruisse, semper ad novos casus temporum novorum consiliorum rationes accommodasse, non dicam duo bella maxima, Punicum atque Hispaniense, ab uno imperatore esse confecta duasque³¹² urbis potentissimas quae huic imperio maxime minitabantur, Carthaginem atque³¹³ Numantiam, ab eodem Scipione esse deletas, non commemorabo nuper ita vobis patribusque vestris esse visum ut in uno C. Mario spes imperi poneretur, ut idem cum Iugurtha, idem cum Cimbris, idem cum Teutonis bellum administraret; in ipso Cn. Pompeio in quo novi constitui nihil volt Q. Catulus quam multa sint nova summa Q. Catuli³¹⁴ voluntate constituta recordamini. 21. [61]

quid tam novum quam adulescentulum³¹⁵ privatum exercitum difficili rei publicae tempore conficere? confecit. huic praeesse? praefuit. rem optime ductu suo gerere? gessit. quid tam praeter consuetudinem quam homini peradulescenti cuius aetas a senatorio gradu³¹⁶ longe abesset imperium atque exercitum dari, Siciliam permitti atque Africam bellumque in ea provincia³¹⁷ administrandum? fuit in his provinciis singulari innocentia, gravitate, virtute, bellum in Africa maximum confecit, victorem exercitum deportavit. quid vero tam inauditum quam equitem Romanum triumphare? at eam quoque rem populus Romanus non modo vidit sed omnium etiam³¹⁸ studio visendam et concelebrandam³¹⁹ putavit. [62] quid tam inusitatum quam ut³²⁰, cum duo consules clarissimi fortissimique essent, eques Romanus ad bellum maximum formidolosissimumque pro consule mitteretur? Missus est. quo quidem tempore cum esset non nemo in senatu qui diceret 'non oportere mitti hominem privatum pro consule,' L. Philippus dixisse dicitur 'non se illum sua sententia pro consule sed pro consulibus mittere.' tanta in eo rei publicae bene gerendae spes constituebatur ut duorum consulum munus unius adulescentis virtuti committeretur. quid tam singulare quam ut ex senatus consulto legibus solutus consul ante fieret quam ullum alium³²¹ magistratum per leges capere licuisset? quid tam incredibile quam ut iterum³²² eques Romanus ex senatus consulto triumpharet? quae in omnibus hominibus nova post hominum memoriam constituta sunt, ea tam multa non sunt quam haec quae in hoc uno homine vidimus³²³. [63] atque haec tot exempla tanta ac tam nova profecta sunt in eodem homine³²⁴ a Q. Catuli³²⁵ atque a³²⁶ ceterorum eiusdem dignitatis amplissimorum hominum auctoritate. 22.

qua re videant ne sit periniquum et non ferendum illorum auctoritatem de Cn. Pompei dignitate a vobis comprobatam semper³²⁷ esse, vestrum ab illis de eodem homine iudicium populique Romani auctoritatem improbari, praesertim cum iam suo iure populus Romanus in hoc homine suam auctoritatem vel contra omnis qui dissentiunt possit defendere, propterea quod isdem³²⁸ istis reclamantibus vos unum illum ex omnibus delegistis quem bello praedonum praeponeretis. [64] hoc si vos temere fecistis et rei publicae parum consuluistis, recte isti studia vestra suis consiliis regere conantur³²⁹. sin autem vos plus tum³³⁰ in re publica vidistis, vos eis³³¹ repugnantibus per vosmet ipsos dignitatem huic imperio, salutem orbi terrarum attulistis, aliquando isti principes et sibi et ceteris populi Romani universi auctoritati parendum esse fateantur. atque in hoc³³² bello Asiatico et regio, Quirites³³³, non solum militaris illa virtus quae est in Cn. Pompeio singularis sed aliae quoque animi virtutes³³⁴ magnae et multae requiruntur. difficile est in Asia, Cilicia, Syria regnisque interiorum nationum ita versari nostrum imperatorem ut nihil aliud nisi de hoste ac de laude cogitet. deinde, etiam si qui sunt pudore ac temperantia moderatiores, tamen eos esse talis propter multitudinem cupidorum hominum nemo arbitratur. [65] difficile est dictu, Quirites, quanto in odio simus apud exteras nationes propter eorum quos ad eas per hos annos cum imperio misimus libidines et iniurias³³⁵. quod enim fanum³³⁶ putatis in illis terris nostris magistratibus religiosum, quam civitatem sanctam, quam domum³³⁷ satis clausam ac munitam fuisse? Vrbes iam locupletes et copiosae requiruntur quibus causa belli propter diripiendi facultatem³³⁸ inferatur. [66] libenter haec coram cum Q. Catulo³³⁹ et Q. Hortensio, summis et clarissimis viris, disputarem; norunt³⁴⁰ enim sociorum volnera, vident eorum calamitates, querimonias audiunt. pro sociis vos contra hostis exercitus³⁴¹ mittere putatis an hostium simulatione contra socios atque amicos? quae civitas est in Asia quae non modo imperatoris aut legati sed unius tribuni militum animos ac spiritus capere possit? 23. qua re, etiam si quem habetis qui conlatis signis exercitus regios superare posse videatur, tamen, nisi erit idem qui a³⁴² pecuniis sociorum, qui ab eorum coniugibus ac liberis, qui ab ornamentis fanorum atque oppidorum³⁴³, qui ab auro gazaque regia manus, oculos, animum cohibere possit, non erit idoneus qui ad bellum Asiaticum regiumque mittatur. [67] ecquam³⁴⁴ putatis civitatem pacatam fuisse quae locuples sit, ecquam esse locupletem quae istis pacata esse videatur? Ora maritima, Quirites³⁴⁵, Cn. Pompeium non solum³⁴⁶ propter rei militaris gloriam sed etiam propter animi continentiam requisivit. videbat enim praetores³⁴⁷ locupletari quotannis pecunia publica praeter paucos, neque nos³⁴⁸ quicquam aliud adsequi³⁴⁹ classium nomine nisi ut detrimentis accipiendis maiore adfici turpitudine videremur. nunc³⁵⁰ qua cupiditate homines in provincias, quibus³⁵¹ iacturis³⁵² quibusque³⁵³ condicionibus proficiscantur ignorant videlicet isti qui ad unum deferenda omnia esse non arbitrantur. quasi vero Cn. Pompeium non cum suis virtutibus tum etiam alienis vitiis magnum esse videamus. [68] qua re nolite dubitare quin³⁵⁴ huic uni credatis omnia qui inter³⁵⁵ tot annos³⁵⁶ unus inventus est quem socii in urbis suas cum exercitu venisse gauderent³⁵⁷.

quod si auctoritatibus hanc causam, Quirites, confirmandam putatis, est vobis auctor vir bellorum omnium maximarumque rerum peritissimus, P. Servilius, cuius tantae res gestae terra marique exstiterunt ut, cum de bello deliberetis, auctor vobis gravior esse nemo³⁵⁸ debeat; est C. Curio, summis vestris beneficiis³⁵⁹ maximisque rebus gestis, summo ingenio et prudentia praeditus, est Cn. Lentulus in quo omnes pro amplissimis vestris honoribus summum consilium, summam gravitatem esse cognostis³⁶⁰, est C. Cassius, integritate, veritate³⁶¹, constantia singulari. qua re videte ut horum³⁶² auctoritatibus illorum³⁶³ orationi qui dissentiunt respondere posse videamur. 24. [69]

quae cum ita sint, C. Manili, primum istam tuam et legem et voluntatem et sententiam laudo vehementissimeque comprobo; deinde te hortor ut auctore populo Romano maneas in sententia neve cuiusquam vim aut minas pertimescas. primum in te satis esse animi perseverantiaeque³⁶⁴ arbitror; deinde, cum tantam multitudinem tanto cum³⁶⁵ studio adesse videamus³⁶⁶ quantam iterum nunc in eodem homine praeficiendo videmus, quid est quod aut de re aut de perficiendi³⁶⁷ facultate dubitemus? ego autem, quicquid est in me³⁶⁸ studi, consili, laboris, ingeni, quicquid hoc beneficio populi Romani atque hac potestate praetoria, quicquid auctoritate, fide, constantia possum, id omne ad hanc rem conficiendam tibi et populo Romano polliceor ac defero testorque omnis deos, [70] et eos maxime qui huic loco temploque praesident, qui omnium mentis eorum qui ad rem publicam adeunt maxime perspiciunt, me hoc neque rogatu facere cuiusquam, neque quo Cn. Pompei gratiam mihi per hanc causam conciliari putem, neque quo mihi ex cuiusquam amplitudine aut praesidia periculis aut adiumenta honoribus quaeram, propterea quod pericula facile, ut hominem praestare oportet, innocentia tecti repellemus, honorem autem neque ab uno neque ex³⁶⁹ hoc loco sed eadem illa nostra laboriosissima ratione vitae, si vestra voluntas feret, consequemur. [71] quam ob rem, si quid³⁷⁰ in hac causa mihi susceptum est, Quirites, id ego omne³⁷¹ me rei publicae causa suscepisse confirmo, tantumque abest ut aliquam mihi bonam gratiam quaesisse videar, ut multas me³⁷² etiam simultates partim obscuras, partim apertas intellegam mihi non necessarias, vobis non inutilis suscepisse. sed ego me hoc honore praeditum, tantis vestris³⁷³ beneficiis adfectum statui, Quirites, vestram voluntatem et rei publicae dignitatem et salutem provinciarum atque sociorum meis omnibus commodis et rationibus praeferre oportere.