Liber VIII
IAM consules erant C. Plautius iterum L.L. (lucius) dx: licius D?L: titus (or t.) W. A.U.C. 413 Aemilius Mamercus, cum Setini Norbanique Romam nuntii defectionis Privernatium cum querimoniis
acceptae cladis venerunt. Volscorum item exercitum
duce Antiati populo consedisse ad Satricum allatum
est. utrumque bellum Plautio sorte evenit. prius
ad Privernum profectus extemplo acie conflixit.
haud magno certamine devicti hostes; oppidum
captum redditumque Privernatibus praesidio valido
imposito; agri partes duae ademptae. inde victor
exercitus Satricum contra Antiates ductus. ibi
magna utrimque caede atrox proelium fuit; et cum
tempestas eos neutro inclinata spe dimicantes diremisset, Romani nihil eo certamine tam ambiguo fessi
in posterum diem proelium parant. Volscis recensentibus quos viros in acie amisissent haudquaquam
idem animus ad iterandum periculum fuit; nocte
pro victis Antium agmine trepido sauciis ac parteA.U.C. 413 impedimentorum relicta abierunt. armorum magna vis cum inter caesa hostium corpora tum in castris inventa est. ea Luae Matri dare se consul dixit
finesque hostium usque ad oram maritimam est
depopulatus.
alteri consuli Aemilio ingresso Sabellum agrum
non castra Samnitium, non legiones usquam oppositae. ferro ignique vastantem agros legati
Samnitium pacem orantes adeunt; a quo reiecti ad
senatum, potestate facta dicendi, positis ferocibus
animis pacem sibi ab Romanis bellique ius adversus
Sidicinos petierunt, quae se eo iustius petere, quod
et in amicitiam populi Romani secundis suis rebus,
non adversis ut Campani, venissent, et adversus
Sidicinos sumerent arma, suos semper hostes, populi
Romani nunquam amicos, qui nec ut Samnites in
pace amicitiam nec ut Campani auxilium in bello
petissent, nec in fide populi Romani nec in dicione
essent.
cum de postulatis Samnitium T. Aemilius
praetor senatum consuluisset reddendumque iis
foedus patres censuissent, praetor Samnitibus respondit nec quo minus perpetua cum eis amicitia
esset per populum Romanum stetisse, nec contradici
quin, quoniam ipsos belli culpa sua contracti taedium
ceperit, amicitia de integro reconcilietur; quod adA.U.C. 413 Sidicinos attineat, nihil intercedi quo minus Samniti
populo pacis bellique liberum arbitrium sit. foedere
icto cum domum revertissent, extemplo inde exercitus Romanus deductus, annuo stipendio et trium
mensum frumento accepto, quod pepigerat consul
ut tempus indutiis daret quoad legati redissent.
Samnites copiis iisdem quibus usi adversus Romanum bellum fuerant contra Sidicinos profecti, haud
in dubia spe erant mature urbis hostium potiundae,
cumcum A1 or Ax: tum (before which P2F3O have a stop) W. ab Sidicinis deditio prius ad Romanos coepta fieri est; dein, postquam patres ut seram eam ultimaque tandem necessitate expressam aspernabantur, ad Latinos iam sua sponte in arma motos
facta est. ne Campani quidem—adeo iniuriae
Samnitium quam beneficii Romanorum memoria
praesentior erat—his se armis abstinuere. ex his
tot populis unus ingens exercitus duce Latino fines
Samnitium ingressus plus populationibus quam proeliis cladium fecit; et quamquam superiores certaminibus Latini erant, haud inviti, ne saepius dimicandum
foret, agro hostium excessere. id spatium Samnitibus
datum est Romam legatos mittendi; qui cum adissent senatum, conquesti eadem se foederatos pati
quae hostes essent passi, precibus infimis petiere ut
satis ducerent Romani victoriam quam SamnitibusA.U.C. 413 ex Campano Sidicinoque hoste eripuissent, ne vinci etiam se ab ignavissimis populis sinerent; Latinos Campanosque, si sub dicione populi Romani essent,
pro imperio arcerent Samniti agro, sin imperium
abnuerent, armis coercerent. adversus haec responsum anceps datum, quia fateri pigebat in
potestate sua Latinos iam non esse, timebantque,
ne arguendo abalienarent: Campanorum aliam condicionem esse, qui non foedere sed per deditionem
in fidem venissent; itaque Campanos, seu velint seu
nolint, quieturos; in foedere Latinos nihil esse quod
bellare cum quibus ipsi velint prohibeant.
quod responsum sicut dubios SamnitesA.U.C. 414 quidnam facturum Romanum censerent dimisit, ita Campanos metu abalienavit, Latinos velut nihil iam non
concedentibus Romanis ferociores fecit. itaque per
speciem adversus Samnites belli parandi crebra
concilia indicentes omnibus consultationibus inter se
principes occulte Romanum coquebant bellum. huic
quoque adversus servatores suos bello Campanus
aderat. sed quamquam omnia de industria celabantur—priusquam moverentur Romani, tolli ab tergo
Samnitem hostem volebant—tamen per quosdam
privatis hospitiis necessitudinibusque coniunctos
indicia coniurationis eius Romam emanarunt; iussisqueA.U.C. 414 ante tempus consulibus abdicare se magistratu, quo maturius novi consules adversus tantam molem belli
crearentur, religio incessit, ab eis quorum imminutum
imperium esset comitia haberi. itaque interregnum
initum. duo interreges fuere, M. Valerius ac M.
Fabius; is creavitis creavit cod. sigon. (v. xxxi. 9): Fabius creavit hertz: creauit W: creant U: creati A: creauer_t F3: creauere D3A3s. consules T. Manlium Torquatum tertium, P. Decium Murem.
eo anno Alexandrum Epiri regem in Italiam
classes appulisse constat; quod bellum, si prima
satis prospera fuissent, haud dubie ad Romanos
pervenisset. eadem aetas rerum magni Alexandri
est, quem sorore huius ortum in alio tractu orbis,
invictum bellis, iuvenem fortuna morbo exstinxit.
ceterum Romani, etsi defectio sociorum nominisque
Latini haud dubia erat, tamen tamquam de Samnitibus non de se curam agerent, decem principes
Latinorum Romam evocaverunt, quibus imperarent
quae vellent. praetores tum duos Latium habebat,
L. Annium Setinum et L. Numisium Circeiensem,
ambo ex coloniis Romanis, per quos praeter SigniamSigniam UA1?: signia MOHTDL: signa PT2A: signium Velitrasque et ipsas colonias Romanas Volsci etiam
exciti ad arma erant; eos nominatim evocari placuit.
haud cuiquam dubium erat super qua re accirentur;
itaque concilio prius habito praetores quam RomamA.U.C. 414 proficiscerentur evocatos se ab senatu docent Romano et quae actum iri secum credant, quidnam ad ea
responderi placeat referunt.
cum aliud alii censerent, tum Annius: quamquam ipse ego rettuli quid responderi placeret, tamen
magis ad summam rerum nostrarum pertinere arbitror
quid agendum nobis quam quid loquendum sit.
facile erit explicatis consiliis accommodare rebus
verba. nam si etiam nunc sub umbra foederis
aequi servitutem pati possumus, quid abest quin
proditis Sidicinis non Romanorum solum sed Samnitium quoque dicto pareamus respondeamusque
Romanis nos, ubi innuerint, posituros arma? sin
autem tandem libertatis desiderium remordet animos,
si foedus,si foedus Madvig: si foedus est W. si societas aequatio iuris est, si consanguineos nos Romanorum esse, quod olim pudebat, nunc gloriari licet, si socialis illis exercitus is est quo
adiuncto duplicent vires suas, quem secernere ab
se consiliaconsilia mdvig: consules W:consul TDLA. bellis propriis ponendis sumendisque nolint, cur non omnia aequantur? cur non alter ab Latinis consul datur? ubi pars virium, ibi et
imperii pars esto.esto mehler: est W: ee (= esse) M: est? F3H (draken borch): omitted by O. est quidem nobis hoc per se haud nimis amplum, quippe concedentibus Romam caput Latio esse; sed ut amplum videri posset,
diuturna patientia fecimus. atqui si quando unquamA.U.C. 414 consociandi imperii, usurpandae libertatis tempus optastis, en hoc tempus adest, et virtute vestra et deum benignitate vobis datum. temptastis patientiam negando militem; quis dubitat exarsisse eos, cum plus ducentorum annorum morem solveremus? pertulerunt tamen hunc dolorem. bellum
nostro nomine cum Paelignis gessimus; qui ne
nostrorum quidem finium nobis per nos tuendorum
ius antea dabant nihil intercesserunt. Sidicinos in
fidem receptos, Campanos ab se ad nos descisse,
exercitus nos parare adversus Samnites, foederatos
suos, audierunt nec moverunt se ab urbe. unde
haec illis tanta modestia, nisi a conscientia virium
et nostrarum et suarum? idoneos auctores habeo
querentibus de nobis Samnitibus ita responsum ab
senatu Romano esse ut facile appareret ne ipsos
quidem iam postulare ut Latium sub Romano
imperio sit. usurpate modo postulandopostulando M2 or M1s: postulando. eo TD: postulando eo W: postulando id W. quod illi vobis taciti concedunt. si quem hoc metus dicere prohibet, en egoen ego A3 Gelenius:engo M: en PFUO: ego HTDLA: hem ego s. ipse audiente non populo Romano modo senatuque sed Iove ipso, qui Capitolium incolit, profiteor me dicturum, ut si nos in foedere ac societate esse velint, consulem alterum ab nobis senatusque partem accipiant.
haec ferociter non suadenti solum sed pollicenti clamore et adsensu
omnes permiserunt ut ageret diceretque quae eA.U.C. 414 re publica nominis Latini fideque sua viderentur.
ubi est Romam ventum, in Capitolio eis
senatus datus est. ibi cum T. Manlius consul egisset
cum eis ex auctoritate patrum, ne Samnitibus
foederatis bellum inferrent, Annius, tamquam victor
armis Capitolium cepisset, non legatus iure gentium
tutus loqueretur, tempus erat,
inquit, T. Manli
vosque, patres conscripti, tandem iam vos nobiscum
nihil pro imperio agere, cum florentissimum deum
benignitate LatiumLatium iladvig: nunc (tune M) Latium W. armis virisque, Samnitibus bello victis, Sidicinis Campanisque sociis, nunc etiam Volscis
adiunctis, videretis; colonias quoque vestras Latinum
Romano praetulisse imperium. sed quoniam vos
regno impotenti finem ut imponatis non inducitis in
animum, nos, quamquam armis possumus adserere
Latium in libertatem, consanguinitati tamen hoc
dabimus ut condiciones pacis feramus aequas utrisque,
quoniam vires quoque aequari dis immortalibus
placuit. consulem alterum Roma, alterum ex Latio
creari oportet, senatus partem aequam ex utraque
gente esse, unum populum, unam rem publicam
fieri; et ut imperii eadem sedes sit idemque
omnibus nomen, quoniam ab altera utra parte concedi
necesse est, quod utrisque bene vertat, sit haec sane
patria potior, et Romani omnes vocemur.
forte ita accidit ut parem ferociae huius et RomaniA.U.C. 414 consulem T. Manlium haberent, qui adeo non tenuit
iram ut, si tanta dementia patres conscriptos cepisset
ut ab Setino homine leges acciperent, gladio cinctum
in senatum venturum se esse palam diceret, et
quemcumque in curia Latinum vidisset, sua manu
interempturum. et conversus ad simulacrum Iovis,
audi, Iuppiter, haec scelera
inquit; audite, Ius
Fasque. peregrinos consules et peregrinum senatum
in tuo, Iuppiter, augurato templo captus atque ipseatque ipse W:ipse atque alschefski. oppressus visurus es! haecine foedera Tullus, Romanus rex, cum Albanis, patribus vestris, Latini,
haec L. Tarquinius vobiscum postea fecit? non
venit in mentem pugnapugna W: pugnam M: pugnae Gronovius. apud Regillum lacum? adeo et cladium veterum vestrarum et beneficiorum nostrorum erga vos obliti estis?
cum consulis vocem subsecuta patrum indignatio esset, proditur memoriae adversus crebram
implorationem deum, quos testes foederum saepius
invocabant consules, vocem Anni spernentis numina
iovis Romani auditam. certe, cum commotus ira
se a vestibulo templi citato gradu proriperet, lapsus
per gradus capite graviter offenso impactus imo ita
est saxo ut sopiretur. exanimatum auctores quoniam
non omnes sunt, mihi quoque in incerto relictum sit,
sicut inter foederum ruptorum testationem ingenti
fragore caeli procellam effusam; nam et vera esse
et apte ad repraesentandam iram deum ficta possunt.
Torquatus missus ab senatu ad dimittendos legatosA.U.C. 414 cum iacentem Annium vidisset, exclamat, ita ut
populo patribusque audita vox pariter sit: bene
habet; di pium movere bellum. est caeleste numen;
es, magne Iuppiter; haud frustra te patrem deum
hominumque hac sede sacravimus. quid cessatis,
Quirites, vosque patres conscripti, arma capere deis
ducibus? sic stratas legiones Latinorum dabo,
quemadmodum legatum iacentem videtis.
adsensu
populi excepta vox consulis tantum ardoris animis
fecit, ut legatos proficiscentes cura magistratuum
magis, qui iussu consulis prosequebantur, quam ius
gentium ab ira impetuque hominum tegeret.
consensit et senatus bellum; consulesque duobus
scriptis exercitibus per Marsos Paelignosque profecti
adiuncto Samnitium exercitu ad Capuam, quo iam
Latini sociique convenerant, castra locant. ibi in
quiete utrique consuli eadem dicitur visa species
viri maioris quam pro humano habitu augustiorisque,
dicentis ex una acie imperatorem, ex altera exercitum
Deis Manibus Matrique Terrae deberi; utrius exercitus imperator legiones hostium superque eas se
devovisset, eius populi partisque victoriam fore. hos
ubi nocturnos visus inter se consules contulerunt,
placuit averruncandae deum irae victimas caedi;
simul ut, si extis eadem quae in somnioin somnio wesenberg: somnio W: somnia (with visu) F. visa fuerantA.U.C. 414 portenderentur, alter uter consulum fata impleret. ubi responsa haruspicum insidenti iam animo tacitae
religioni congruerunt, tum adhibitis legatis tribunisque et imperiis deum propalam expositis, ne
mors voluntaria consulis exercitum in acie terreret,
comparant inter se ut ab utra parte cedere Romanus
exercitus coepisset, inde se consul devoveret pro
populo Romano Quiritibusque. agitatum etiam in
consilio est ut, si quando unquam severo ullum
imperio bellum administratum esset, tunc utiqueutique Sigonius: uti W. disciplina militaris ad priscos redigeretur mores. curam acuebat quod adversus Latinos bellandum erat, lingua, moribus, armorum genere, institutis ante
omnia militaribus, congruentes; milites militibus,
centurionibus centuriones, tribuni tribunis compares
collegaeque iisdem iniisdem in Conway: in iisdem wesenberg: iisdem (or isdem or hisdem) W. praesidiis, saepe iisdem manipulis permixti fuerant. per haec ne quo errore milites caperentur, edicunt consoles, ne quis extra ordinem in hostem pugnaret.
forte inter ceteros turmarum praefectos,
qui exploratum in omnes partes dimissi erant, T.
Manlius consulis filius super castra hostium cum
suis turmalibus evasit, ita ut vix teli iactu ab statione
proxima abesset. ibi Tusculani erant equites;
praeerat Geminus Maecius, vir cum genere inter
suos tum factis clarus. is ubi Romanos equitesA.U.C. 414 insignemque inter eos praecedentem consulis filium
—nam omnes inter se, utique illustres viri, noti
erant—cognovit, unane,
ait, turma, Romani,
cum Latinis sociisque bellum gesturi estis? quid
interea consules, quid duo exercitus consulares
agent?
aderunt in tempore,
Manlius inquit,
et cum illis aderit Iuppiter ipse, foederum a vobis
violatorum testis, qui plus potest polletque. si ad
Regillum lacum ad satietatem vestram pugnavimus,
hic quoque efficiemus profecto ne nimis acies vobis
et conlata signa nobiscum cordi sint.
ad ea
Geminus paulum ab suis equo provectus: visne
igitur, dum dies ista venit, qua magno conatu exercitus moveatis, interea tu ipse congredi mecum, ut
nostro duorum iam hinc eventu cernatur, quantum
eques Latinus Romano praestet?
movet ferocem
animum iuvenis seu ira seu detractandi certaminis
pudor seu inexsuperabilis vis fati. oblitus itaque
imperii patrii consulumque edicti, praeceps ad id
certamen agitur, quo vinceret an vinceretur haud
multum interesset. equitibus ceteris velut ad
spectaculum submotis, spatio quod vacui interiacebat
campi adversos concitant equos; et cum infestis
cuspidibus concurrissent, Manli cuspis super galeam
hostis, Maeci trans cervicem equi elapsa est. circumactisA.U.C. 414 deinde equis cum prior ad iterandum ictum Manlius consurrexisset, spiculum inter aures equi
fixit. ad cuius volneris sensum cum equus prioribus
pedibus erectis magna vi caput quateret, excussit
equitem, quem cuspide parmaque innixum attollentem
se ab gravi casu Manlius ab iugulo, ita ut per costas
ferrum emineret, terrae adfixit; spoliisque lectis ad
suos revectus, cum ovante gaudio turma in castra
atque inde ad praetorium ad patrem tendit, ignarus
fatifati T2 frag. Haverik. s: facti W. futurique, laus an poena merita esset.
ut me omnes,
inquit, pater, tuo sanguine
ortum vere ferrent, provocatus equestria haec spolia
capta ex hoste caeso porto.
quod ubi audivit
consul, extemplo filium aversatus contionem classico
advocari iussit. quae ubi frequens convenit, quandoque,
inquit, tu, T. Manli, neque imperium
consulare neque maiestatem patriam veritus adversus
edictum nostrum extra ordinem in hostem pugnasti,
et quantum in te fuit, disciplinam militarem, qua
stetit ad hanc diem Romana res, solvisti, meque in
eam necessitatem adduxisti, ut aut rei publicae mihi
aut meimei Conway: mei nieorum W:inei meorumue H: mei meorumque F4UD3A2s. obliviscendum sit, nos potius nostro delicto
plectemur quam res publica tanto suo damno nostra
peccata luat. triste exemplum sed in posterum
salubre iuventuti erimus. me quidem cum ingenitaA.U.C. 414 caritas liberum tum specimen istud virtutis deceptum vana imagine decoris in te movet; sed cum aut
morte tua sancienda sint consulum imperia aut
impunitate in perpetuum abroganda, necnec WWalters (who punctuates as in the text restituas—): ne Iac. Gronovius (with full stop after restituas). te quidem, si quid in te nostri sanguinis est, recusare censeam quin disciplinam militarem culpa tua prolapsam poena restituas—i, lictor, deliga ad palum.
exanimati omnes tam atroci imperio nec aliter
quam in se quisque destrictam cernentes securem,
metu magis quam modestia quievere. itaque velut
demersodemerso M. Mueller (d has uelud for uelut): emerso W merso Madvig: veluti merso zingerle. ab admiratione animo cum silentio defixi stetissent, repente, postquam cervice caesa fusus est
cruor, tamtam crévier: tum W. libero conquestu coortae voces sunt ut neque lamentis neque exsecrationibus parceretur, spoliisque contectum iuvenis corpus, quantum militaribus studiis funus ullum concelebrari potest, structo
extra vallum rogo cremaretur, Manlianaque imperia
non in praesentia modo horrenda sed exempli etiam
tristis in posterum essent.
fecit tamen atrocitas poenae oboedientiorem
duci militem, et praeterquam quod custodiae vigiliaeque et ordo stationum intentioris ubique curae
erant, in ultimo etiam certamine, cum descensum
in aciem est, ea severitas profuit. fuit autem
civili maxime bello pugna similis; adeo nihil apud
Latinos dissonum ab Romana re praeter animosA.U.C. 414 erat.
clipeis antea RomaniRomani M1(or M2)H1(or H2)frag. Haverk. s: romanis W. usi sunt; dein, postquam stipendiarii facti sunt, scuta pro clipeis fecere; et
quod antea phalanx similisphalanx similis Luterbacher: phalanges similes W: phalange similes A4. Macedonicis, hoc postea manipulatim structa acies coepit esse: postremipostremi ortmann (and M?): postremo m or M1W. in plures ordines instruebantur. prima acies hastati erant, manipuli quindecim, distantes inter se modicum spatium; manipulus levesleves gruter: leuis W. vicenos milites, aliam turbam scutatorum habebat; leves autem qui hastam tantum gaesaque gererent vocabantur. haec prima frons in aciefrons in acie F3D3A4: frons in aciem U: foris in aciem (acē H)W: in aciem foris L: sors in acie Conway. florem iuvenum pubescentium ad militiam habebat. robustior inde aetas totidem manipulorum,quibus principibus est nomen, hos sequebantur, scutati omnes, insignibus maxime armis. hoc triginta manipulorum agmen antepilanos appellabant, quia sub signis iam alii quindecim ordines locabantur, ex quibus ordo unusquisque tres
partes habebat—earum unam quamque primamprimam lipsius:primum W. pilum vocabant; tribus ex vexillis constabat ordo; sexagenos milites, duos centuriones, vexillarium unum habebatThe words ordo . .. habebat are placed here by Conway (class Quart. 12 (1918) pp. 9-14), who punctuates as in the ext, making vexillum subj. of habebat: the MSS. give them fter instruebantur (§ 4). vexillum; centum octoginta sex homines erant; primum vexillum triarios ducebat, veteranum militem spectatae virtutis, secundum rorarios, minus roboris aetate factisque, tertium
accensos, minimae fiduciae manum; eo et inA.U.C. 414 postremam aciem reiciebantur.
ubi his ordinibus exercitus instructus esset, hastati
omnium primi pugnam inibant. si hastati profligare
hostem non possent, pede presso eos retro cedentes
in intervalla ordinum principes recipiebant. tum
principum pugna erat; hastati sequebantur. triarii
sub vexillis considebant sinistro crure porrecto,scuta
innixa umeris, hastas suberecta cuspide in terra
fixas, haud secus quam vallo saepta inhorreret acies,
tenentes. si apud principes quoque haud satis prospere esset pugnatum, a prima acie ad triarios se
sensim referebant.se sensim referebant Madvig: sensim referebantur W redisse referebantur DA: redisse referebant L: retro se referebant D2 or D1 (margin). (Inde rem ad triarios redisse,cum
laboratur,proverbio increbruit.) Triarii consurgentes,
ubi in intervalla ordinum suorum principes et hastatos recepissent, extemplo compressis ordinibus
velut claudebant vias, unoque continenti agmine
iam nulla spe post relicta in hostem incidebant;
id erat formidolosissimum hosti, cum velut victos
insecuti novam repente aciem exsurgentem, auctam
numero, cernebant. scribebantur autem quattuor
fere legiones quinis milibus peditum, equitibus in
singulas legiones trecenis.
alterum tantum ex Latino dilectu adiciebatur
qui ea tempestate hostes erant Romanis eodemqueA.U.C. 414 ordine instruxerant aciem; nec vexilla cum vexillis
tantum, universi hastati cum hastatis, principes cum
principibus, sed centurio quoque cum centurione, si
ordines turbati non essent, concurrendum sibi esse
sciebat. duo primi pili ex utraque acie inter triarios
erant, Romanus corpore haudquaquam satis validus,
ceterum strenuus vir peritusque militiae, Latinus
viribus ingens bellatorque primus, notissimi inter
se, quia pares semper ordines duxerant.duxerant s: duxerunt W. Romano haud satis fidenti viribus iam Romae permissum erat ab consulibus, ut subcenturionem sibi quem
vellet legeret qui tutaretur eum ab uno destinato
hoste; isque iuvenis in acie oblatus ex centurione
Latino victoriam tulit.
pugnatum est haud procul radicibus Vesuvii
montis, qua via ad Veserim ferebat. Romani
consules, priusquam educerent in aciem, immolaverunt. Decio caput iocineris a familiari parte
caesum haruspex dicitur ostendisse: alioqui acceptam
dis hostiam esse; Manlium egregie litasse. atqui
bene habet
inquit Decius, si ab collega litatum
est.
instructis, sicut ante dictum est, ordinibus
processere in aciem. Manlius dextro, Decius laevo
cornu praeerat. primo utrimque aequis viribus,
eodem ardore animorum gerebatur res; deinde ab
laevo cornu hastati Romani, non ferentesA.U.C. 414 impressionem Latinorum, se ad principes recepere. in
hac trepidatione Decius consul M. Valerium magna
voce inclamat: deorum
inquit ope, M.ope, M. alschefski: opem M.: ope W: omitted by L. Valeri, opus est; agedum, pontifex publicus populi Romani, praei verba quibus me pro legionibus devoveam.
pontifex eum togam praetextam sumere iussit et
velato capite, manu subter togam ad mentum exserta, super telum subiectum pedibus stantem sic
dicere: iane Iuppiter Mars pater Quirine Bellona
Lares Divi Novensiles Di Indigetes Divi quorum
est potestas nostrorum hostiumque Dique Manes,
vos precor veneror veniam peto oroqueoroque forchhammer: feroque W. uti populo Romano Quiritium vim victoriam prosperetis, hostesque populi Romani Quiritium terrore formidine morteque adficiatis. sicut verbis nuncupavi, ita pro re publica populi Romanipro re publica populi Romani Quiritium Gronovius: pro r_ p_ quiritium W: pro p_ r_ quiritium U. Quiritium, exercitu legionibus auxiliis populi Romani Quiritium, legiones auxiliaque hostium mecum Deis Manibus Tellurique devoveo.
haec ita precatus lictores ire ad T. Manlium
iubet matureque collegae se devotum pro exercitu
nuntiare. ipse incinctus cinctu Gabino, armatus
in equum insiluit ac se in medios hostes immisit,A.U.C. 414 conspectus ab utraque acie, aliquanto augustior
humano visu, sicut caelo missus piaculum omnis
deorum irae, qui pestem ab suis aversam in hostes
ferret. ita omnis terror pavorque cum illo latus
signa prima Latinorum turbavit, deinde in totam
penitus aciem pervasit. evidentissimum id fuit,
quod quacumque equo invectus est, ibi haud secus
quam pestifero sidere icti pavebant; ubi vero corruit
obrutus telis, inde iam haud dubie consternatae
cohortes Latinorum fugam ac vastitatem late fecerunt. simul et Romani exsolutis religione animis
velut tum primum signo dato coorti pugnam integram
ediderunt; nam et rorarii procurrebant inter antepilanos addebantqueaddebantque alschefski: adderantque M: addid(adid- F)erantque W. vires hastatis ac principibus, et triarii genu dextro innixi nutum consulis ad consurgendum exspectabant.
procedente deinde certamine cum aliis partibus multitudo superaret Latinorum, Manlius consul
audito eventu collegae cum, ut ius fasque erat,
lacrimis non minus quam laudibus debitis prosecutus
tam memorabilem mortem esset, paulisper addubitavit an consurgendi iam triariis tempus esset;
deinde melius ratus integros eos ad ultimum discrimen servari, accensos ab novissima acie ante signa
procedere iubet. qui ubi subiere, extemplo Latini,
tamquam idem adversarii fecissent, triarios suosA.U.C. 414 excitaverunt; qui aliquamdiu pugna atroci cum et
semet ipsi fatigassent et hastas aut praefregissent
aut hebetassent, pellerent tamentamen Walters: ui tamen (ui between points in H and following a point in P2T) W: ue tamen UA4: ut tamen M: -que tandem Madvig. hostem, debellatum iam rati perventumque ad extremam aciem,
tum consul triariis consurgite nunc
inquit, integri adversus fessos, memores patriae parentumque
et coniugum ac liberorum, memores consulis pro
vestra victoria morte occubantis.
ubi triarii consurrexerunt integri refulgentibus armis, nova ex
inproviso exorta acies, receptis in intervalla ordinum
antepilanis, clamore sublato principia Latinorum
perturbant hastisque ora fodientes primo robore
virorum caeso per alios manipulos velut inermes
prope intacti evasere tantaque caede perrupere
cuneos ut vix quartam partem relinquerent hostium.
Samnites quoque sub radicibus montis procul instructi praebuere terrorem Latinis.
ceterum inter omnes cives sociosque praecipua
laus eius belli penes consules fuit, quorum alter
omnes minas periculaque ab deis superis inferisque
in se unum vertit, alter ea virtute eoque consilio
in proelio fuit ut facile convenerit inter Romanos
Latinosque qui eius pugnae memoriam posteris
tradiderunt, utrius partis T. Manlius dux fuisset,
eius futuram haud dubie fuisse victoria. Latini ex
fuga se Minturnas contulerunt. castra secundum
proelium capta, multique mortales ibi vivi oppressi,
maxime Campani. Deci corpus ne eo dieA.U.C. 414 inveniretur, nox quaerentes oppressit; postero die inventum inter maximam hostium stragem coopertum
telis; funusque ei par morti celebrante collega
factum est.
illud adiciendum videtur, licere consuli dictatorique
et praetori, cum legiones hostium devoveat, non
utique se, sed quem velit ex legione Romana scripta
civem devovere; si is homo qui devotus est moritur,
probe factum videri; ni moritur, tum signum septem
pedes altum aut maius in terram defodi et piaculumpiaculum Walters and Conway (in their note): piaculum hostia (-am U) W caedi; ubi illud signum defossum erit, eo
magistratum Romanum escendere fas non esse. sin
autem sese devovere volet, sicuti Decius devovit,
ni moritur, neque suum neque publicum divinum
pure faciet, sive hostia sive quo alio volet.sive . . . volet placed here by Madvig: after diuo uouere uolet W: omitted by HTDLA. qui sese devoverit, Volcano arma sive cui alii divo vovere
volet ius est; telo super quod stans consul precatus
est hostem potiri fas non est; si potiatur, Marti
suovetaurilibus piaculum fieri. haec, etsi omnis
divini humanique moris memoria abolevit nova peregrinaque omnia priscis ac patriis praeferendo, haud
ab re duxi verbis quoque ipsis, ut tradita nuncupataque sunt, referre.
Romanis post proelium demum factum Samnites
venisse subsidio, exspectato eventu pugnae, apudA.U.C. 414 quosdam auctores invenio. Latinis quoque ab Lavinio auxilium, dum deliberando terunt tempus,
victis demum ferri coeptum; et, cum iam portis
prima signa et pars agminis esset egressa, nuntio
allato de clade Latinorum cum conversis signis retro
in urbem rediretur, praetorem eorum nomine Milionium dixisse ferunt pro paulula via magnam
mercedem esse Romanis solvendam.
qui Latinorum pugnae superfuerant multis itineribus dissipati cum se in unum conglobassent,
Vescia urbs eis receptaculum fuit. ibi in conciliis
Numisius imperator eorum adfirmabatadfirmabat Luterbacher:adfirmando W. communem vere Martem belli utramque aciem pari caede prostravisse victoriaeque nomen tantum penes Romanos
esse, ceteram pro victis fortunam et illos gerere;
funesta duo consulum praetoria, alterum parricidio
filii, alterum consulis devoti caede; trucidatum
exercitum omnem, caesos hastatos principesque,
stragem et ante signa et post signa factam, triarios
postremo rem restituisse; Latinorum etsi pariter
accisae copiae sint, tamen supplemento vel Latium
propius esse vel Volscos quam Romam; itaque, si
videatur eis, se ex Latinis et ex Volscis populis
iuventute propere excita, rediturum infesto exercitu
Capuam esse Romanosque nihil tum minus quam
proelium exspectantes necopinato adventuA.U.C. 414 perculsurum. fallacibus litteris circa Latium nomenque
Volscum missis, quia qui non interfuerant pugnae
ad credendum temere faciliores erant, tumultuarius
undique exercitus raptim conscriptus convenit.
huic agmini Torquatus consul ad Trifanum—
inter Sinuessam Minturnasque is locus est—occurrit.
priusquam castris locus caperetur, sarcinis utrimque
in acervum coniectis pugnatum debellatumque est;
adeo enim accisae res sunt ut consuli victorem
exercitum ad depopulandos agros eorum ducenti
dederent se omnes Latini deditionemque eam Campani sequerentur. Latium Capuaque agro multati.
Latinus ager Privernati addito agro et Falernus,
qui populi 'Campani fuerat, usque ad Volturnum
flumen plebi Romanae dividitur. bina in Latino
iugera, ita ut dodrantedodrante linsmayer: dodrantem (drod- DLA3) W: quadrantem D4A. ex Privernati complerent,
data, terna in Falerno quadrantibus etiam pro longinquitate adiectis. extra poenam fuere Latinorum
Laurentes Campanorumque equites, quia non desciverant. cum Laurentibus renovari foedus iussum,
renovaturque ex eo quotannis post diem decimum
Latinarum. equitibus Campanis civitas Romana
data,Romana data drakenborch: rō data H: rodata TDLR: redata M: reddata A: reddita D3A2: data PFUOT2. monumentoque ut esset, aeneam tabulam inThe iugcerm contained 28,800 square feet; the English acrecontains 43,500.
aede Castoris Romae fixerunt. vectigal quoqueA.U.C. 414 eis Campanus populus iussus pendere in singulos quotannis—fuere autem mille et sexcenti—denarios nummos quadringenos quinquagenos. itaA.U.C. 415 bello gesto, praemiis poenaque pro cuiusque merito persolutis, T. Manlius Romam rediit. cui venienti seniores tantum obviam exisse constat, iuventutem et tunc et omni vita deinde aversatam eum exsecratamque.
Antiates in agrum Ostiensem Ardeatem Solonium
incursiones fecerunt. Manlius consul, quia ipse per
valetudinem id bellum exsequi nequierat, dictatorem
L. Papirium Crassum, qui tum forte erat praetor,
dixit; ab eo magister equitum L. Papirius Cursor
dictus. nihil memorabile adversus Antiates ab
dictatore gestum est, cum aliquot menses stativa in
agro Antiati habuisset.
anno insigni victoria de tot ac tam potentibus
populis, ad hoc consulum alterius nobili morte,
alterius sicut truci ita claro ad memoriam imperio,
successere consules Ti.Ti. s Sigonius (diod. xvi. xci. 1); titius (or ticius) W: t u Cassiod. (C.I.L. i2, p. 44, A.U.C. 425). Aemilius Mamercinus Q.Q. s(diod., l.c.) omitted by W. Publilius Philo, neque in similem materiam rerum, et ipsi aut suarum rerum aut partium in re publica
magis quam patriae memores. Latinos ob iram agri
amissi rebellantes in campis Fenectanis fuderunt
castrisque exuerunt. ibi Publilio, cuius ductu
auspicioque res gestae erant, in deditionem accipienteA.U.C. 415 Latinos populos, quorum ibi iuventus caesa erat, Aemilius ad Pedum exercitus duxit. pedanos tuebatur Tiburs Praenestinus Veliternusque populus;
venerant et ab Lanuvio Antioque auxilia. ubi cum
proeliis quidem superior Romanus esset, ad urbem
ipsam Pedum castraque sociorum populorum, quae
urbi adiuncta erant, integer labor restaret, bello
infecto repente omisso consul, quia collegae decretum triumphum audivit, ipse quoque triumphi ante
victoriam flagitator Romam rediit. qua cupiditate
offensis patribus negantibusque nisi Pedo capto aut
dedito triumphum, hinc alienatus ab senatu Aemilius
seditiosis tribunatibus similem deinde consulatum
gessit. nam neque, quoad fuit consul, criminari
apud populum patres destitit collega haudquaquam
adversante, quia et ipse de plebe erat—materiam
autem praebebat criminibus ager in Latino FalernoqueFalernoque tan. Faber: Falernoque agroW. maligne plebei divisus—et postquam senatus finire imperium consulibus cupiens dictatorem adversus rebellantes Latinos dici iussit, Aemilius, cuius tumcuius tum A2s: tum cuius W: tunc cuius F: cuius Walters and Conway. fasces erant, collegam dictatorem dixit; ab eo magister equitum Iunius Brutus dictus. dictatura popularis et orationibus in patres criminosis fuit, et quod tres leges secundissimas plebei, adversas nobilitati tulit: unam, ut plebiscita omnes Quirites
tenerent; alteram, ut legum, quae comitiis centuriatisA.U.C. 415 ferrentur, ante initum suffragium patres auctores fierent; tertiam, ut alter utique ex plebe —cum eo ventum sit ut utrumque plebeium fieri liceret—censor crearetur. plus eo anno domi acceptum cladis ab consulibus ac dictatore quam ex victoria eorum bellicisque rebus foris auctum imperium patres credebant.
anno insequenti, L. Furio Camillo C.A.U.C. 416 Maenio consulibus, quo insignitius omissa res
Aemilio, superioris anni consuli, exprobraretur,
Pedum armis virisque et omni vi expugnandum ac
delendum senatus fremit; coactique novi consules
omnibus eam rem praeverti proficiscuntur. iam
LatioLatio s: in Latio Madvig (but cf. Walters and Conway ad loc.). is status erat rerum ut neque bellum neque pacem pati possent. ad bellum opes deerant; pacem
ob agri adempti dolorem aspernabantur. mediis
consiliis standum videbatur—ut oppidis se tenerent,
ne lacessitus Romanus causam belli haberet—et
si cuius oppidi obsidio nuntiata esset, undique ex
omnibus populis auxilium obsessis ferretur. neque
tamen nisi admodum a paucis populis Pedani adiuti
sunt. Tiburtes Praenestinique, quorum ager propior erat, Pedum pervenere; aricinos Lanuvinosque
et Veliternos Antiatibus Volscis se coniungentes ad
AsturaeAsturae sabellicus (plin. N.H. in. v. 9, § 57) s: Saturae (or -e) W: saturem DLA. flumen Maenius improviso adortus fudit.
Camillus ad Pedum cum Tiburtibus, maxime validoA.U.C. 416 exercitu, maiore mole quamquam aeque prospero eventu pugnat. tumultum maxime repentina inter proelium eruptio oppidanorum fecit; in quos parte exercitus conversa Camillus non compulit solum eos
intra moenia, sed eodem etiam die, cum ipsos auxiliaque eorum perculisset, oppidum scalis cepit. placuit
inde iam maiore conatu animoque ab unius expugnatione urbis ad perdomandum Latium victorem
circumducere exercitum. nec quievere antequam
expugnando aut in deditionem accipiendo singulas
urbes Latium omne subegere. praesidiis inde dispositis per recepta oppida Romam ad destinatum
omnium consensu triumphum decessere. additus
triumpho honos, ut statuae equestres eis—rara illa
aetate res—in foro ponerentur.
priusquam comitiis in insequentem annum consules rogarent, Camillus de Latinis populis ad senatum rettulit atque ita disseruit: patres conscripti,
quod bello armisque in Latio agendum fuit, id iam
deum benignitate ac virtute militum ad finem venit.
caesi ad Pedum Asturamque sunt exercitus hostium;
oppida Latina omnia et Antium ex Volscis aut vi
capta aut recepta in deditionem praesidiis tenentur
vestris. reliqua consultatio est, quoniam rebellando
saepius nos sollicitant, quonam modo perpetua pace
quietos obtineamus. Di immortales ita vos potentesA.U.C. 416 huius consilii fecerunt ut, sit Latium deinde an non
sit, in vestra manu posuerint; itaque pacem vobis,
quod ad Latinos attinet, parare in perpetuum vel
saeviendo vel ignoscendo potestis. voltis crudeliter
consulere in deditos victosque? licet delere omne
Latium, vastas inde solitudines facere, unde sociali
egregio exercitu per multa bella magnaque saepe usi
estis. voltis exemplo maiorum augere rem Romanam
victos in civitatem accipiendo? materia crescendi
per summam gloriam suppeditat. certe id firmissimum longe imperium est quo oboedientes gaudent.
sed maturato opus est quidquid statuere placet; tot
populos inter spem metumque suspensos animi.
habetis; et vestram itaque de eis curam quam
primum absolvi, et illorum animos, dum exspectatione stupent, seu poena seu beneficio praeoccupari
oportet. nostrum fuit efficere ut omnium rerum
vobis ad consulendum potestas esset; vestrum est
decernere quod optimum vobis reique publicae sit.
Principes senatus relationem consulis de
summa rerum laudare, sed, cum aliorum causa alia
esset, ita expediri posse consilium dicere, si,si placed here by Walters and Conway: in W it stands before de singulis, but is omitted by PFUT2 (or T3). ut pro
merito cuiusque statueretur, de singulis nominatim
referrent populis. relatum igitur de singulisA.U.C. 416 decretumque. Lanuvinis civitas data sacraque sua reddita, cum eo ut aedes lucusque Sospitae Iunonis
communis Lanuvinis municipibus cum populo
Romano esset. Aricini Nomentanique et Pedani
eodem iure quo Lanuvini in civitatem accepti.
Tusculanis servata civitas quam habebant, crimenque
rebellionis a publica fraude in paucos auctores versum. in Veliternos, veteres cives Romanos, quod
totiens rebellassent, graviter saevitum: et muri
deiecti et senatus inde abductus iussique trans Tiberim habitare, ut eius qui cis Tiberim deprehensus
esset usque ad mille pondo assiumpondo assium lachmann (who wrote assume: pondo s: passum W: passuum UOs: passus F4(or F3) HA3: assium Madvig (with hesitation). clarigatio esset nec priusquam aere persoluto is qui cepisset extra
vincula capture haberet. in agrum senatorum
coloni missi, quibus adscriptis speciem antiquae
frequentiae Velitrae receperunt. et Antium nova
colonia missa, cum eo ut Antiatibus permitteretur,
si et ipsi adscribi coloni vellent; naves inde longae
abactae interdictumque mari Antiati populo est et
civitas data. Tiburtes Praenestinique agro multati,
neque ob recens tantum rebellionis commune cum
aliis Latinis crimen, sed quod taedio imperii Romani
cum Gallis, gente efferata, arma quondam
consociassent. ceteris Latinis populis conubiaA.U.C. 416 commerciaque et concilia inter se ademerunt. Campanis equitum honoris causa, quia cum Latinis rebellare noluissent, Fundanisque et Formianis, quod per
fines eorum tuta pacataque semper fuisset via, civitas
sine suffragio data. cumanos Suessulanosque eiusdem iuris condicionisque cuius Capuam esse placuit.
naves Antiatium partim in navalia Romae subductae,
partim incensae, rostrisque earum suggestum in foro
exstructum adornari placuit, Rostraque id templum
appellatum.
C. Sulpicio Longo P. Aelio Paeto consulibusA.U.C. 417 cum omnia non opes magis Romanae quam beneficiis
parta gratia bona pace obtineret, inter Sidicinos
Auruncosque bellum ortum. Aurunci, T. Manlio
consule in deditionem accepti, nihil deinde moverant; eo petendi auxilii ab Romanis causa iustior
fuit. sed priusquam consules ab urbe—iusserat
enim senatus defendi Auruncos—exercitum educerent, fama adfertur Auruncos metu oppidum deseruisse profugosque cum coniugibus ac liberis
Suessam communisse,communisse W: commeasse s. quae nunc Aurunca appellatur,appellatur s (Madvig): appellata W. moenia antiqua eorum urbemque ab Sidicinis
deletam. ob ea infensus consulibus senatus, quorumA.U.C. 417 cunctatione proditi socii essent, dictatorem dici iussit. dictus C. Claudius Inregillensis magistrum equitum C. Claudium Hortatorem dixit. religio inde iniecta de dictatore, et cum augures vitio creatum videri dixissent, dictator magisterque equitum se magistratu abdicarunt.
eo anno Minucia Vestalis suspecta primo propter
mundiorem iusto cultum, insimulata deinde apud
pontifices ab indice servo, cum decreto eorum iussa
esset sacris abstinere familiamque in potestate
habere, facto iudicio viva sub terram ad portam
Collinam dextra viamdextra viam W: dextra uiae M4: dextra uia AX (over erasure): extra uiam U (Madvig): iuxta viam Weissenborn. stratam defossa Scelerato campo; credo ab incesto id ei loco nomen factum.
eodem anno Q. PubliliusPublilius glareanus (and Sigonius at chap. xii. § 5): publius W. Philo praetor primum
de plebe adversante Sulpicio consule, qui negabat
rationem eius se habiturum, est factus, senatu, cum
in summis imperiis id non obtinuisset, minus in
praetura tendente.
insequens annus, L. Papirio Crasso K.A.U.C. 418-420 Duillio consulibus, Ausonum magis novo quam
magno bello fuit insignis. ea gens Cales urbem
incolebat; Sidicinis finitimis arma coniunxerat, unoque proelio haud sane memorabili duorum populorum
exercitus fusus propinquitate urbium et ad fugamA.U.C. 418-420 pronior et in fuga ipsa tutior fuit. nec tamen omissa eius belli cura patribus, quia totiens iam
Sidicini aut ipsi moverant bellum aut moventibus
auxilium tulerant aut causa armorum fuerant. itaque omni ope adnisi sunt, ut maximum ea tempestate imperatorem M. Valerium CorvumCorvum W: coruinum (and coruino in § 5, where, however, O has corino) UO. consulem quartum facerent; collega additus Corvo M. Atilius Regulus; et ne forte casu erraretur, petitum ab consulibus ut extra sortem Corvi ea provincia esset.
exercitu victore a superioribus consulibus accepto,
ad Cales, unde bellum ortum erat, profectus, cum
hostes ab superioris etiam certaminis memoria pavidos clamore atque impetu primo fudisset, moenia
ipsa oppugnare est adgressus. et militum quidem
is erat ardor ut iam inde cum scalis succedere ad
muros vellent evasurosque contenderent; Corvus,
quia id arduum factu erat, labore militum potius
quam periculo peragere inceptum voluit. itaque
aggerem et vineas egit turresque muro admovit,
quarum usum forte oblata opportunitas praevertit.
namque M. Fabius, captivus Romanus, cum per
neglegentiam custodum festo die vinculis ruptis per
murum inter opera Romanorum, religata ad pinnam
muri reste suspensus, manibus se demisisset, perpulit
imperatorem ut vino epulisque sopitos hostes
adgrederetur; nec maiore certamine capti cum urbeA.U.C. 418-420 Ausones sunt quam acie fusi erant. praeda capta ingens est, praesidioque imposito Calibus reductae Romam legiones. Consul ex senatus consulto triumphavit, et, ne Atilius expers gloriae esset,
iussi ambo consules adversus Sidicinos ducere exercitum. dictatorem ante ex senatus consulto comitiorum habendorum causa dixerunt L. Aemilium
Mamercinum; is magistrum equitum Q. Publilium
Philonem dixit. dictatore comitia habente consules
creati sunt T. Veturius Sp. Postumius. ei, etsiEi, etsi Madvig: etsi W. belli pars cum Sidicinis restabat, tamen, ut beneficio praevenirent desiderium plebis, de colonia deducenda Cales rettulerunt; factoque senatus consulto ut duo milia quingenti homines eo scriberentur, tres viros coloniae deducendae agroque dividundo creaverunt K. Duillium T. Quinctium M. Fabium.
novi deinde consules a veteribus exercituA.U.C. 422 accepto ingressi hostium fines populando usque ad
moenia atque urbem pervenerunt. ibi quia ingenti
exercitu comparato Sidicini et ipsi pro extrema spe
dimicaturi enixe videbantur et Samnium fama erat
conciri ad bellum, dictator ab consulibus ex auctoritate senatus dictus P. Cornelius Rufinus, magister
equitum M. Antonius. Religio deinde incessit vitioA.U.C. 422 eos creatos, magistratuque se abdicaverunt; et quia pestilentia insecuta est, velut omnibus eo vitio contactis auspiciis, res ad interregnum rediit.
ab interregno inito per quintum demum interregem, M. Valerium Corvum,Corvum W: coruinum UO. creati consules A. Cornelius iterum et Cn. Domitius. tranquillis rebus
fama Gallici belli pro tumultu valuit ut dictatorem
dici placeret. dictus M. Papirius Crassus et magister equitum P. Valerius Publicola. a quibus cum
dilectus intentius quam adversus finitima bella
haberetur, exploratores missi attulerunt quieta
omnia apud Gallos esse. Samnium quoque iam
alterum annum turbari novis consiliis suspectum
erat; eo ex agro Sidicino exercitus Romanus non
deductus. ceterum Samnites bellum Alexandri
Epirensis in Lucanos traxit; qui duo populi adversus
regem escensionemescensionems: escensione W: excensionem As: excursionem D3A3: ascensionem U. a Paesto facientem signis conlatis pugnaverunt. eo certamine superior Alexander, incertum qua fide culturus, si perinde cetera processissent, pacem cum Romanis fecit.
eodem anno census actus novique cives censi.
tribus propter eos additae Maecia et Scaptia; censores
addiderunt Q. Publilius Philo Sp. Postumius. Romani
facti Acerrani lege ab L. Papirio praetore lata, quaA.U.C. 422 civitas sine suffragio data. haec eo anno domi
militiaeque gesta.
foedus insequens annus seu intemperieA.U.C. 423 caeli seu humana fraude fuit, M. Claudio Marcello
C.C. Sigonius (diod. xvii lxxiv. l): tW. Valerio consulibus. flaccum Potitumque varie in annalibus cognomen consulis invenio; ceterum in eo parvi refert quid veri sit; illud pervelim—nec
omnes auctores sunt—proditum falso esse, venenis
absumptos quorum mors infamem annum pestilentia
fecerit; sicut proditur tamen res, ne cui auctorum
fidem abrogaverim, exponenda est. cum primores
civitatis similibus morbis eodemque ferme omnes
eventu morerentur, ancilla quaedam ad Q. Fabium
Maximum aedilem curulem indicaturam se causam
publicae pestis professa est, si ab eo fides sibi data
esset haud futurum noxae indicium. Fabius confestim
rem ad consules, consules ad senatum referunt,
consensuque ordinis fides indici data. tum patefactum muliebri fraude civitatem premi matronasque
ea venena coquere, et si sequi extemplo velint,
manifesto deprehendi posse. secuti indicem et
coquentes quasdam medicamenta et recondita alia
invenerunt. quibus in forum delatis et ad vigintiA.U.C. 423 matronis, apud quas deprehensa erant, per viatorem accitis, duae ex eis, Cornelia ac Sergia, patriciae utraque gentis, cum ea medicamenta salubria esse
contenderent, ab confutante indice bibere iussae, ut
se falsum commentam in conspectu omniumThe words in conspectu omnium are found in the MSS. after populo. Walters and Conway suggest placing them here, or preferably, after epoto; but in the latter position they would be inconsistent with submoto populo, for the women would not recall the crowd to witness their own discomfiture. arguerent, spatio ad conloquendum sumpto, cum submoto
populo rem ad ceteras rettulissent, haud abnuentibus
et illis bibere, epoto medicamento suamet ipsae
fraude omnes interierunt. comprehensae extemplo
earum comites magnum numerum matronarum
indicaverunt; ex quibus ad centum septuaginta
damnatae. neque de veneficiis ante eam diem
Romae quaesitum est. prodigii ea res loco habita
captisque magis mentibus quam consceleratis similis
visa; itaque memoria ex annalibus repetita in secessionibus quondam plebis clavum ab dictatore fixum
alienatasque discordia mentes hominum eo piaculo
compotes sui fuisse,fuisse crevier: factas esse alschefski: fecisse W. dictatorem clavi figendi causa creari placuit. creatus Cn. Quinctilius magistrum equitum L. Valerium dixit, qui fixo clavo magistratu se abdicaverunt.
creati consules L. Papirius Crassus iterum L.A.U.C. 424 Plautius Venox; cuius principio anni legati ex Volscis
Fabraterni et Lucani Romam venerunt, orantes ut in
fidem reciperentur: si a Samnitium armis defensiA.U.C. 424 essent, se sub imperio populi Romani fideliter atque oboedienter futuros. missi tum ab senatu legati
denuntiatumque Samnitibus ut eorum populorum
finibus vim abstinerent; valuitque ea legatio, non
tam quia pacem volebant Samnites quam quia
nondum parati erant ad bellum.
eodem anno Privernas bellum initum, cuius socii
Fundani, dux etiam fuit Fundanus, VitruviusVitruvius F2 (or F3) Sigonius: uitrubius W: uitrubrius LA (in §§ 6 and 10 the MSS. give uitrub-). Vaccus,Vaccus s: baccus W (but uacci below). vir non domi solum sed etiam Romae clarus; aedes fuere in Palatio eius, quae Vacci prata diruto aedificio publicatoque solo appellata. adversus hunc
vastantem effuse Setinum Norbanumque et Coranum
agrum L. Papirius profectus haud procul castris eius
consedit. Vitruvio nec ut vallo se teneret adversus
validiorem hostem sana constare mens, nec ut longius
a castris dimicaret animus suppetere; vix tota extra
portam castrorum explicata acie, fugam magis retro
quam proelium aut hostem spectante milite, sine
consilio, sine audacia depugnat. ut et levi momento
nec ambigue est victus, ita brevitate ipsa loci facilique receptu in tam propinqua castra haud aegre
militem a multa caede est tutatus; nec fere quisquam
in ipso certamine, pauci in turba fugae extremae, cum
in castra ruerent, caesi; primisque tenebris
Privernum inde petitum agmine trepido, ut muris potiusA.U.C. 424 quam vallo sese tutarentur.
a Priverno Plautius alter consul pervastatis passim
agris praedaque abacta in agrum Fundanum exercitum inducit. ingredienti fines senatus Fundanorum
occurrit; negant se pro Vitruvio sectamque eius
secutis precatum venisse, sed pro Fundano populo,
quem extra culpam belli esse ipsum Vitruvium
iudicasse, cum receptaculum fugae Privernum habuerit, non patriam.patriam A1 (or A2) s: patriam fundanos W: patriam fundos s. Priverni igitur hostes populi Romani quaerendos persequendosque esse, qui simul
a Fundanis ac Romanis utriusque patriae immemores
defecerint: Fundanis pace esse et animos Romanos
et gratam memoriam acceptae civitatis. orare se consulem ut bellum ab innoxio populo abstineat; agros
urbem corpora ipsorum coniugumque ac liberorum
suorum in potestate populi Romani esse futuraque.
conlaudatis Fundanis consul litterisque Romam missis
in officio Fundanos esse ad Privernum flexit iter.
prius animadversum in eos qui capita coniurationis
fuerant a consule scribit Claudius; ad trecentos
quinquaginta ex coniuratis vinctos Romam missos,
eamque deditionem ab senatu non acceptam, quod
egentium atque humilium poena defungi velle
Fundanum populum censuerint. PrivernumA.U.C. 425 duobus consularibus exercitibus cum obsideretur,
alter consul comitiorum causa Romam revocatus.A.U.C. 425 carceres eo anno in circo primum statuti.
nondum perfunctos cura Privernatis belli tumultus
Gallici fama atrox invasit, haud ferme unquam
neglecta patribus. extemplo igitur consules novi L.
Aemilius Mamercinus et C. Plautius,C. Plautius T2 sigon. (C.I.L. i.2 p. 45): G. Plautius (or-ci-) PFUO: plautius MDLA: placius H: plutius T. eo ipso die, Kalendis Quinctilibus, quo magistratum inierunt,
comparare inter se provincias iussi, et Mamercinus,
cui Gallicum bellum evenerat, scribere exercitum
sine ulla vacationis venia; quin opificum quoque
volgus et sellularii, minime militiae idoneum genus,
exciti dicuntur; Veiosque ingens exercitus contractus, ut inde obviam Gallis iretur; longius discedi,
ne alio itinere hostis falleret ad urbem incedens, non
placuit. paucos deinde post dies satis explorata
temporis eius quiete a Gallis Privernum omnis
conversa vis.
duplex inde fama est: alii vi captam urbem
Vitruviumque vivum in potestatem venisse, alii
priusquam ultima adhiberetur vis, ipsosipsos s: ipsum W. se in deditionem consuliconsuli doujat (Walters): cōs (or cos or con_s or coss) W: consulis s. caduceum praeferentespraeferentes s: praeferentis W. permisisse auctores sunt Vitruviumque ab suis traditum. senatus de Vitruvio Privernatibusque consultus consulem
Plautium dirutis Priverni muris praesidioque validoA.U.C. 425 imposito ad triumphum accersit: Vitruvium in carcerein carcere Fx (over erasure) Madvig: in carcerem W. adservari iussit, quoad consul redisset, tum verberatum necari. aedes eius, quae essent in Palatio, diruendas, bona Semoni Sango censuerunt consecranda; quodque aeris ex eis redactum est, ex eo aenei orbes facti positi in sacello Sangus adversus aedem Quirini. de senatu Privernate ita decretum,
ut qui senator Priverni post defectionem ab Romanis
mansisset trans Tiberim lege eadem qua Veliterni
habitaret. his ita decretis usque ad triumphum
Plauti silentium de Privernatibus fuit; post triumphum consul necato Vitruvio sociisque eius noxae
apud satiatos iam suppliciis nocentium tutam
mentionem de Privernatibus ratus, quoniam auctores defectionis
inquit, meritas poenas et ab dis
immortalibus et a vobis habent, patres conscripti,
quid placet de innoxia multitudine fieri? equidem,
etsi meae partes exquirendae magis sententiae quam
dandae sunt, tamen, cum videam Privernates vicinos
Samnitibus esse, unde nunc nobis incertissima pax
est, quam minimum irarum inter nos illosque relinqui
velim.
cum ipsa per se res anceps esset, prout
cuiusque ingenium erat atrocius mitiusve suadentibus,
tum incertiora omnia unus ex Privernatibus legatisA.U.C. 425 fecit, magis condicionis in qua natus esset quam
praesentis necessitatis memor; qui interrogatus a
quodam tristioris sententiae auctore quam poenam
meritos Privernates censeret, eam
inquit quam
merentur qui se libertate dignos censent.
cuius cum
feroci responso infestiores factos videret consul eos
qui ante Privernatium causam impugnabant, ut ipse
benigna interrogatione mitius responsum eliceret,
quid si poenam
inquit remittimus vobis?
qualem nos pacem vobiscum habituros speremus?
si bonam dederitis
inquit, et fidam et perpetuam; si malam, haud diuturnam.
tum vero
minari, nec id ambigue, Privernatem quidam, et illis
vocibus ad rebellandum incitari pacatos populos;
pars mitiormitior duker: melior W. senatus ad meliorameliora W: molliora (with melior instead of mitior) Gronovius, Walters and Conway. responsum trahere et dicere viri et liberi vocem auditam: an credi posse ullum populum aut hominem denique in ea condicione cuius eum paeniteat diutius quam
necesse sit mansurum? ibi pacem esse fidam ubi
voluntarii pacati sint, neque eo loco ubi servitutem
esse velint, fidem sperandam esse.
in hanc sententiam maxime consul ipse inclinavitA.U.C. 425 animos, identidem ad principes sententiarum consulares, uti exaudiri posset a pluribus, dicendo eos
demum qui nihil praeterquam de libertate cogitent
dignos esse qui Romani fiant. itaque et in senatu
causam obtinuere, et ex auctoritate patrum latum ad
populum est ut Privernatibus civitas daretur.
eodem anno Anxur trecenti in coloniam missi
sunt; bina iugera agri acceperunt.
secutus est annus nulla re belli domiveA.U.C. 426-427 insignis, P. Plautio Proculo P. Cornelio Scapula consulibus, praeterquam quod Fregellas-Signinorum is
ager, deinde Volscorum fuerat—colonia deducta et
populo visceratio data a M. Flavio in funere matris.
erant qui per speciem honorandae parentis meritam
mercedem populo solutam interpretarentur, quod
eum die dicta ab aedilibus crimine stupratae matris
familiae absolvisset. data visceratio in praeteritam
iudicii gratiam honoris etiam ei causa fuit. tribunusquetribunusque zingerle: tribunatuque (wanting in O) W: tribunatumque sGronovius. plebei proximis comitiis absens petentibus praefertur.
Palaepolis fuit haud procul inde ubi nunc Neapolis
sita est; duabus urbibus populus idem habitabat.habitabat F3s: habita at MPF?: habitat OHTDLA: habitat ut UT2. cumis erant oriundi; Cumani Chalcide Euboica
originem trahunt. classe, qua advecti ab domoA.U.C. 426-427 fuerant, multum in ora maris eius quod accolunt potuere, primo in insulasin insulas s: insulas W: insulam A. Aenariam et PithecusasPithecusas s: phitecusas MPFO: fitecusas U: pitecusas HTDLA. egressi, deinde in continentem ausi sedes transferre. haec civitas cum suis viribus tum Samnitium infidae adversus Romanos societati freta, sive pestilentiae
quae Romanam urbem adorta nuntiabatur fidens,
multa hostilia adversus Romanos agrum Campanum
Falernumque incolentes fecit. igitur L. Cornelio
Lentulo Q. Publilio Philone iterum consulibus,
fetialibus Palaepolim ad res repetendas missis, cum
relatum esset a Graecis, gente lingua magis strenua
quam factis, ferox responsum, ex auctoritate patrum
populus Palaepolitanis bellum fieri iussit. inter consules provinciis comparatis bello Graeci persequendi
Publilio evenerunt; Cornelius altero exercitu Samnitibus, si qua se moverent, oppositus—fama autem
erat defectioni Campanorum imminentes admoturos
castra—ibi optimum visum Cornelio stativa habere.
ab utroque consule exiguam spem pacisA.U.C. 427-428 cum Samnitibus esse certior fit senatus: PubliliusPublilius edd.: publius W (omitted by U). duo milia Nolanorum militum et quattuor Samnitium magis Nolanis cogentibus quam voluntate Graecorum
recepta Palaepoli;Palaepoli Walters and Conway: Palaepoli miserat Sigonius: palaepoli romam miserat (or -nt) W. Cornelius dilectum indictum a
magistratibus universumque Samnium erectum acA.U.C. 427-428 vicinos populos, Privernatem Fundanumque et Formianum, haud ambigue sollicitari. ob haec cum legatos mitti placuisset prius ad Samnites quam bellum fieret, responsum redditur ab Samnitibus ferox. ultro incusabant iniurias Romanorum, neque
eo neglegentius ea quaeipsis obicerentur purgabant:
haud ullo publico consilio auxiliove iuvari Graecos
nec Fundanum Formianumve a se sollicitatos; quippe
minime paenitere se virium suarum, si bellum placeat.
ceterum non posse dissimulare aegre pati civitatem
Samnitium quod Fregellas ex Volscis captas dirutasque ab se restituerit Romanus populus, coloniamque
in Samnitium agro imposuerint, quam coloni eorum
Fregellas appellent; eam se contumeliam iniuriamque, ni sibi ab iis qui fecerint dematur, ipsos
omni vi depulsuros esse. cum Romanus legatus
ad disceptandum eos ad communes socios atque
amicos vocaret, quid perplexe agimus?
inquit;
nostra certamina, Romani, non verba legatorum
nec hominum quisquam disceptator, sed campus
Campanus, in quo concurrendum est, et arma et
communis Mars belli decernet. proinde inter
Capuam Suessulamque castra castris conferamus, et
Samnis Romanusne imperio Italiam regat
decernamus.
legati Romanorum cum se non quo hostisA.U.C. 427-428 vocassetvocasset T2s: uocaset O1: uocaret O: uocassent s. sed quo imperatores sui duxissent ituros esse respondissent . .Madvig thinks that a passage of some length, narrating the outcome of the embassy, the declaration of war, and the beginning of the.siege of Naples, has been lost.
iam Publilius inter Palaepolim Neapolimque loco
opportune capto diremerat hostibus societatem auxilii
mutui qua, ut quisque locus premeretur, inter se usi
fuerant. itaque cum et comitiorum dies instaret et
Publilium imminentem hostium muris avocari ab spe
capiendae in dies urbis haud e re publica esset,
actum cum tribunis est, ad populum ferrent ut, cum
Q. Publilius Philo consulatu abisset, pro consule rem
gereret quoad debellatum cum Graecis esset.
L. Cornelio, quia ne eum quidem in Samnium iam
ingressum revocari ab impetu belli placebat, litterae
missae ut dictatorem comitiorum causa diceret.
dixit M. Claudium Marcellum; ab eo magister
equitum dictus Sp. Postumius. nec tamen ab
dictatore comitia sunt habita, quia vitione creatus
esset in disquisitionem venit. consulti augures
vitiosum videri dictatorem pronuntiaverunt. eam
rem tribuni suspectam infamemque criminando
fecerunt: nam neque facile fuisse id vitium nosci,
cum consul oriens de nocteoriens de nocte drakenborch (oriens nocte rubenius): oriende nocte F: oriente nocte W: oriente noctis D3A:oriente sub nocte O. silentio diceret
dictatorem, neque ab consule cuiquam publice
privatimve de ea re scriptum esse nec quemquamA.U.C. 427-428 mortalium exstare qui se vidisse aut audisse quid dicat quod auspicium dirimeret, neque augures
divinare Romae sedentes potuisse quid in castris
consuli vitii obvenisset; cui non apparere, quod
plebeius dictator sit, id vitium auguribus visum?
haec aliaque ab tribunis nequiquam iactata; tandemtandem s Madvig: tamen W(wanting in O). ad interregnum res redit, dilatisque alia atque alia de causa comitiis quartus decimus demum interrex L. Aemilius consules creat C. PoeteliumPoetelium Madvig (III. xxxv. 11): petilium (or petillium) W. L. Papirium Mugillanum; Cursorem in aliis annalibus invenio.
eodem anno Alexandream in AegyptoA.U.C. 428 proditum conditam, Alexandrumque Epiri regem
ab exsule Lucano interfectum sortes Dodonaei iouis
eventu adfirmasse. accito ab Tarentinis in Italiam
data dictio erat, caveret Acherusiam aquam Pandosiamque urbem: ibi fatis eius terminum dari. eoque
ocius transmisit in Italiam ut quam maxime procul
abesset urbe Pandosia in Epiro et Acheronte amni,
quem ex Molosside fluentem in Stagna InfernaStagna Inferna Walters and Conway (Plin., N. H. iv. i. 4, strabo vii. vii. 5): stagna inferna W edd. accipit Thesprotius sinus. ceterum utceterum ut s: ut ceterum W. ferme fugiendo in media fata ruitur, cum saepe Bruttias
Lucanasque legiones fudisset, HeracleamA.U.C. 428 Tarentinorum coloniam ex Lucanis, Sipontum Apulorum, Consentiamquecoloniam ex Lucanis, Sipontum Apulorum, Consentiamque Bruttiorum Weissenborn: coloniam Consentiam (m omits Consentiam) ex Lucanis Sipontumque Bruttiorum (Bruttiorum coloniam 0) W. Bruttiorum ac Terinam,ac Terinam Sigonius: acerinam (or -um) W: acrentinam M. alias inde MessapiorumMessapiorum A3s: massepiorum(-porum = priorum L)W ac Lucanorum cepisset urbes et trecentas familias illustres in Epirum, quas obsidum numero haberet, misisset, haud procul Pandosia urbe, imminente Lucanis ac Bruttiis finibus, tres tumulos aliquantum inter se distantes insedit, ex quibus incursiones in omnem partem agri hostilis faceret; et ducentos ferme Lucanorum exsules circa se pro fidis habebat, ut pleraque eius generis ingenia
sunt, cum fortuna mutabilem gerentes fidem.
imbres continui campis omnibus inundatisinundatis Madvig: inundates MPT: inundantes W. cum interclusissent trifariam exercitum a mutuo
inter se auxilio, duo praesidia, quae sine rege
erant, improviso hostium adventu opprimuntur;
deletisque eis ad ipsius obsidionem omnes conversi. inde ab Lucanis exsulibus ad suos nuntii
missi sunt, pactoque reditu promissum est regem
aut vivum aut mortuum in potestatem daturos.
ceterum cum delectis ipse egregium facinus
ausus per medios erumpit hostes, et ducem
Lucanorum comminus congressum obtruncat;
contrahensque suos ex fuga palatos pervenit ad
amnem, ruinis recentibus pontis, quem vis aquae
abstulerat, indicantem iter. quem cum incerto
vado transiret agmen, fessus metu ac labore miles,A.U.C. 428 increpans nomen abominandum fluminis, iure Acheros vocaris
inquit. quod ubi ad aures accidit
regis, adiecit extemplo animum fatis suis substititque, dubius an transiret. tum Sotimus,
minister ex regiis pueris, quid in tanto discrimine periculi cunctaretur interrogans, indicat
Lucanos insidiis quaerere locum. quosquos A2 (or A3)s:: quod W. ubi respexit rex procul grege facto venientes, stringit gladium, et per medium amnem transmittit equum; iamque in vadum egressum eminus
veruto Lucanus exsul transfigit. lapsum inde
cum inhaerente telo corpus exanime detulit
amnis in hostium praesidia. ibi foeda laceratio
corporis facta. namque praeciso medio partem Consentiam misere, pars ipsis retenta ad ludibrium.
quae cum iaculis saxisque procul incesseretur,
mulier una ultra humanarum irarum fidem saevienti
turbae immixta, ut parumper sustinerent precata,
flens ait virum sibi liberosque captos apud hostes
esse; sperare corpore regio utcumque mulcato se
suos redempturam. is finis lacerationi fuit, sepultumque Consentiae quod membrorum reliquum fuit
cura mulieris unius, ossaque Metapontum ad hostes
remissa, inde Epirum devecta ad Cleopatram uxorem
sororemque Olympiadem, quarum mater magniA.U.C. 428 Alexandri altera, soror altera fuit. haec de Alexandri Epirensis tristi eventu, quamquam Romano bello fortuna eum abstinuit, tamen, quia in Italia bella gessit, paucis dixisse satis sit.
eodem anno lectisternium Romae, quintum
post conditam urbem, iisdem quibus ante placandis
habitum est deis. novi deinde consules iussu populi
cum misissent qui indicerent Samnitibus bellum,
ipsi maiore conatu quam adversus Graecos cuncta
parabant; et alia nova nihil tum animo tale agitantibus accesserunt auxilia. Lucani atque Apuli, quibus
gentibus nihil ad eam diem cum Romano populo
fuerat, in fidem venerunt, arma virosque ad bellum
pollicentes; foedere ergo in amicitiam accepti.
eodem tempore etiam in Samnio res prospere
gesta. tria oppida in potestatem venerunt, Allifae
Callifae Rufrium, aliusque ager primo adventu
consulum longe lateque est pervastatus.
hoc bello tam prospereprospere W: propere HT: prope (for prope = propere) M. commisso, alteri quoque bello, quo Graeci obsidebantur, iam finis aderat.
nam praeterquam quod intersaeptis munimentis
hostium pars parti abscisa erat, foediora aliquanto
intra muros iisiiss: his W. quibus hostis territabat fiebant,fiebant Luterbacher: patiebant W. et velut capti a suismet ipsiipsi Perizonius Gronovius: ipsisW. praesidiis indigna inin Gronovius: iam W. liberis quoque ac coniugibus et quae captarum urbiumA.U.C. 428 extrema sunt patiebantur. itaque cum et a Tarento et a Samnitibus fama esset nova auxilia ventura, Samnitium plus quam vellent intra moenia esse rebantur, Tarentinorum iuventutem, Graeci Graecos, haud minus per quos Samniti Nolanoque quam ut Romanis hostibus resisterent, exspectabant; postremo levissimum malorum deditio ad Romanos visa:
Charilaus et Nymphius, principes civitatis, communicato inter se consilio partes ad rem agendam
divisere, ut alter ad imperatorem Romanorum
transfugeret, alter subsisteret ad praebendam
opportunam consilio urbem. Charilaus fuit qui ad
Publilium Philonem venit, et quod bonum faustum
felix Palaepolitanis populoque Romano esset, tradere
se ait moenia statuisse; eo facto, utrum ab se prodita
an servata patria videatur, in fide Romana positum
esse; sibi privatim nec pacisci quicquam nec petere;
publice petere quam pacisci magis ut, si successisset
inceptum, cogitaret populus Romanus potius cum
quanto studio periculoque reditum in amicitiam
suam esset, quam quaquam qua U2 (or U1)T2A3: quamquam (queinquam M?)W (including M1). stultitia et temeritate de officio decessum. conlaudatus ab imperatore tria milia militum ad occupandam eam partem urbis: quam Samnites insidebant accepit; praesidio ei L.A.U.C. 428 Quinctius tribunus militum praepositus.
eodem tempore et Nymphius praetorem
Samnitium arte adgressus perpulerat, ut, quoniam
omnis Romanus exercitus aut circa Palaepolim aut
in Samnio esset, sineret se classe circumvehi ad
Romanum agrum, non oram modo maris sed ipsi
urbi propinqua loca depopulaturum. sed ut falleret,
nocte proficiscendum esse extemploque naves deducendas. quod quo maturius fieret, omnis iuventus
Samnitium praeter necessarium urbis praesidium
ad litus missa. ubi dum Nymphius in tenebris
et multitudine semet ipsa impediente, sedulo aliis
alia imperia turbans, terit tempus, Charilaus ex
composito ab sociis in urbem receptus, cum summa
urbis Romano milite implesset, tolli clamorem iussit:
ad quem Graeci signo accepto a principibus quievere,
Nolani per aversam partem urbis via Nolam ferentevia Nolam ferente T2Ax: uiam nolam ferentem (-tes O) W. effugiunt. Samnitibus exclusis ab urbe, ut expeditior
in praesentia fuga, ita foedior, postquam periculo
evaserunt, visa, quippe qui inermes nulla rerum
suarum non relicta inter hostes, ludibrium non
externis modo sed etiam popularibus, spoliati atque
egentes domos rediere. haud ignarus opinionisA.U.C. 428 alterius, qua haec proditio ab Samnitibus facta traditur, cum auctoribus hoc dedi quibus dignius
credi est, tum foedus Neapolitanum—eo enim
deinde summa rei Graecorum venit—similius vero
facit ipsos in amicitiam redisse. Publilio triumphus
decretus, quod satis credebatur obsidione domitos
hostes in fidem venisse. duo singularia haec ei viro
primum contigere, prorogatio imperii non ante in
ullo facta et acto honore triumphus.
aliud subinde bellum cum alterius orae
Graecis exortum. namque Tarentini, cum rem
Palaepolitanam vana spe auxilii aliquamdiu sustinuissent, postquam Romanos urbe potitos accepere,
velut destituti ac non qui ipsi destituissent, increpare Palaepolitanos, ira atque invidia in Romanos
furere, eo etiam magis, quod Lucanos et Apulos—
nam utraque eo anno societas coepta est—in fidem
populi Romani venisse allatum est: quippe propemodum perventum ad se esse, iamque in eo rem fore,
ut Romani aut hostes aut domini habendi sint.
discrimen profecto rerum suarum in bello Samnitium
eventuque eius verti; eam solam gentem restare, nec
eam ipsam satis validam, quando Lucanus defecerit;
quem revocari adhuc impellique ad abolendamA.U.C. 428 societatem Romanam posse, si qua ars serendis discordiis
adhibeatur.
haec consilia cum apud cupidos rerum novandarum valuissent, ex iuventute quidam Lucanorum
pretio adsciti, clari magis inter populares quam
honesti, inter se mulcati ipsi virgis, cum corpora
nuda intulissent in civium coetum, vociferati sunt
se, quod castra Romana ingredi ausi essent, a consulibus virgis caesos ac prope securi percussos esse.
deformis suapte natura res cum speciem iniuriae
magis quam doli prae se ferret, concitati homines
cogunt clamore suo magistratus senatum vocare; et
alii circumstantes concilium bellum in Romanos
poscunt, alii ad concitandam in arma multitudinem
agrestium discurrunt, tumultuque etiam sanos
consternante animos decernitur ut societas cum
Samnitibus renovaretur, legatique ad eam rem
mittuntur.mittuntur HT?LA1R: remittuntur DA: mittantur PFUOT2: mitteantur M: mitterentur frigell. repentina res quia quam causam nullam
tam ne fidem quidem habebat, coacti a Samnitibus
et obsides dare et praesidia in loca munita accipere,
caeci fraude et ira nihil recusarunt. dilucere deinde
brevi fraus coepit, postquam criminum falsorum
auctores Tarentum commigravere; sed amissa omniomni UOHT2A1: omnia MPFTDLA: omni iam alschefski. de se potestate, nihil ultra quam ut paeniteret frustra restabat.
eo anno plebei Romanae velut aliud
initium libertatis factum est, quod necti desierunt;A.U.C. 428 mutatum autem ius ob unius feneratoris simul libidinem simul crudelitatem insignem. L. Papirius
is fuit, cui cum se C. Publilius ob aes alienum
paternum nexum dedisset, quae aetas formaque
misericordiam elicere poterant, ad libidinem et contumeliam animum accenderunt. floremFlorem Madvig: ut florem W: et florem s. aetatis eius fructum adventicium crediti ratus, primo perlicere adulescentem sermone incesto est conatus; dein, postquam aspernabantur flagitium aures, minis
territare atque identidem admonere fortunae; postremo, cum ingenuitatis magis quam praesentis
condicionis memorem videret, nudari iubet verberaque adferri. quibus laceratus iuvenis cum se
in publicum proripuisset, libidinem crudelitatemque
conquerens feneratoris, ingens vis hominum cum
aetatis miseratione atque indignitate iniuriae accensa, tum suae condicionis liberumque suorum
respectu, in forum atque inde agmine facto ad
curiam concurrit; et cum consules tumultu repentino coacti senatum vocarent, introeuntibus in
curiam patribus laceratum iuvenis tergum, procumbentes ad singulorum pedes, ostentabant.
victum eo die ob impotentem iniuriam unius
ingens vinculum fidei; iussique consules ferre ad
populum ne quis, nisi qui noxam meruisset, donec
poenam lueret, in compedibus aut in nervo
teneretur; pecuniae creditae bona debitoris, non corpusA.U.C. 428 obnoxium esset. ita nexi soluti, cautumque in posterum ne necterentur.
eodem anno, cum satis per se ipsumA.U.C. 429 Samnitium bellum et defectio repens Lucanorum
auctoresque defectionis, Tarentini, sollicitos haberent
patres, accessit ut et Vestinus populus Samnitibus
sese coniungeret. quae res sicut eo anno sermonibus magis passim hominum iactata quam in
publico ullo concilio est, ita insequentis anni consulibus, L. Furio Camillo iterum Iunio Bruto Scaevae,
nulla prior potiorque visa est, de qua ad senatum
referrent. et quamquam non novanon nova (or nota) duker: noua W. res erat, tamen tanta cura patres incessit, ut pariter eam susceptam neglectamque timerent, ne aut impunitas eorum
lascivia superbiaque aut bello poenae expetitae
metu propinquo atque ira concirent finitimos populos;
et erat genus omne abunde bello Samnitibus par,
Marsi Paelignique et Marrucini, quos, si Vestinus
attingeretur, omnes habendos hostes. vicit tamen
pars quae in praesentia videri potuit maioris animi
quam consilii; sed eventus docuit fortes fortunam
iuvare. bellum ex auctoritate patrum populus adversus Vestinos iussit. provincia ea Bruto, Samnium
Camillo sorte evenit. exercitus utroque ducti, etA.U.C. 429 cura tuendorum finium hostes prohibiti coniungere arma. ceterum alterum consulem L. Furium, cui maior moles rerum imposita erat, morbo gravi implicitum fortuna bello subtraxit; iussusque dictatorem dicere rei gerendae causa, longe clarissimum
bello ea tempestate dixit, L. Papirium Cursorem,
a quo Q.a quo Q. P2PT2: a quo que (or a quoq.) W: amquoq.M a quo DX: abeoquo A2. Fabius Maximus RullianusRullianus sigon. (C.I.L. i2, p. 45, A.U.C. 432. 445, plin. N. H. vii. xli. 42): rutilanus O: rutilianus MPFUHT rutulianus DLA. magister equitum est dictus, par nobile rebus in eo magistratu gestis, discordia tamen, qua prope ad ultimum dimicationis ventum est, nobilius.
ab altero consule in Vestinis multiplex bellum
nec usquam vario eventu gestum est. nam et
pervastavit agros et populando atque urendo tecta
hostium sataque in aciem invitos extraxit, et ita
proelio uno accidit Vestinorum res, haudquaquam
tamen incruento milite suo, ut non in castra solum
refugerent hostes, sed iam ne vallo quidem ac fossis
freti dilaberentur in oppida, situ urbium moenibusque se defensuri. postremo oppida quoque vi
expugnare adortus, primo Cutinam ingenti ardore
militum a volnerum ira,a vol (vul-)nerum ira Madvig (cf. xxiv. xxx. 1): aut vo (uul-)nerum ira W: ac uulnerum iras: aut unlneratum ira M quod haud fere quisquam
integer proelio excesserat, scalis cepit, deinde
Cingiliam. utriusque urbis praedam militibus, quod
eos neque portae nec muri hostium arcuerant,A.U.C. 429 concessit.
in Samnium incertis itum auspiciis est;
cuius rei vitium non in belli eventum, quod prospere
gestum est, sed in rabiem atque iras imperatorum
vertit. namque Papirius dictator a pullario monitus,
cum ad auspicium repetendum Romam proficisceretur, magistro equitum denuntiavit ut sese loco
teneret, neu absente se cum hoste manum consereret. Q.Q. A2 (or A1): que M: omitted by W. Fabius cum post profectionem dictatoris per exploratores comperisset perinde omnia soluta
apud hostes esse ac si nemo Romanus in Samnio
esset, seu ferox adulescens indignitate accensus,
quod omnia in dictatore viderentur reposita esse,
seu occasione bene gerendae rei inductus, exercitu
instructo paratoque profectus ad Imbrinium—ita
vocant locum—acie cum Samnitibus conflixit. ea
fortuna pugnae fuit ut nihil relictum sit quo, si
adfuisset dictator, res melius geri potuerit; non dux
militi, non miles duci defuit; eques etiam auctore
L. Cominio tribuno militum, qui aliquotiens impetu
capto perrumpere non poteratpoterat W: potuerat Weissenborn. hostium agmen,agmen W: aciem Weissenborn (but cf., with Walters and Conway, Hor. carm. iv. xiv. 29 and III. ii. 9). detraxit frenos equis, atque ita concitatos calcaribus permisit ut sustinere eos nulla vis posset; per
arma, per viros late stragem dedere; secutus pedes
impetum equitum turbatis hostibus intulit signa.
viginti milia hostium caesa eo die traduntur. auctoresA.U.C. 429 habeo bis cum hoste signa conlata dictatore absente, bis rem egregie gestam; apud antiquissimos scriptores una haec pugna invenitur; in quibusdam annalibus tota res praetermissa est.
magister equitum, ut ex tanta caede multis potitus spoliis, congesta in ingentem acervum hostilia
arma subdito igne concremavit, seu votum id deorum
cuipiam fuit, seu credere libet Fabio auctori eo
factum, ne suae gloriae fructum dictator caperet
nomenque ibi scriberet aut spolia in triumpho ferret.
litterae quoque de re prospere gesta ad senatum,
non ad dictatorem, missae argumentum fuere minime
cum eo communicantis laudes. ita certe dictator
id factum accepit, ut laetis aliis victoria parta prae
se ferret iram tristitiamque. misso itaque repente
senatu se ex curia proripuit, tum vero non Samnitium m
magis legiones quam maiestatem dictatoriam et
disciplinam militarem a magistro equitum victam et
eversam dictitans, si illi impune spretum imperium
fuisset. itaque plenus minarum iraeque profectus
in castra, cum maximis itineribus isset, non tamen
praevenire famam adventus sui potuit; praecucurrerant enim ab urbe qui nuntiarent dictatorem
avidum poenae venire, alternis paene verbis T.A.U.C. 429 Manli factum laudantem.
Fabius contione extemplo advocata obtestatus milites est ut, qua virtute rem publicam
ab infestissimis hostibus defendissent, eadem se,
cuius ductu auspicioque vicissent, ab impotenti
crudelitate dictatoris tutarentur: venire amentem
invidia, iratum virtuti alienae felicitatique; furere
quod se absente res publica egregie gesta esset;
malle, si mutare fortunam posset, apud Samnites
quam Romanos victoriam esse; imperium dictitare
spretum, tamquam non eadem mente pugnari vetuerit qua pugnatum doleat. et tunc invidia impedire virtutem alienam voluisse cupidissimisque
arma ablaturum fuisse militibus, ne se absente
moveri possent; et nuncnunc W: tunc M. id furere, id aegre pati, quod sine L. Papirio non inermes, non manci milites
fuerint, quod se Q. Fabius magistrum equitum
duxerit ac non accensum dictatoris. quid illum
facturum fuisse, si, quod belli casus ferunt Marsque
communis, adversa pugna evenisset, qui sibi devictis
hostibus, re publica bene gesta, ita ut non ab illo
unico duce melius geri potuerit, supplicium magistro
equitum tunc victori minetur? neque illum
magistro equitum infestioremtunc victori minetur? neque ilium magistro equitnm infestiorem O (but with a stop after victori): et tunc victori minetur? neque illum magistro equitum infestiorem edd. before Gronov.: tunc uictorem uelut in capto exercitu infestiorem MPFU: minetur (minuetur H) neque illum magistro equitum infestiorem HTDLA. quam tribunis militum,A.U.C. 429 quam centurionibus, quam militibus esse. si posset, in omnes saeviturum fuisse: quia id nequeat, in
unum saevire; etenimetenim boot: etiam (et iam A)W. invidiam tamquam ignem summa petere; in caput consilii, in ducem incurrere; si se simul cum gloria rei gestae exstinxisset, tunc victorem velut in capto exercitu dominantem, quidquid licuerit in magistro equitum, in militibus
ausurum. proinde adessent in sua causa omnium
libertati. si consensum exercitus eundem qui in
proelio fuerit in tuenda victoria videat et salutem
unius omnibus curae esse, inclinaturum ad clementiorem sententiam animum. postremo se vitam
fortunasque suas illorum fidei virtutique permittere.
clamor e tota contione ortus, uti bonum
animum haberet: neminem illi vim allaturum salvis
legionibus Romanis.
haud multo post dictator advenit classicoque
extemplo ad contionem advocavit. tum silentio
facto praeco Q. Fabium magistrum equitum citavit.
qui simul ex inferiore loco ad tribunal accessit, tum
dictator quaero
inquit, de te, Q. Fabi, cum
summum imperium dictatoris sit pareantque ei consules, regia potestas, praetores, iisdemiisdem Ax: isdem HT2: hisdem MPFT is de D?L: wanting in 0: illegible in A. auspiciis
quibus consules creati, aequum censeas necne, einecne ei Madvig: necne W. A.U.C. 429 magistrum equitum dicto audientem esse; itemque illud interrogo, cum me incertis auspiciis profectum ab domo scirem, utrum mihi turbatis religionibus
res publica in discrimen committenda fuerit an
auspicia repetenda, ne quid dubiis dis agerem?
simul illud, quae dictatori religio impedimento ad
rem gerendam fuerit, num ea magister equitum
solutus ac liber potuerit esse? sed quid ego haec
interrogo, cum, si ego tacitus abissem, tamen tibi
ad voluntatis interpretationem meae dirigenda tua
sententia fuerit? quin tu respondes, vetuerimne te
quicquam rei me absente agere, vetuerimne signa
cum hostibus conferre? quo tu imperio meo spreto,
incertis auspiciis, turbatis religionibus adversus morem militarem disciplinamque maiorum et numen
deorum ausus es cum hoste confligere. ad haec
quae interrogatus es responde; atresponde; at fx: respondeat W: responde A3. extra ea cave vocem mittas.vocem mittas A2 (or A1) s: uocem emittas F3 (-itas) A3 (or AZ): uocem mittat W: uoce mittat M: uox nece mittat2 (i.e. mittatur) H: uoce mittatur T (or T1) D3A (or A1): uoce mittatur DL (and TA?2). accede, lictor.
adversus singula cum respondere haud facile esset,
et nunc quereretur eundem accusatorem capitis sui
ac iudicem esse, modo vitam sibi eripi citius quam
gloriam rerum gestarum posse vociferaretur purgaretque se in vicem atque ultro accusaret, tunctunc W: tUIr L Mladlvig. Papirius redintegrata ira spoliari magistrum equitum
ac virgas et secures expediri iussit. Fabius fidem
militum implorans lacerantibus vestem lictoribus adA.U.C. 429 triarios tumultum ultimaultima wesenberg: iam W. in contione miscentes sese recepit.
inde clamor in totam contionem est perlatus;
alibi preces, alibi minae audiebantur. qui proximi
forte tribunali steterant, quia subiecti oculis imperatoris noscitari poterant, orabant ut parceret
magistro equitum, neu cum eo exercitum damnaret;
extrema contio et circa Fabium globus increpabant
inclementem dictatorem nec procul seditione aberant. ne tribunal quidem satis quietum erat;
legati circumstantes sellam orabant ut rem in
posterum diem differret et irae suae spatium et consilio tempus daret: satis castigatam adulescentiam
Fabi esse, satis deformatam victoriam; ne ad extremum finem supplicii tenderet, neu unico iuveni
neu patri eius, clarissimo viro, neu Fabiae genti eam
iniungeret ignominiam. cum parum precibus, parum
causa proficerent, intueri saevientem contionem iubebant: ita inritatis militum animis subdere ignem ac
materiam seditioni non esse aetatis, non prudentiae
eius; neminem id Q. Fabio poenam deprecanti
suam vitio versurum, sed dictatori, si occaecatus ira
infestam multitudinem in se pravo certamine movisset. postremo, ne id se gratiae dare Q. Fabi
crederet, se ius iurandum dare paratos esse nonA.U.C. 429 videri e re publica in Q. Fabium eo tempore
animadverti.
his vocibus cum in se magis incitarent
dictatorem quam magistro equitum placarent, iussi
de tribunali descendere legati; et silentio nequiquam per praeconem temptato, cum praecum prae T2A3 (or A2) s:prae W. strepitu ac tumultu nec ipsius dictatoris nec apparitorum
eius vox audiretur, nox velut in proelio certamini
finem fecit.
magister equitum, iussus postero die adesse, cum
omnes adfirmarent infestius Papirium exarsurum,
agitatum contentionecontentione s:contione F3 (or F2) over erasure: conuentione W. ipsa exacerbatumque, clam ex castris Romam profugit; et patre auctore M.
Fabio, qui ter iam consul dictatorque fuerat, vocato
extemplo senatu, cum maxime conquereretur apud
patres vim atque iniuriam dictatoris, repente strepitus
ante curiam lictorum summoventium auditur, et ipse
infensus aderat, postquam comperit profectum ex
castris, cum expedito equitatu secutus. iterata
deinde contentio, et prendi Fabium Papirius iussit.
ubi cum deprecantibus primoribus patrum atque
universo senatu perstaret in incepto immitis animus,
tum pater M. Fabius quando quidem
inquit,A.U.C. 429 apud te nec auctoritas senatus nec aetas mea, cui orbitatem paras, nec virtus nobilitasque magistri
equitum a te ipso nominati valet nec preces, quae
saepe hostem mitigavere, quae deorum iras placant,
tribunos plebis appello et provoco ad populum eumque tibi, fugienti exercitus tui, fugienti senatus
iudicium, iudicem fero, qui certe unus plus quam
tua dictatura potest polletque. videro, cessurusne
provocationi sis, cui rex Romanus Tullus Hostilius
cessit.
ex curia in contionem itur. quo cum paucis
dictator, cum omni agmine principum magister
equitum cum escendisset,cum escendissets: escendisset MPOHT: ascendisset M4P2FUDLA. deduci eum de rostris
Papirius in partem inferiorem iussit. secutus pater
bene agis
inquit, cum eo nos deduci iussisti,
unde et privati vocem mittere possemus.
ibi primo
non tam perpetuae orationes quam altercatio exaudiebaturexaudiebatur Gronov.: exaudiebantur W. ; vicit deinde strepitum vox et indignatio Fabi senis increpantis superbiam crudelitatemque Papiri: se quoque dictatorem Romae fuisse, nec a
se quemquam, ne plebis quidem hominem, non
centurionem, non militem violatum; Papirium tamquam ex hostium ducibus, sic ex Romano imperatore
victoria et triumphum petere. quantum interesseinteresse Gronov.: interesset (-ent? F)W: interest L A.U.C. 429 inter moderationem antiquorum et novam superbiam crudelitatemque! dictatorem Quinctium Cincinnatum in L. Minucium consulem ex obsidione a se ereptum non ultra saevisse quam ut legatum eum ad exercitum pro consule relinqueret. M. Furium
Camillum in L. Furio, qui contempta sua senectute
et auctoritate foedissimo cum eventu pugnasset, non
solum in praesentia moderatum irae esse, ne quid
de collega secus populo aut senatui scriberet, sed
cum revertisset, potissimum ex tribunis consularibus
habuisse quem ex collegis optione ab senatu data
socium sibi imperii deligeret. nam populi quidem,
penes quem potestas omnium rerum esset, ne iram
quidem unquam atrociorem fuisse in eos qui temeritate atque inscitia exercitus amisissent quam ut
pecunia eos multaret: capite anquisitum ob rem
bello male gestam de imperatore nullonullo A2s: nullum (nulum T) W: nullam M. ad eam diem esse. nunc ducibus populi Romani, quae ne victis quidem bello fas fuerit, virgas et secures victoribus et iustissimos meritis triumphos intentari. quid enim tandem passurum fuisse filium suum, si exercitum amisisset, si fusus, fugatus, castris exutus
fuisset? quo ultra iram violentiamque eius excessuram fuisse, quam ut verberaret necaretque? quam
conveniens esse, propter Q. Fabium civitatem in
laetitia victoria supplicationibus ac gratulationibusA.U.C. 429 esse, eum propter quem deum delubra pateant, arae sacrificiis fument, honore donis cumulentur, nudatum virgis lacerari in conspectu populi Romani, intuentem Capitolium atque arcem deosque ab se duobus proeliis haud frustra advocatos! quo id animo exercitum, qui eius ductu auspiciisque vicisset, laturum? quem
luctum in castris Romanis, quam laetitiam inter
hostes fore!
haec simul iurgans, querens, deum hominumque
fidem obtestans et complexus filium, plurimis cum
lacrimis agebat.
stabat cum eo senatus maiestas, favor
populi, tribunicium auxilium, memoria absentis exercitus; ex parte altera imperium invictum populi
Romani et disciplina rei militaris et dictatoris edictum
pro numine semper observatum et Manliana imperia
et posthabita filii caritas publicae utilitati iactabantur:
hoc etiam L. Brutum, conditorem Romanae libertatis,
antea in duobus liberis fecisse; nunc patres comes
et senes faciles de alieno imperio spreto, tamquam
rei parvae, disciplinae militaris eversae iuventuti
gratiam facere. se tamen perstaturum in incepto,
nec ei qui adversus dictum suum turbatis religionibus
ac dubiis auspiciis pugnasset quicquam ex iusta poena
remissurum. maiestas imperii perpetuane esset nonA.U.C. 429 esse in sua potestate: L. Papirium nihil de eius
iurenihil de eius iure s: nihil eius iure W: nihil eius MHTDLAs. deminuturumdeminuturum s: diminuturum W: diminutum A3M. ; optare ne potestas tribunicia, inviolata ipsa, violet intercessione sua Romanum imperium, neu populus in se potissimum dictatore vim et iusdictatore vim et ius kreyssig: dictatorern ius s: dictatorem et ius W:dictatore ius duker: dictatore et ius H. J. Mueller (and P?). dictaturae exstinguat. quod si fecisset, non L. Papirium sed tribunos, sed pravum populi iudicium nequiquam posteros accusaturos, cum polluta semel militari disciplina non miles centurionis, non
centurio tribuni, non tribunus legati, non legatus
consulis, non magister equitum dictatoris pareat
imperio, nemo hominum, nemo deorum verecundiam
habeat, non edicta imperatorum, non auspicia observentur, sine commeatu vagi milites in pacato, in
hostico errent,errent F3A2: errarent W. immemores sacramenti licentia sua sesua se Walters and Conway: sola uase HTDLA: sola se MA2 Gelenius: sola PFUT2: lacuna between sacramenti and uelint O: sola sua se alschefski: soluta se Madvig: sola qua se D3. ubi velint exauctorent, infrequentia deserantur signa neque conveniatur ad edictum nec discernatur interdiu nocte, aequo iniquo loco, iussu iniussuiussu iniussu Gelenius s: iniussu W. imperatoris pugnent, et non signa, non ordines servent, latrocinii modo caeca et fortuita pro sollemni et sacrata militia sit; —horum criminum vos reos in omnia saecula offerte, tribuni plebi, vestra obnoxia capita pro licentia Q. Fabi obicite.
stupentes tribunos et suam iam vicemA.U.C. 429 magis anxios quam eius cui auxilium ab se petebatur,
liberavit onere consensus populi Romani, ad preces
et obtestationem versus, ut sibi poenam magistri
equitum dictator remitteret. tribuni quoque inclinatam rem in preces subsecuti orare dictatorem
insistunt ut veniam errori humano, veniam adulescentiae Q. Fabi daret; satis eum poenarum dedisse.
iam ipse adulescens, iam pater M. Fabius, contentionis
obliti procumbere ad genua et iram deprecari dictatoris. tum dictator silentio facto bene habet
inquit, Quirites. Vicit disciplina militaris, vicit
imperii maiestas, quae in discrimine fuerunt an ulla
post hanc diem essent. non noxae eximitur Q.
Fabius, qui contra edictum imperatoris pugnavit,
sed noxae damnatus donatur populo Romano, donatur
tribuniciae potestati precarium non iustum auxilium
ferenti. vive, Q. Fabi, felicior hoc consensu civitatis
ad tuendum te quam qua paulo ante exsultabas
victoria; vive, id facinus ausus cuius tibi ne parens
quidem, si eodem loco fuisset quo fuit L. Papirius,
veniam dedisset. mecum, ut voles, reverteris in
gratiam; populo Romano, cui vitam debes, nihil
maius praestiteris quam si hic tibi dies satis documenti dederit ut bello ac pace pati legitima imperia
possis.
cum se nihil morari magistrum equitum
pronuntiasset, degressumdegressumn Gronovius: digressum W. eum templo laetus senatus, laetior populus, circumfusi ac gratulantes hinc magistro equitum, hinc dictatori, prosecuti sunt,
firmatumque imperium militare haud minus periculo
Q. Fabi quam supplicio miserabili adulescentis Manli
videbatur.
forte ita eo anno evenit ut quotienscumque dictator ab exercitu recessisset,recessisset )D3A3 (or A2) s muretus: recessit W. hostes in Samnio moverentur. ceterum in oculis exemplum erat Q.
Fabius M. Valerio legato, qui castris praeerat, ne
quam vim hostium magis quam trucem dictatoris
iram timeret. itaque frumentatores cum circumventi
ex insidiis caesi loco iniquo essent, creditum volgo
est subveniri eis ab legato potuisse, ni tristia edicta
exhorruisset. ea quoque ira alienavit a dictatore
militum animos, iam ante infensos, quod implacabilis
Q. Fabio fuisset et, quod suis precibus negasset, eius
populo Romano veniam dedisset.
postquam dictator praeposito in urbe
L. Papirio Crasso, magistro equitum Q. Fabio vetito
quicquam pro magistratu agere, in castra rediit,
neque civibus satis laetus adventus eius fuit nec
hostibus quicquam attulit terroris. namque postero
die, seu ignari venisse dictatorem seu adesset an
abesset parvi facientes, instructa acie ad castraA.U.C. 429 accesserunt. ceterum tantum momenti in uno viro
L. Papirio fuit ut, si ducis consilia favor subsecutus
militum foret, debellari eo die cum Samnitibus
potuisse pro haud dubio habitum sit; ita instruxit
aciem, ita locoita loco Madvig: loco W. ac subsidiis, ita omni arte bellica firmavit; cessatum a milite ac de industria, ut obtrectaretur laudibus ducis, impedita victoria est. plures Samnitium cecidere, plures Romani volnerati sunt.
sensit peritus dux quae res victoriae obstaret:
temperandum ingenium suum esse et severitatem
miscendam comitati. itaque adhibitis legatis ipse
circuitcircuit Walters (cf. chap. xxxvii § 9): circū POHD: circum MFTLA: circumiens U. saucios milites, inserens in tentoria caput, singulosque ut sese haberent rogitans curam eorum nominatim legatis tribunisque et praefectis demandabat. rem per se popularem ita dexteredextere frag. Haverk.s: dexter (or dext_) W: sedulo F3(over erasure). egit ut medendis corporibus animi multo prius militum imperatori reconciliarentur, nec quicquam ad salubritatem efficacius fuerit quam quod grato animo ea cura accepta est. refecto exercitu cum
hoste congressus, haud dubia spe sua militumque, ita
fudit fugavitque Samnites, ut ille ultimus eis dies
conferendi signa cum dictatore fuerit. incessit
deinde qua duxit praedae spes victor exercitus
perlustravitque hostium agros, nulla arma, nullam vimA.U.C. 429 nec apertam nec ex insidiis expertus. addebat alacritatem quod dictator praedam omnem edixerat militibus; nec ira magis publica quam privatum compendium in hostem acuebat. his cladibus subacti Samnites pacem a dictatore petiere; cum quo pacti, ut singula vestimenta militibus et annuum stipendium darent, cum ire ad senatum iussi essent, secuturos se dictatorem responderunt, unius eius fidei
virtutique causam suam commendantes. ita deductus
ex Samnitibus exercitus.
dictator triumphans urbem estA.U.C. 430-431 ingressus; et cum se dictatura abdicare vellet, iussu
patrum, priusquam abdicaret, consules creavit C. Sulpicium Longum iterum Q. Aemilium Cerretanum.
Samnites infecta pace, quia de condicionibus ambigebatur,ambigebatur drakenborch: agebatur W. indutias annuas ab urbe rettulerunt. nec earumipsarum sancta fides fuit; adeo, postquam Papirium abisse magistratu nuntiatum est, arrecti ad
bellandum animi sunt.
C. Sulpicio Q. Aemilio—AuliumAulium Gelenius and Sigonius: aulum W. quidam annales habent—consulibus ad defectionem Samnitium Apulum novum bellum accessit. utroque exercitus
missi. Sulpicio Samnites, Apuli Aemilio sorte
evenerunt. sunt qui non ipsis Apulis bellum inlatum, sed socios eius gentis populos ab Samnitium
vi atque iniuriis defensos scribant; ceterum fortuna
Samnitium, vix a se ipsis eo tempore propulsantium
bellum, propius ut sit vero facit non Apulis abA.U.C. 430-431 Samnitibus arma inlata, sed cum utraque simul gente bellum Romanis fuisse. nec tamen res ulla
memorabilis acta; ager Apulus Samniumque evastatum; hostes nec hic nec illic inventi.
Romae nocturnus terror ita ex somno trepidam
repente civitatem excivit ut Capitolium atque arx
moeniaque et portae plena armatorum fuerint; et
cum concursatum clamatumque ad arma omnibus
locis esset, prima luce nec auctor nec causa terroris
comparuit.
eodem anno de Tusculanis Flavia rogatione populi
fuit iudicium. M. FlaviusFlavius s: fabius W. tribunus plebis tulit ad populum ut in Tusculanos animadverteretur, quod
eorumquod eorum s:quō eorum O: quorum A4: quorum eorum W: quoniam eorum A2s. ope ac consilio Veliterni Privernatesque populo Romano bellum fecissent. populus Tusculanus cum coniugibus ac liberis Romam venit. ea
multitudo veste mutata et specie reorum tribus
circuit, genibus se omnium advolvens; plus itaque
misericordia ad poenae veniam impetrandam quam
causa ad crimen purgandum valuit. tribus omnes
praeter Polliam antiquarunt legem. polliae sententia
fuit puberes verberatos necari, coniuges liberosque
sub corona lege belli venire. memoriam eius irae
Tusculanis in poenae tam atrocis auctores mansisse
ad patrum aetatem constat, nec quemquam ferme ex
Pollia tribu candidatum Papiriam ferre solitum.
insequenti anno, Q. Fabio L. FulvioA.U.C. 432 consulibus, A. Cornelius Arvina dictator et M. Fabius
Ambustus magister equitum metu gravioris in Samnio
belli—conducta enim pretio a finitimis iuventus
dicebatur—intentiore dilectu habito egregium exercitum adversus Samnites duxerunt. castra in hostico
incuriose ita posita tamquam procul abesset hostis,
cum subito advenere Samnitium legiones tanta ferocia
ut vallum usque ad stationem Romanam inferrent.
nox iam appetebat; id prohibuit munimenta adoriri;
nec dissimulabant orta luce postero die facturos.
dictator ubi propiorem spe dimicationem vidit, ne
militum virtuti damno locus esset, ignibus crebris
relictis, qui conspectum hostium frustrarentur, silentio
legiones educit; nec tamen fallere propter propinquitatem castrorum potuit. eques extemplo insecutus ita institit agmini ut, donec lucesceret,
proelio abstineret; neneW: nec Us. pedestres quidem copiae ante lucem castris egressae. eques luce demum ausus incursare in hostem, carpendo novissimos premendoque iniquis ad transitum locis, agmen detinuit.
interim pedes equitem adsecutus, et totis iam copiis
Samnis urgebat. tum dictator, postquam sine
magno incommodo progredi non poterat, eum ipsumA.U.C. 432 in quo constiterat locum castris dimetari iussit. idid w: ibi weissenborn. vero circumfuso undique equitatu—ut vallum peteretur opusque inciperet—fieri non poterat.
itaque ubi neque eundi neque manendi copiam
esse videt, instruit aciem, impedimentis ex agmine
remotis. instruunt contra et hostes, et animis et
viribus pares. auxerat id maxime animos quod
ignari loco iniquo, non hosti cessum, velut fugientes
ac territos terribiles ipsi secuti fuerant. id aliquamdiu aequavit pugnam, iam pridem desueto
Samnite clamorem Romani exercitus pati; et
herculeEt hercule (-lae T) W aldus: at hercule o Gelenius. illo die ab hora diei tertia ad octavam ita anceps dicitur certamen stetisse, ut neque clamor,
ut primo semel concursu est sublatus, iteratus sit,
neque signa promota loco retrove recepta, neque
recursum ab ulla sit parte. in suo quisque gradu
obnixi,obnixi A2: obnixis U: obnoxi T2(or T1): obnoxio O: obnoxii MPHDLA: ab obnoxii F: obnoxiis F3T. urgentes scutis, sine respiratione ac respectu pugnabant; fremitus aequalis tenorque idem pugnae
in defatigationem ultimam aut noctem spectabat.
iam viris vires, iam ferro sua vis, iam consilia
ducibus deerant, cum subito Samnitium equites, cum
turma una longius provecta accepissent impedimenta
Romanorum procul ab armatis sine praesidio, sineA.U.C. 432 munimento stare, aviditate praedae impetum faciunt. quod ubi dictatori trepidus nuntius attulit, sine modo
inquit, sese praeda praepediant.
alii
deinde super alios diripi passim ferrique fortunas
militum vociferabantur. tum magistro equitum
accito vides tu
inquit, M. Fabi, ab hostium
equite omissam pugnam? haerent impediti impedimentis nostris. adgredere, quod inter praedandum
omni multitudini evenit, dissipatos; raros equis
insidentes, raros, quibus ferrum in manu sit, invenies;
sese equosquesese equosque Luterbacher (se equosque Madvig): equosque (or aequosq.) PFUHT2D: et quosque MTLAs. dum praeda onerant, caede inermes cruentamque illis praedam redde. mihi legiones peditumque pugna curae erunt; penes te equestre sit decus.
equitum acies, qualis quae esse instructissima potest, invecta in dissipatos impeditosque
hostes caede omnia replet. inter sarcinas omissas
repente, obiacentes pedibus fugientium consternatorumque equorum, neque pugnae neque fugae satis
potentes caeduntur. tum deleto prope equitatu
hostium M. Fabius circumductis paulum alisalis T3: aliis (omitted by UA) W. ab tergo pedestrem aciem adoritur. clamor inde novus
accidens et Samnitium terruit animos, et dictator,
ubi respectantes hostium antesignanos turbataque
signa et fluctuantem aciem vidit, tum appellare,A.U.C. 432 tum adhortari milites, tribunos principesque ordinum nominatim ad iterandam secum pugnam vocare.
novato clamore signa inferuntur; et quidquid progrediebantur, magis magisque turbatos, hostes cernebant. eques ipse iam primis erat in conspectu, et
Cornelius respiciens ad manipulos militum, quod
manu, quod voce poterat, monstrabat vexilla se
suorum parmasque cernere equitum. quod ubi
auditum simul visumque est, adeo repente laboris
per diem paene totum tolerati volnerumque obliti
sunt, ut haud secus quam si tum integri e castris
signum pugnae accepissent concitaverint se in hostem.
nec ultra Samnis tolerare terrorem equitum peditumque vim potuit; partim in medio caesi, partim
in fugam dissipati sunt. pedespedes Gelenius. (scripture vetus
) s: pedes res M: pedestres (pedestris U) W. restantes ac circumventos cecidit: ab equite fugientium strages est facta, inter quos et ipse imperator cecidit.
hoc demum proelium Samnitium res ita infregit,
ut omnibus conciliis fremerent minime id quidem
mirum esse, si impio bello et contra foedus suscepto,
infestioribus merito deis quam hominibus nihil
prospere agerent; expiandum id bellum magna
mercede luendumque esse; id referre tantum, utrum
supplicia noxio paucorum an omnium innoxio
praebeant sanguine; audebantque iam quidam nominareA.U.C. 432 auctores armorum. unum maxime nomen per consensum clamantium Brutuli Papi exaudiebatur. vir
nobilis potensque erat, haud dubie proximarum indutiarum ruptor. de eo coacti referre, praetores
decretum fecerunt, ut Brutulus Papius Romanis
dederetur et cum eo praeda omnis Romana captivique ut Romam mitterentur, quaeque res per fetiales
ex foedere repetitae essent secundum ius fasque
restituerentur. fetiales Romam, ut censuerunt,
missi, et corpus Brutuli exanime; ipse morte voluntaria ignominiae se ac supplicio subtraxit. placuit
cum corpore bona quoque eius dedi. nihil tamen
earum rerum praeter captivos ac si qua cognita
ex praeda sunt acceptum est; ceterarum rerum
inrita fuit deditio. dictator ex senatus consulto
triumphavit.
hoc bellum a consulibus bellatum quidam
auctores sunt, eosque de Samnitibus triumphasse;
Fabium etiam in Apuliam processisse atque inde
magnas praedas egisse. nec discrepat quin dictator
eo anno A. Cornelius fuerit; id ambigitur, belline
gerendi causa creatus sit, an ut esset qui ludis
Romanis, quia L. Plautius praetor gravi morbo forte
implicitus erat, signum mittendis quadrigis daret
functusque eo haud sane memorandi imperiiA.U.C. 432 ministerio se dictatura abdicaret. nec facile est aut
rem rei aut auctorem auctori praeferre. vitiatam
memoriam funebribus laudibus reor falsisque imaginum titulis, dum familiaefamiliae s Madvig: familia W. ad se quaeque famam rerum gestarum honorumque fallenti mendacio trahunt; inde certe et singulorum gesta et publica monumenta rerum confusa. nec quisquam aequalis
temporibus illis scriptor exstat, quo satis certo auctore
stetur.
Libri VIII Periocha
LATINI cum Campanis defecere et missis legatis ad
senatum condicionem tulerunt ut si pacem habere vellent
alterum ex Latinis consulem facerent. qua legatione
perlata praetor eorum Annius de Capitolio ita lapsus est
ut exanimaretur. T. Manlius consul filium, quod contra
edictum eius adversus Latinos pugnaverat, quamvis prospere pugnasset, securi percussit. laborantibus in acie
Romanis P. Decius, tune consul cum Manlio, devovit se
pro exercitu, et concitato equo cum in medios hostes se
intulisset, interfectus morte sua Romanis victoriam restituit. Latini in deditionem venerunt. T. Manlio in urbem
reverso nemo ex iuventute obviam processit. Minucia
virgo Vestalis incesti damnata est. ausonibus victis et
oppido ex is capto Caleset oppido ex is capto Cales Rossbach: in oppido exis cales capto cales (or in oppido ex his capto cales) MSS. itemitem Gronovius: item colonia deducta est MSS. Fregellae coloniae deductae sunt. veneficium complurium matronarum deprehensum est, ex quibus plurimae statim epotis medicaminibus perierunt. lex de veneficio tune prirnum constituta est. Privernatibus, cum bellassent, victis
civitas data est. neapolitani bello et obsidione victi in
deditionem venerunt. Q. Publilio, qui eos obsederat,
primo et imperium prolatum est et pro cos. triumphus
decretus. plebs nexu liberata est propter L. Papiri
creditoris libidinem, qui C. Publilio debitori suo stuprum
inferre voluerat. cum L. Papirius Cursor dictator reversus
in urbem ab exercitu esset propter auspicia repetenda,
Q. Fabius magister equitum, occasione bene gerendae rei
invitatus, contra edictum eius prospere adversus Samnites
pugnavit. ob eam causam cum dictator de magistro
equitum supplicium sumpturus videretur, Fabius Romam
profugit, et cum parum causa proficeret, populi precibus
donatus est. res praeterea contra Samnites prospere
gestas continet.
Liber IX
SEQUITUR hunc annum nobilis clade RomanaA.U.C. 433 Caudina pax T. Veturio Calvino Sp. Postumio consulibus. Samnites eo anno imperatorem C. Pontium
Herenni filium habuerunt, patre longe prudentissimo natum, primum ipsum bellatorem ducemque.
is, ubi legati qui ad dedendas res missi erant pace
infecta redierunt, ne nihil actum
inquit hac
legatione censeatis, expiatum est quidquid ex foedere
rupto irarum in nos caelestium fuit. satis scio
quibuscumque discordi fuit subigi nos ad necessitatem dedendi res quae ab nobis ex foedere repetitae
fuerant, iis non fuisse cordi tam superbe ab Romanis
foederis expiationem spretam. quid enim ultra fieri
ad placandos deos mitigandosque homines potuit
quam quod nos fecimus? res hostium in praeda
captas, quae belli iure nostrae videbantur, remisimus;
auctores belli, quia vivos non potuimus, perfunctos
iam fato dedidimus; bona eorum, ne quid ex contagione noxae remaneret penes nos, Romam portavimus. quid ultra tibi, Romane, quid foederi, quid
dis arbitris foederis debeo? quem tibi tuarum
irarum, quem meorum suppliciorum iudicem feram?A.U.C. 433 neminem neque populum neque privatum fugio. quod si nihil cum potentiore iuris humani relinquitur
inopi, at ego ad deos vindices intolerandae superbiae
confugiam et precabor ut iras suas vertant in eos
quibus non suae redditae res, non alienae accumulatae satis sint; quorum saevitiam non mors noxiorum,
non deditio exanimatorum corporum, non bona
sequentia domini deditionem exsatient,exsatient Walters: exsatient placari nequeant (-unt F3)W:exsatient placari qui nequeant drakenborch: exsatient; qui placari nequeant Gronovius. nisi hauriendum sanguinem laniandaque viscera nostra praebuerimus. iustum est bellum, Samnites, quibus necessarium, et pia arma quibus nulla nisi in armis relinquitur spes. proinde, cum rerum humanarum maximum momentum sit, quam propitiis rem, quam
adversis agant dis, pro certo habete priora bella
adversus deos magis quam homines gessisse, hoc
quod instat ducibus ipsis dis gesturos.
haec non laeta magis quam vera vaticinatus
exercitu educto circa Caudium castra quam potest
occultissime locat. inde ad Calatiam, ubi iam consules Romanos castraque esse audiebat, milites decem
pastorum habitu mittit pecoraque diversos, alium
alibi, haud procul Romanis pascere iubet praesidiis;
ubi inciderint in praedatores, ut idem omnibus sermo
constet, legiones Samnitium in Apulia esse, Luceriam
omnibus copiis circumsedere nec procul abesse quin
vi capiant. iam is rumor et anteiam is rumor et ante H. J. Mueller: iam is n (or 7 i.e. et) rumor ante P: iam et is rumor ante P1F1U: iam is oc rumor ante M. de industriaA.U.C. 433 volgatus venerat ad Romanos, sed fidem auxere
captivi eo maxime quod sermo inter omnes congruebat. haud erat dubium quin Lucerinis opem
Romanus ferret, bonis ac fidelibus sociis, simul ne
Apulia omnis ad praesentem terrorem deficeret: ea
modo qua irent consultatio fuit.
duae ad Luceriam ferebant viae, altera praeter
oram superi maris, patens apertaque sed quanto
tutior tanto fere longior, altera per furculas Caudinas,
brevior; sed ita natus locus est: saltus duo alti
angusti silvosique sunt montibus circa perpetuis
inter se iuncti; iacet inter eos satis patens clausus
in medio campus herbidus aquosusque, per quem
medium iter est; sed antequam venias ad eum,
intrandae primae angustiae sunt, et aut eadem qua
te insinuaveris retro via repetenda aut, si ire porro
pergas, per alium saltum artiorem impeditioremque,
evadendum.
in eum campum via alia per cavam rupem Romani
demissodemissos: remisso W. agmine cum adcum ad T1s: quō ad U: qm_ ad PFT2 (marg.): quad M: ad TDLA: quo ad Ax. alias angustias protinus pergerent, saeptas deiectu arborum saxorumque
ingentium obiacente moleobiacente mole s Sigonius: obiacente molem D: obiacentem molem W. invenere. cum fraus hostilis apparuisset, praesidium etiam in summo saltu conspicitur. citati inde retro, qua venerant pergunt repetere viam; eam quoque clausam sua
obice armisque inveniunt. sistunt inde gradumA.U.C. 433 sine ullius imperio, stuporque omnium animos ac velut torpor quidam insolitus membra tenet, intuentesque alii alios, cum alterum quisque compotem magis mentis ac consilii ducerent, diu immobiles silent; deinde, ubi praetoria consulum erigi videre
et expedire quosdam utilia operi, quamquam ludibrio
fore munientes perditis rebus ac spe omni adempta
cernebant, tamen, ne culpam malis adderent, pro
se quisque nec hortante ullo nec imperante ad
muniendum versi castra propter aquam vallo circumdant, sua ipsi opera laboremque inritum, praeterquam
quod hostes superbe increpabant, cum miserabili
confessione eludentes. ad consules maestos, ne
advocantes quidem in consilium, quando nec consilio
nec auxilio locus esset, sua sponte legati ac tribuni
conveniunt, militesque ad praetorium versi opem,
quam vix di immortales ferre poterant, ab ducibus
exposcunt.
querentes magis quam consultantes nox
oppressit, cum pro ingenio quisque fremerent: per
obices viarum,
alius,per obices viarum,
alius Walters: alius (alium M) per obices uiarum alius W: alius "per obices viarum s sigon.Muretus. per adversa montium, per
silvas, qua ferri arma poterunt, eamus, modo ad
hostem pervenire liceat, quem per annos iam prope
triginta vincimus; omnia aequa et plana erunt
Romano in perfidum Samnitem pugnanti
; alius:A.U.C. 433 quo aut qua eamus? num montes moliri sede sua paramus? dum haec imminebunt iuga, qua tu
ad hostem venias?venias a (Madvig): uenies W. armati inermes, fortes ignavi, pariter omnes capti atque victi sumus; ne ferrum quidem ad bene moriendum oblaturus est hostis; sedens bellum conficiet.
his in vicem sermonibus
qua cibi qua quietis immemor nox traducta est.
ne Samnitibus quidem consilium in tam laetis
suppetebat rebus; itaque universi Herennium
Pontium, patrem imperatoris, per litteras consulendum censent. iam is gravis annis non militaribus
solum sed civilibus quoque abscesserat muneribus;
in corpore tamen adfecto vigebat vis animi consiliique. is ubi accepit ad furculas Caudinas inter
duos saltus clausos esse exercitus Romanos, consultus
ab nuntio filii censuit omnes inde quam primum
inviolatos dimittendos. quae ubi spreta sententia
est iterumque eodem remeante nuntio consulebatur,
censuit ad unum omnes interficiendos. quae ubi
tam discordia inter se velut ex ancipiti oraculo
responsa data sunt, quamquam filius ipse in primis
iam animum quoque patris consenuisse in adfecto
corpore rebatur, tamen consensu omnium victus est
ut ipsum in consilium acciret. nec gravatus senex
plaustro in castra dicitur advectus vocatusque inA.U.C. 433 consilium ita ferme locutus esse ut nihil sententiae
suae mutaret, causas tantum adiceret: priore se
consilio, quod optimum duceret, cum potentissimo
populo per ingens beneficium perpetuam firmare
pace amicitiamque; altero consilio in multas aetates,
quibus amissis duobus exercitibus haud facile receptura vires Romana res esset, bellum differre; tertium
nullum consilium esse. cum filius aliique principes
percontandopercontando A: percunctando W. exsequerentur, quid si media via consilii caperetur, ut et dimitterentur incolumes et leges iis iure belli victis imponerentur, ista quidem
sententia
inquit ea est, quae neque amicos parat
nec inimicos tollit. servate modo quos ignominia
inritaveritis: ea est Romana gens quae victa quiescere
nesciat. vivet semper in pectoribus illorum quidquid istuc praesens necessitas inusserit, nec eos ante
multiplices poenas expetitas a vobis quiescere sinet.
neutra sententia accepta Herennius domum e castris
est avectus.
et in castris Romanis cum frustra multi
conatus ad erumpendum capti essent et iam omnium
rerum inopia esset, victi necessitate legatos mittunt
qui primum pacem aequam peterent; si pacem non
impetrarent, uti provocarent ad pugnam. tum
Pontius debellatum esse respondit; et, quoniam ne
victi quidem ac capti fortunam fateri scirent, inermesA.U.C. 433 cum singulis vestimentis sub iugum missurum; alias
condiciones pacis aequas victis ac victoribus fore: si
agro Samnitium decederetur, coloniae abducerentur,
suis inde legibus Romanum ac Samnitem aequo
foedere victurum; his condicionibus paratum se esse
foedus cum consulibus ferire; si quid eorum displiceat, legatos redire ad se vetuit. haec cum
legatio renuntiaretur, tantus gemitus omnium subito
exortus est tantaque maestitia incessit ut non gravius
accepturi viderentur si nuntiaretur omnibus eo loco
mortem oppetendamoppetendam F?A1: appetendam UA:adpetendain MPOTDL. esse.
cum diu silentium fuisset nec consules aut pro
foedere tam turpi aut contra foedus tam necessarium
hiscere possent, tum L. Lentulus, qui princepsprinceps drakenborch: tum princeps W. legatorum virtute atque honoribus erat: patrem
meum
inquit, consules, saepe audivi memorantem
se in Capitolio unum non fuisse auctorem senatui
redimendae auro a Gallis civitatis, quando nec fossa
valloque ab ignavissimo ad opera ac muniendum
hoste clausi essent et erumpere, si non sine magno
periculo tamen sine certa pernicie, possent. quod
si, ut illisut illis aldus: illis ut W. decurrere ex Capitolio armatis in hostem licuit, quo saepe modo obsessi in obsidentes
eruperunt, ita nobis aequo aut iniquo loco dimicandiA.U.C. 433 tantummodo cum hoste copia esset, non mihi paterni animi indoles in consilio dando deesset. equidem mortem pro patria praeclaram esse fateor et me vel
devovere pro populo Romano legionibusque vel in
medios immittere hostesin medios immittere hostes Gronovius: in medios hostes me inmittere O: in medios me immittere hostes W. paratus sum; sed hic patriam video, hic quidquid Romanarum legionum est, quae nisi pro se ipsis ad mortem ruere volunt, quid habent quod morte sua servent? 'Tecta urbis'
dicat aliquis 'et moenia et eam turbam a qua urbs
incolitur.' immo hercule produntur ea omnia deleto
hoc exercitu, non servantur. quis enim ea tuebitur?
imbellis videlicet atque inermis multitudo. tam
hercule quam a Gallorum impetu defendit. An a
Veiis exercitum Camillumque ducem implorabunt?
hic omnes spes opesque sunt, quas servando patriam
servamus, dedendo ad necem patriam deserimus ac
prodimus. ' At foeda atque ignominiosa deditio est.'
sed ea caritas patriae est ut tam ignominia eam quam
morte nostra, si opus sit, servemus. subeatur ergo
ista, quantacumque est, indignitas et pareatur necessitati, quam ne di quidem superant. ite, consules,
redimite armis civitatem quam auro maiores vestri
redemerunt.
consules profecti ad Pontium in conloquium,
cum de foedere victor agitaret, negarunt iniussu
populi foedus fieri posse nec sine fetialibus caerimoniaque alia sollemni. itaque non, ut volgo
credunt Claudiusque etiam scribit, foedere pax Caudina,A.U.C. 433 sed per sponsionem facta est. quid enim aut
sponsoribus in foedere opus esset aut obsidibus, ubi
precatione res transigitur, per quem populum fiat
quo minus legibus dictis stetur, ut eum ita Iuppiter
feriat quemadmodum a fetialibus porcus feriatur?
spoponderunt consules, legati, quaestores, tribuni
militum, nominaque omnium qui spoponderunt exstant, ubi, si ex foedere acta res esset, praeterquam
duorum fetialium non exstarent; et propter necessariam foederis dilationem obsides etiam sescenti
equites imperati, qui capite luerent, si pacto non
staretur. tempus inde statutum tradendis obsidibus
exercituque inermi mittendo.
redintegravit luctum in castris consulum adventus,
ut vix ab iis abstinerent manus quorum temeritate
in eum locum deducti essent, quorum ignavia foedius
inde quam venissent abituri: illis non ducem locorum, non exploratorem fuisse; beluarum modo caecos
in foveam missos. alii alios intueri, contemplari
arma mox tradenda et inermes futuras dextras
obnoxiaque corpora hosti; proponere sibimet ipsi
ante oculos iugum hostile et ludibria victoris et
voltus superbos et per armatos inermium iter, indeA.U.C. 433 foedi agminis miserabilem viam per sociorum urbes,
reditum in patriam ad parentes, quo saepe ipsi
maioresque eorum triumphantes venissent: se solos
sine volnere, sine ferro, sine acie victos; sibi non
stringere licuisse gladios, non manum cum hoste
conferre; sibi nequiquam arma, nequiquam vires,
nequiquamsibi nequiquam arma, nequiquam vires, nequiquam Gelenius: sibe (and in marg. uires nequiquam) nequiquam M: sibi nequiquam 1. animos datos.
haec frementibus hora fatalis ignominiae advenit,
omnia tristiora experiundo factura quam quae praeceperant animis. iam primum cum singulis vestimentis inermes extra vallum exire iussi, et primi
traditi obsides atque in custodiam abducti. tum a
consulibus abire lictores iussi paludamentaque detracta: id tantamtantam id drakenborch: tantam W. inter ipsos, qui paulo ante eos exsecrantes dedendos lacerandosque censuerant,
miserationem fecit, ut suae quisque condicionis
oblitus ab illa deformatione tantae maiestatis velut
ab nefando spectaculo averteret oculos.
primi consules prope seminudi sub iugum
missi; tum ut quisque gradu proximus erat ita
ignominiae obiectus; tum deinceps singulae legiones.
circumstabant armati hostes, exprobrantes eludentesque; gladii etiam plerisque intentati, et volnerati
quidam necatique, si voltus eorum indignitate rerumA.U.C. 433 acrior victorem offendisset.
ita traducti sub iugum, et quod paene gravius
erat, per hostium oculos, cum e saltu evasissent,
etsi velut ab inferis extracti tum primum lucem
aspicere visi sunt, tamen ipsa lux ita deforme
intuentibus agmen omni morte tristior fuit. itaque
cum ante noctem Capuam pervenire possent, incerti
de fide sociorum et quod pudor praepediebat, circa
viam haud procul Capua omnium egena corpora
humi prostraverunt. quod ubi est Capuam nuntiatum, evicit miseratio iusta sociorum superbiam ingenitam Campanis. confestim insignia sua consulibus,consulibus hertz: consulibus fasces lictores W. arma equos vestimenta commeatus militibus, benigne mittunt; et venientibus Capuam cunctus
senatus populusque obviam egressus iustis omnibus
hospitalibus privatisque et publicis fungitur officiis.
neque illis sociorum comitas voltusque benigni et
adloquia non modo sermonem elicere sed ne ut
oculos quidem attollerent aut consolantes amicos
contra intuerentur efficere poterant: adeo super
maerorem pudor quidam fugere conloquia et coetus
hominum cogebat.
postero die cum iuvenes nobiles missi a Capua ut
proficiscentes ad finem Campanum prosequerentur
revertissent vocatique in curiam percontantibusA.U.C. 433 maioribus natu multo sibi maestiores et abiectiores
animi visos referrent: adeo silens ac prope mutum
agmen incessisse; iacereiaceres: tacere W. indolem illam Romanam, ablatosque cum armis animos; non reddere salutem salutantibus, non dare responsum,salutantibus, non dare responsum Madvig: non salutantibus dare responsum W: bracketed by Conway. non hiscere quemquam prae metu potuisse, tamquam ferentibus adhuc cervicibus iugum sub quod missiquod missi fxAxs: quod emissi (or quo demissi) W. essent; habere Samnites victoriam non praeclaram solum sed etiam perpetuam, cepisse enim eos non Romam, sicut ante Gallos, sed, quod multo bellicosius fuerit, Romanam virtutem ferociamque.— cum haecA.U.C. 434 dicerentur audirenturque et deploratum paene Romanum nomen in concilio sociorum fidelium esset, dicitur A. Calavius,A. Calavius Conway: Ofillius (or Ofilius) A. Calauius (or acalauius or accilauius or other corruptions) W. ovi filius, clarus genere factisque, tum etiam aetate verendus, longe aliter se habere rem dixisse: silentium illud obstinatum fixosque in terram oculos et surdas ad omnia solacia aures et pudorem intuendae lucis ingentem molem irarum ex alto animianimi Us: animo W. cientis indicia esse. aut Romana se ignorare ingenia, aut silentium illud Samnitibus flebiles brevi clamores gemitusque excitaturum, Caudinaeque pacis aliquanto Samnitibus quam Romanis tristiorem memoriam fore; quippe suos quemque eorum animos habiturum, ubicumque congressuri sint; saltus Caudinos non ubique Samnitibus fore.
iam Romae etiamRomae etiam drakenborch: Romae et W. Romae & M. sua infamis clades erat.
obsessos primum audierunt; tristior deinde ignominiosaeA.U.C. 434 pacis magis quam periculi nuntius fuit. ad famam obsidionis dilectus haberi coeptus erat; dimissus
deinde auxiliorum apparatus, postquam deditionem
tam foede factam acceperunt, extemploque sine ulla
publica auctoritate consensum in omnem formam
luctus est. tabernae circa forum clausae, iustitiumque in foro sua sponte coeptum prius quam indictum;
lati clavi, anuli aurei positi; paene maestior exercitu
ipso civitas esse; nec ducibus solum atque auctoribus
sponsoribusque pacis irasci sed innoxios etiam milites
odisse et negare urbe tectisve accipiendos. quam
concitationem animorum fregit adventus exercitus
etiam iratis miserabilis. non enim tamquam in patriam revertentes ex insperato incolumes sed
captorum habitu voltuque ingressi sero in urbem ita se in
suis quisque tectis abdiderunt ut postero atque
insequentibus diebus nemo eorum forum aut publicum aspicere vellet. consules in privato abditi nihil
pro magistratu agere, nisi quod expressum senatus
consulto est ut dictatorem dicerent comitiorum
causa. Q. Fabium Ambustum dixerunt et P. Aelium
PaetumAelium Paetums: ae (e-) milium paetum W. magistrum equitum; quibus vitio creatis
suffecti M. Aemilius Papus dictator. L. ValeriusA.U.C. 434 Flaccus magister equitum. nec per eos comitia habita; et quia taedebat populum omnium magistratuum eius anni, res ad interregnum rediit. interreges Q. Fabius Maximus M. Valerius Corvus. is consules creavit Q. Publilium Philonem tertiumQ. Publilium Philonem tertium glareanus: Q. Publilium Philonem W. et L. Papirium Cursorem iterum haud dubio consensu civitatis, quod nulli ea tempestate duces clariores essent.
quo creati sunt die, eo—sic enim placuerat
patribus—magistratum inierunt sollemnibusque senatus consultis perfectis de pace Caudina rettulerunt;
et Publilius, penes quem fasces erant, die, Sp. Postumi,
inquit. qui ubi surrexit, eodem illo vultu
quo sub iugum missus erat, haud sum ignarus
inquit, consules, ignominiae non honoris causa me
primum excitatum iussumque dicere, non tamquam
senatorem, sed tamquam reum qua infelicis belli, qua
ignominiosae pacis. ego tamen, quando neque de
noxa nostra neque de poena rettulistis, omissa defensione, quae non difficillima esset apud haud ignaros
fortunarum humanarum necessitatiumque, sententiam de eo de quo rettulistis paucis peragam; quae
sententia testis erit mihine an legionibus vestris
pepercerim, cum me seu turpi seu necessaria
sponsione obstrinxi; qua tamen, quando iniussu populiA.U.C. 434 facta est, non tenetur populus Romanus, nec quicquam ex ea praeterquam corpora nostra debentur
Samnitibus. dedamur per fetiales nudi vinctique;
exsolvamus religione populum, si qua obligavimus,
ne quid divini humanive obstet quo minus iustum
piumque de integro ineatur bellum. interea consules exercitum scribere, armare, educere placet,
nec prius ingredi hostium fines, quam omnia iusta
in deditionem nostramdeditionem nostram W: deditionem nostra TDA: diditione nostra Ls. perfecta erunt. vos, di immortales, precor quaesoque, si vobis non fuit cordi Sp. Postumium T. Veturium consules cum Samnitibus
prospere bellum gerere, at vos satis habeatis vidisse
nos sub iugum missos, vidisse sponsione infami
obligates, videre nudos vinctosque hostibus deditos,
omnem iram hostium nostris capitibus excipientes;
novos consules legionesque Romanas ita cum Samnite
gerere bellum velitis ut omnia ante nos consules
bella gesta sunt.
quae ubi dixit, tanta simul admiratio miseratioque
viri incessit homines ut modo vix crederent illum
eundem esse Sp. Postumium qui auctor tam foedae
pacis fuisset; modo miserarentur quod vir talis etiam
praecipuum apud hostes supplicium passurus esset
ob iram diremptae pacis. cum omnes laudibus modo
prosequentes virum in sententiam eius pedibus irent,A.U.C. 434 temptata paulisper intercessio est ab L. Livio et Q.
Maelio tribunis plebis, qui neque exsolvi religione
populum aiebant deditione sua, nisi omnia Samnitibus, qualia apud Caudium fuissent, restituerentur;
neque se pro eo quod spondendo pacem servassent
exercitum populi Romani poenam ullam meritos esse;
neque ad extremum, cum sacrosancti essent, dedi
hostibus violarive posse.posses: posset MPT: possent W.
tum Postumius interea dedite
inquit "profanos nos, quos salva religione potestis; dedetis
deinde et istos sacrosanctos, cum primum magistratu
abierint, sed, si me audiatis, priusquam dedantur, hic
in comitio virgis caesos, hanc iam ut intercalatae
poenae usuram habeant. nam quod deditione nostra negant exsolvi religione populum, id istos magis
ne dedantur quam quia ita se res habeat dicere, quis
adeo iuris fetialium expers est qui ignoret? neque
ego infitias eo, patres conscripti, tam sponsionessponsiones s: sponsores W. quam foedera sancta esse apud eos homines apud
quos iuxta divinas religiones fides humana colitur; sed iniussu populi nego quicquam sanciri posse
quod populum teneat. An, si eadem superbia qua
sponsionem istam expresserunt nobis Samnites
coegissent nos verba legitima dedentium urbes nuncupare,A.U.C. 434 deditum populum Romanum vos tribuni diceretis et hane urbem templa delubra fines aquas Samnitium
esse? omitto deditionem, quoniam de sponsione
agitur; quid tandem si spopondissemus urbem hanc
relicturum populum Romanum? si incensurum? si
magistratus, si senatum, si leges non habiturum? si
sub regibus futurum? Di meliora, inquis. atqui
non indignitas rerum sponsionis vinculum levat: si
quid est in quodquod s:quo W. obligari populus possit, in omnia potest. et ne illud quidem, quod quosdam forsitan moveat, refert, consul an dictator an praetor spoponderit. et hoc ipsi etiam Samnites iudicaverunt, quibus non fuit satis consules spondere, sed legatos,
quaestores, tribunos militum spondere coegerunt.
nec a me nunc quisquam quaesiverit quid ita
spoponderim, cum id nec consulis ius esset nec illis
spondere pacem quae mei non erat arbitrii, nec pro
vobis qui nihil mandaveratis possem. nihil ad Caudium, patres conscripti, humanis consiliis gestum est:
di immortales et vestris et hostium imperatoribus
mentem ademerunt. nec nos in bello satis cavimus,
et illi male partam victoriam male perdiderunt, dum
vix locis quibus vicerant credunt, dum quacumque
condicione arma viris in arma natis auferre festinant.A.U.C. 434 An, si sana mens fuisset, difficile illis fuit, dum senes
ab domo ad consultandum accersunt, mittere Romam
legatos? cum senatu, cum populo de pace ac foedere
agere? tridui iter expeditis erat; interea in indutiis
res fuisset, donec ab Roma legati aut victoriam illis
certam aut pacem adferrent. ea demum sponsio
esset quam populi iussu spopondissemus. sed neque
vos tulissetis nec nos spopondissemus; nec fas fuit
alium rerum exitum esse quam ut illi velut somnio
laetiore quam quod mentes eorum capere possent
nequiquam eluderentur et nostrum exercitum eadem
quae impedierat fortuna expediret, vanam victoriam
vanior inritam faceret pax, sponsio interponeretur
quae neminem praeter sponsorem obligaret. quid
enim vobiscum, patres conscripti, quid cum populo
Romano actum est? quis vos appellare potest, quis
se a vobis dicere deceptum? hostis an civis? hosti
nihil spopondistis, civemcivem A3: quem W: quin U: qui F3. neminem spondere pro vobis iussistis. nihil ergo vobis nec nobiscum est, quibus nihil mandastis, nec cum Samnitibus, cum
quibus nihil egistis. Samnitibus sponsores nos sumus
rei satis locupletes in id quod nostrum est, in id
quod praestare possumus, corpora nostra et animos;
in haec saeviant, in haec ferrum, in haec iras acuant.A.U.C. 434 quod ad tribunos attinet, consulite utrum praesens deditio eorum fieri possit an in diem differatur; nos interim, T. Veturi vosque ceteri, vilia haec capita
luendae sponsionissponsionis W: sponsioni s edd. feramus et nostro supplicio liberemus Romana arma.
movit patres conscriptos cum causa tum auctor
nec ceteros solum sed tribunos etiam plebei, ut se
in senatus dicerent fore potestate. magistratu inde
se extemplo abdicaverunt traditique fetialibus cum
ceteris Caudium ducendi. hoc senatus consulto
facto lux quaedam adfulsisse civitati visa est. Postumius in ore erat; eum laudibus ad caelum ferebant,
devotioni P. Deci consulis, aliis claris facinoribus
aequabant: emersisse civitatem ex obnoxia pace
illius consilio et opera; ipsum se cruciatibus et
hostium irae offerre piaculaque pro populo Romano
dare. arma cuncti spectant et bellum: en unquam
futurum ut congredi armatis cum Samnite liceat?
in civitate ira odioque ardente dilectus prope
omnium voluntariorum fuit. rescriptae ex eodem
milite novae legiones ductusque ad Caudium exercitus. praegressi fetiales ubi ad portam venere,
vestem detrahi pacis sponsoribus iubent, manus post
tergum vinciri. cum apparitor verecundia maiestatis
Postumi laxe vinciret, quin tu
inquit adducesadduces W: adducis (or adduce)s.
lorum, ut iusta fiat deditio!
tum ubi in coetumA.U.C. 434 Samnitium et ad tribunal ventum Ponti est, A. Cornelius Arvina fetialis ita verba fecit: quandoque hisce homines iniussu populi Romani Quiritium
foedus ictum iri spoponderunt atque ob eam rem
noxam nocuerunt, ob eam rem quo populus Romanus
scelere impio sit solutus hosce homines vobis dedo.
haec dicenti fetiali Postumius genu femur quanta
maxime poterat vi perculit et clara voce ait se
Samnitem civem esse, illum legatumlegatum Walters and Conway: legatum fetialem W. a se contra ius gentium violatum: eo iustius bellum gesturos.
tum Pontius nec ego istam deditionem
accipiam
inquit, "nec Samnites ratam habebunt.
quin tu, Spuri Postumi, si deos esse censes, aut
omnia inrita facis aut pacto stas? Samniti populo
omnes quos in potestate habuit aut pro iis pax
debetur. sed quid ego te appello, qui te captum
victori cum qua potes fide restituis? populum
Romanum appello; quem si sponsionis ad furculas
Caudinas factae paenitet, restituat legiones intra
saltum quo saeptae fuerunt. nemo quemquam deceperit; omnia pro infecto sint; recipiant arma,
quae per pactionem tradiderunt; redeant in castra
sua; quidquid pridie habuerunt quam in conloquium
est ventum habeant: tum bellum et fortia consilia
placeant, tum sponsio et pax repudietur. ea fortuna,
iisiis s: his (hiis A) W. locis, quae ante pacis mentionem habuimus,A.U.C. 434 geramus bellum, nec populus Romanus consulum sponsionem nec nos fidem populi Romani accusemus.
nunquamne causa defiet cur victi pacto non stetis?
obsides Porsinnae dedistis: furto eos subduxistis;
auro civitatem a Gallis redemistis: inter accipiendum
aurum caesi sunt; pacem nobiscum pepigistis, ut
legiones vobis captas restitueremus: eam pacem
inritam facitis. et semper aliquam fraudi speciem
iuris imponitis. non probat populus Romanus ignominiosa pace legiones servatas? pacem sibi habeat,
legiones captas victori restituat; hoc fide, hoc
foederibus, hoc fetialibus caerimoniis dignum erat.
ut quidem tu quod petisti per pactionem habeas
tot cives incolumes, ego pacem quam hos tibi remittendo pactus sum non habeam, hoc tu, A. Corneli,
hoc vos, fetiales, iuris gentibus dicitis?
ego vero istos quos dedi simulatis nec accipio
nec dedi arbitror, nec moror quo minus in civitatem
obligatamobligataln F3Ax: obluctam (or other corrunptions) W: convictam Walters. sponsione commissa iratis omnibus dis,
quorum eluditur numen, redeant. gerite bellum,
quando Sp. Postumius modo legatumlegatum Walters and Conway: legatum fetialem (or fec-) W. genu perculit. ita di credent Samnitem civem Postumium, non
civem Romanum esse, et a Samnite legatum RomanumA.U.C. 434 violatum: eo vobis iustum in nos factum esse bellum. haec ludibria religionum non pudere in lucem proferre et vix pueris dignas ambages senes ac consulares fallendae fidei exquirere! I, lictor, deme vincla Romanis; moratus sit nemo, quo minus ubi visum
fuerit abeant.
et illi quidem, forsitan et publica,
sua certe liberata fide ab Caudio in castra Romana
inviolati redierunt.
Samnitibus pro superba pace infestissimum
cernentibus renatum bellum, omniaomnia s: omniaque W. quae deinde evenerunt non in animis solum sed prope in oculis
esse; et sero ac nequiquam laudare senis Ponti
utraque consilia, inter quae se media lapsos viamedia lapsos via doujat (Madvig): media lapsos W: medio lapsos Perizonius. victoriae possessionem pace incerta mutasse; et
beneficii et maleficii occasione amissa pugnaturos
cum eis quos potuerint in perpetuum vel inimicos
tollere vel amicos facere. adeoque nullodum certamine inclinatis viribus post Caudinam pacem animi
nutaverant, ut clariorem inter Romanos deditio
Postumium quam Pontium incruenta victoria inter
Samnites faceret, et geri posse bellum Romani pro
victoria certa haberent, Samnites simul rebellasse et
vicisse crederent Romanum.
inter haec Satricani ad Samnites defecerunt, etA.U.C. 434 Fregellae colonia necopinato adventu Samnitium—
fuisse et Satricanos cum iis satis constat—nocte
occupata est. timor inde mutuus utrosque usque
ad lucem quietos tenuit; lux pugnae initium fuit,
quam aliquamdiu aequam et quia pro aris ac focis
dimicabatur et quia ex tectis adiuvabat imbellis
multitudo tamenmultitude tamen W: multitudo certamen (or multitudo) Madvig. Fregellani sustinuerunt. fraus deinde rem inclinavit, quod vocem audiri praeconis
passi sunt, incolumem abiturum qui arma posuisset.
ea spes remisit a certamine animos, et passim arma
iactari coepta. pertinacior pars armata per aversam
portam erupit, tutiorque eis audacia fuit quam incautus ad credendum ceteris pavor, quos circumdatos
igni nequiquam deos fidemque invocantes Samnites
concremaverunt.
consules inter se partiti provincias, Papirius in
Apuliam ad Luceriam pergit, ubi equites Romani
obsides ad Caudium dati custodiebantur, Publilius
in Samnio substitit adversus Caudinas legiones.
distendit ea res Samnitium animos, quod nec ad
Luceriam ire, ne ab tergo instaret hostis, nec
manere, ne Luceria interim amitteretur, satis audebant. optimum visum est committere rem fortunae
et transigere cum Publilio certamen; itaque in aciemA.U.C. 434 copias educunt.
adversus quos Publilius consul cum dimicaturus esset, prius adloquendos milites ratus contionem advocari iussit. ceterum sicut ingenti
alacritate ad praetorium concursum est, ita prae
clamore poscentium pugnam nulla adhortatio imperatoris audita est: suus cuique animus memor
ignominiae adhortator aderat. vadunt igitur in
proelium urgentes signiferos, et ne mora in concursu
pilis emittendis stringendisque inde gladiis esset,
pila velut dato ad id signo abiciunt strictisque gladiis
cursu in hostem feruntur. nihil illic imperatoriae
artis ordinibus aut subsidiis locandis fuit: omnia ira
militaris prope vesano impetu egit. itaque non fusi
modo hostes sunt, sed ne castris quidem suis fugam
impedireimpedire W: inhibere Madvig. ausi Apuliam dissipati petiere; Luceriam tamen coacto rursus in unum agmine est perventum.
Romanos ira eadem quae per mediam aciem hostium
tulerat et in castra pertulit. ibi plus quam in acie
sanguinis ac caedis factum praedaeque pars maior
ira corrupta.
exercitus alter cum Papirio consule locis maritimis
pervenerat Arpos per omnia pacata Samnitium magis
iniuriis et odio quam beneficio ullo populi Romani;
nam Samnites, ea tempestate in montibus vicatimA.U.C. 434 habitantes, campestria et maritima loca contemptocontempto A5s: contempta M: contempt W. cultorum molliore atque, ut evenit fere, locis simili genere ipsi montani atque agrestes depopulabantur.
quae regio si fida Samnitibus fuisset, aut pervenire
Arpos exercitus Romanus nequisset, aut interiecta
penuriainteriecta penuria tan. Faber (Walters and Conway): interiecta inter Romam et Arpos penuria W. rerum omnium exclusos a commeatibus absumpsisset. tum quoque profectos inde ad Luceriam, iuxta obsidentes obsessosque, inopia
vexavit. omnia ab Arpis Romanis suppeditabantur,
ceterum adeo exigue ut militi occupato stationibus
vigiliisque et opere eques folliculis in castra ab
Arpis frumentum veheret, interdum occursu hostium
cogeretur abiecto ex equo frumento pugnare. obsessis priusquam alter consul victore exercitu advenit, et commeatus ex montibus Samnitium invecti
erant et auxilia intromissa. artiora omnia adventus
Publili fecit, qui obsidione delegata in curam collegae
vacuusvacuous W: uacuos A1 (or A2): uacuis U: uagus duker (Madvig). per agros cuncta infesta commeatibus hostium fecerat. itaque cum spes nulla esset diutius obsessos inopiam laturos, coacti Samnites, qui ad Luceriam castra habebant, undique contractis viribus signa
cum Papirio conferre.
per id tempus parantibus utrisque se ad
proelium legati Tarentini interveniunt denuntiantesA.U.C. 434 Samnitibus Romanisque ut bellum omitterent: per
utros stetisset quo minus discederetur ab armis,
adversus eos se pro alteris pugnaturos. ea legatione Papirius audita perinde ac motus dictis eorum
cum collega se communicaturum respondit; accitoque eo, cum tempus omne in apparatu pugnae
consumpsisset, conlocutus de re haud dubia signum
pugnae proposuit. agentibus divina humanaque
quae adsolent cum acie dimicandum est consulibus
Tarentini legati occursare responsum exspectantes;
quibus Papirius ait: auspicia secunda esse, Tarentini, pullarius nuntiat; litatum praeterea est egregie;
auctoribus dis, ut videtis, ad rem gerendam proficiscimur.
signa inde ferreferre W: ferri s Gronovius. iussit et copias eduxit, vanissimam increpans gentem quae, suarum impotens rerum prae domesticis seditionibus discordiisque, aliis modum pacis ac belli facere aequum
censeret.
Samnites ex parte altera, cum omnem curam belli
remisissent, quia aut pacem vere cupiebant aut
expediebat simulare, ut Tarentinos sibi conciliarent,
cum instructos repente ad pugnam Romanos conspexissent, vociferari se in auctoritate Tarentinorum
manere nec descendere in aciem nec extra vallum
arma ferre; deceptos potius quodcumque casus ferat
passuros quam ut sprevisse pacis auctores TarentinosA.U.C. 434 videantur. accipere se omen consules aiunt et eam
precari mentem hostibus ut ne vallum quidem
defendant. ipsi inter se partitis copiis succedunt
hostium munimentis et simul undique adorti, cum
pars fossas explerent, pars vellerent vallum atque
in fossas proruerent nec virtus modo insita sed ira
etiam exulceratos ignominia stimularet animos, castra
invasere; et pro se quisque, non haec Furculas nec
Caudium nec saltus invios esse, ubi errorem fraus
superbe vicisset, sed Romanam virtutem, quam nec
vallum nec fossae arcerent memorantes, caedunt
pariter resistentes fusosque, inermes atque armatos,
servos liberos, puberes impubes, homines iumentaque;
nec ullum superfuisset animal, ni consules receptui
signum dedissent avidosque caedis milites e castris
hostium imperio ac minisac minis D3s: agminis W. expulissent. itaque apud infensos ob interpellatam dulcedinem irae confestim oratio habita est, ut doceretur miles minime cuiquam militum consules odio in hostes cessisse
aut cessuros; quin duces sicut belli ita insatiabilis
supplicii futuros fuisse, ni respectus equitum sescentorum qui Luceriae obsides tenerentur praepedissetpraepedisset (pre-) s: praepedissent W. animos, ne desperata venia hostes caecos in
supplicia eorum ageret, perdere prius quam perireA.U.C. 434 optantes. laudare ea milites laetarique obviam itum irae suae esse ac fateri omnia patienda potius quam proderetur salus tot principum Romanae iuventutis.
dimissa contione consilium habitumA.U.C. 435 omnibusne copiis Luceriam premerent an altero exercitu
et duce Apuli circa, gens dubiae ad id voluntatis,
temptarentur. Publilius consul ad peragrandam
profectus Apuliam aliquot expeditione una populos
aut vi subegit aut condicionibus in societatem accepit.
Papirio quoque, qui obsessor Luceriae restiterat,
brevi ad spem eventus respondit. nam insessis
omnibus viis per quas commeatus ex Samnio subvehebantur, fame domiti Samnites qui Luceriae in
praesidio erant legatos misere ad consulem Romanum,
ut receptis equitibus qui causa belli essent absisteret
obsidione. iis Papirius ita respondit: debuisse eos
Pontium Herenni filium, quo auctore Romanos sub
iugum misissent, consulere quid victis patiendum
censeret; ceterum quoniam ab hostibus in se aequa
statui quam in se ipsi ferre maluerint, nuntiare
Luceriam iussit, arma sarcinas iumenta multitudinem omnem imbellem intra moenia relinquerent;
militem se cum singulis vestimentis sub iugumA.U.C. 435 missurum, ulciscentem inlatam, non novam inferentem ignominiam. nihil recusatum. septem milia militum sub iugum missa, praedaque ingens
Luceriae capta receptis omnibus signis armisque
quae ad Caudium amissa erant, et quod omnia
superabat gaudia, equitibus reciperatisreciperatis Walters and Conway (passim): recuperatis W. quos pignora pacis custodiendos Luceriam Samnites dederant. haud ferme alia mutatione subita rerum clarior victoria populi Romani est, si quidem etiam, quod
quibusdam in annalibus invenio, Pontius Herenni
filius, Samnitium imperator, ut expiaret consulum
ignominiam, sub iugum cum ceteris est missus.
ceterum id minus miror obscurum esse de hostium
duce dedito missoque; id magis mirabile est ambigi,
Luciusne Cornelius dictator cum L. Papirio Cursore
magistro equitum eas res ad Caudium atque inde
Luceriam gesserit ultorque unicus Romanae ignominiae haud sciam an iustissimo triumpho ad eam
aetatem secundum Furium Camillum triumphaverit,
an consulum—Papirique praecipuum—id decus sit.
sequitur hunc errorem alius error, Cursorne Papirius
proximis comitiis cum Q. Aulio Cerretano iterum ob
rem bene gestam Luceriae continuato magistratu
consul tertium creatus sit an L. Papirius MugillanusMugillanus PFUO: mugilanus MTDLA. A.U.C. 435 et in cognomine erratum sit.
convenit iam inde per consules reliqua belli
perfecta. Aulius cum FerentanisFerentanis M2P2FUOT2: frentanis MTDLA: frentranis P: Forentanis Gronovius. uno secundo proelio debellavit urbemque ipsam, quo se fusa
contulerat acies, obsidibus imperatis in deditionem
accepit. pari fortuna consul alter cum Satricanis,
qui cives Romani post Caudinam cladem ad Samnites
defecerant praesidiumque eorum in urbem acceperant, rem gessit. nam cum ad moenia SatriciSatrici s: Satricae (or -ce) W. admotus esset exercitus legatisque missis ad pacem cum precibus petendam triste responsum ab consule
redditum esset, nisi praesidio Samnitium interfecto
aut tradito ne ad se remearent, plus ea voce quam
armis inlatis terroris colonis iniectum. itaque subinde exsequuntur quaerendo a consule legati quonam
se pacto paucos et infirmos crederet praesidio tam
valido et armato vim allaturos. ab iisdem consilium
petere iussi, quibus auctoribus praesidium in urbem
accepissent, discedunt aegreque impetrato ut de ea
re consuli senatum responsaque ad se referri sineret
ad suos redeunt. duae factiones senatum distinebant, una cuius principes erant defectionis a populo
Romano auctores, altera fidelium civium; certatum
ab utrisque tamen est ut ad reconciliandam pacem
consuli opera navaretur. pars altera, cum praesidium
Samnitium, quia nihil satis praeparati erat adA.U.C. 435 obsidionem tolerandam, excessurum proxima nocte esset,esset D3A3: esse MTDLA: omitted by PFUO. enuntiare consuli satis habuit, qua noctis hora quaque porta et quam in viam egressurus hostis foret; altera, quibus invitis descitum ad Samnites erat, eadem nocte portam etiam consuliconsuli s: consulibus W. aperuerunt armatosque clam hosteclam hoste Gelenius: clam nocte W: clam Weissenborn. in urbem acceperunt. ita duplici proditione et praesidium Samnitium insessis circa viam silvestribus locis necopinato oppressum est, et ab urbe plena hostium clamor sublatus; momentoque unius horae caesus Samnis, Satricanus captus, et omnia in potestate consulis erant. qui quaestione habita quorum opera defectio esset facta,
quos sontes comperit virgis caesos securi percussit
praesidioque valido imposito arma Satricanis ademit.
inde ad triumphum decessisse Romam Papirium
Cursorem scribunt, qui eo duce Luceriam receptam
Samnitesque sub iugum missos auctores sunt. et
fuit vir haud dubie dignus omni bellica laude, non
animi solum vigore sed etiam corporis viribus
excellens. praecipua pedum pernicitas inerat, quae
cognomen etiam dedit; victoremquevictoremque M3F1 (or F3) Ax (over erasure) Frag. hav.2: uictorisque W. cursu omnium aetatis suae fuisse ferunt,ferunt Madvig: ferunt et W. seu crurumcrurum Madvig: uirium W. vi seu exercitatione multa; cibi vinique eundem capacissimum;A.U.C. 435 nec cum ullo asperiorem, quia ipse invicti ad laborem corporis esset, fuisse militiam pediti pariter equitique; equites etiam aliquando ausos ab eo petere ut sibi pro re bene gesta laxaret aliquid laboris; quibus ille ne nihil remissum dicatis, remitto,
inquit, ne utique dorsum demulceatis, cum ex equis descendetis.
et vis erat in eo viro imperii ingens pariter in socios civesque. Praenestinus praetor per timorem segnius ex subsidiis suos duxerat in primam aciem; quem cum inambulans ante tabernaculum vocari iussisset, lictorem expedire securem iussit, ad quam vocem exanimi stante Praenestino:
agedum, lictor, excide radicem hanc
inquit incommodam ambulantibus,
perfusumque ultimi supplicii metu multa dicta dimisit. haud dubie illa
aetate, qua nulla virtutum feracior fuit, nemo unus
erat vir quo magis innixa res Romana staret. quin
eum parem destinant animis magno Alexandro ducem,
si arma Asia perdomita in Europam vertisset.
nihil minus quaesitum a principio huius
operis videri potest quam ut plus iusto ab rerum
ordine declinarem varietatibusque distinguendo opere
et legentibus velut deverticula amoena et requiem,
animo meo quaererem; tamen tanti regis ac ducisA.U.C. 435 mentio, quibus saepe tacitustacitus PF: tacitis W. cogitationibus volutavivolutavi s: uolutauit W. animum, eas evocat in medium, ut quaerere libeat quinam eventus Romanis rebus, si cum Alexandro foret bellatum, futurus fuerit.
plurimum in bello pollere videntur militum copia
et virtus, ingenia imperatorum, fortuna per omnia
humana, maxime in res bellicas potens: ea et singula
intuenti et universa, sicut ab aliis regibus gentibusque ita ab hoc quoque, facile praestant invictum
Romanum imperium. iam primum, ut ordiar ab
ducibus comparandis, haud equidem abnuo egregium
ducem fuisse Alexandrum; sed clariorem tamen eum
facit quod unus fuit, quod adulescens in incremento
rerum, nondum alteram fortunam expertus, decessit.
ut alios reges claros ducesque omittam, magna
exempla casuum humanorum, Cyrum, quem maxime
Graeci laudibus celebrant, quid nisi longa vita, sicut
Magnum modo Pompeium, vertenti praebuit fortunae?
recenseam duces Romanos, nec omnes omnium
aetatium, sed ipsos eos cum quibus consulibus aut
dictatoribus Alexandro fuit bellandum, M. Valerium
Corvum C. Marcium RutulumRutulum Conway (cf. his note on III. vii. 6): Rutilium W. C. Sulpicium T. Manlium Torquatum Q. Publilium Philonem L.
Papirium Cursorem Q. Fabium Maximum duos Decios
L. Volumnium M'. Curium?M'. Curium? Sigonius (C.I. L. i2, p. 46): marcum (or m_) (C.I. L. 12, pp. 135, 171): marcium 0. deinceps ingentesA.U.C. 435 sequuntur viri, si Punicum Romano praevertisset bellum seniorque in Italiam traiecisset. horum in quolibet cum indoles eadem quae in Alexandro erat
animi ingeniique; tum disciplina militaris, iam inde
ab initiis urbis tradita per manus, in artisartis A6 s: artes W. perpetuis praeceptis ordinatae modum venerat. ita reges gesserant bella, ita deinde exactores regum Iunii Valeriique, ita deinceps Fabii Quinctii Cornelii, ita Furius Camillus, quem iuvenes ii quibus cum Alexandro dimicandum erat senem viderant. militaria
opera pugnando obeunti Alexandro—nam ea quoque
haud minus clarum eum faciunt—cessisset videlicet
in acie oblatus par Manlius Torquatus aut Valerius
Corvus, insignes ante milites quam duces, cessissent
Decii, devotis corporibus in hostem ruentes, cessisset
Papirius Cursor illo corporis robore, illo animi!
victus esset consiliis iuvenis unius, ne singulos
nominem, senatus ille, quem qui ex regibus constare
dixit unus veram speciem Romani senatus cepit!
id vero erat periculum, ne sollertius quam quilibet
unus ex his quos nominavi castris locum caperet,
commeatus expediret, ab insidiis praecaveret, tempus
pugnae deligeret, aciem instrueret, subsidiis firmaret!A.U.C. 435 non cum DareoDareo MPTDL (and chap. xviii. § 3 MPOT): dario (darici O) P2FUA (and below P2FUDLA). rem esse dixisset, quem mulierum ac spadonum agmen trahentem, inter purpuram atque aurum oneratum fortunae apparatibus suae, praedam verius quam hostem, nihil aliud quam bene ausus vana contemnere incruentus devicit. longe alius Italiae quam Indiae, per quam temulento agmine
comisabundus incessit, visus illi habitus esset, saltus
Apuliae ac montes Lucanos cernenti et vestigia
recentia domesticae cladis ubi avunculus eius nuper,
Epiri rex Alexander, absumptus erat.
et loquimur de Alexandro nondum merso
secundis rebus, quarum nemo intolerantior fuit.
qui si ex habitu novae fortunae novique, ut ita
dicam, ingenii quod sibi victor induerat spectetur,
Dareo magis similis quam Alexandro in Italiam
venisset et exercitum Macedoniae oblitum degenerantemque iam in Persarum mores adduxisset.
referre in tanto rege piget superbam mutationem
vestis et desideratas humi iacentium adulationes,
etiam victis Macedonibus graves, nedum victoribus,
et foeda supplicia et inter vinum et epulas caedes
amicorum et vanitatem ementiendae stirpis. quid
si vini amor in dies fieret acrior? quid si trux acA.U.C. 435 praefervida ira?—Nec quicquam dubium inter scriptores refero—, nullane haec damna imperatoriis
virtutibus ducimus? id vero periculum erat, quod
levissimi ex Graecis, qui Parthorum quoque contra
nomen Romanum gloriae favent, dictitare solent,
ne maiestatem nominis Alexandri, quem ne fama
quidem illis notum arbitror fuisse, sustinere non
potuerit populus Romanus; et adversus quem
Athenis, in civitate fracta Macedonum armis,
cernentescernentes UDX (Madvig): cernente W. tum maxime prope fumantes Thebarum ruinas, contionari libere ausi sunt homines—id quod ex monumentis orationum patet—adversus
eum nemo ex tot proceribus Romanis vocem liberam
missurus fuerit!
quantalibet magnitudo hominis concipiatur animo;
unius tamen ea magnitudo hominis erit collecta
paulo plus decem annorum felicitate; quam qui eo
extollunt quod populus Romanus etsi nullo bello
multis tamen proeliis victus sit, Alexandro nullius
pugnae non secunda fortuna fuerit, non intellegunt
se hominis res gestas, et eius iuvenis, cum populi
iam quadringentesimumquadringentesimum (i.e. CCCC) tan. Faber: octingentesimum (i.e. DCCC) W. bellantis annum rebus conferre. miremur si, cum ex hac parte saecula
plura numerentur quam ex illa anni, plus in tam
longo spatio quam in aetate tredecim annorumA.U.C. 435 fortuna variaverit? quin tu hominis cum homine et ducis cum duce fortunam confers?hominis cum homine et ducis cum duce fortunam confers? Madvig: hominis cum homine et ducis (duces F) cum fortunam cum fortuna (cum fortuna fortunam T) confers W: homines cum homine, [et] duces cum duce, fortunam cum fortuna confers Walters and Conway. quot Romanos duces nominem quibus nunquam adversa
fortuna pugnae fuit! paginas in annalibus magistratuumque fastismagistratuumque fastis Walters and Conway: magistratuum fastisque W. percurrere licet consulum dictatorumque quorum nec virtutis nec fortunae ullo die populum Romanum paenituit. et quo sint mirabiliores quam Alexander aut quisquam rex, denos vicenosque dies quidam dictaturam, nemo plus quam annum consulatum gessit; ab tribunis
plebis dilectus impediti sunt; post tempus ad bella
ierunt, ante tempus comitiorum causa revocati sunt;
in ipso conatu rerum circumegit se annus; collegae
nunc temeritas nunc pravitas impedimento aut damno
fuit; male gestis rebus alterius successum est; tironem
aut mala disciplina institutum exercitum acceperunt.
at hercule reges non liberi solum impedimentis
omnibus sed domini rerum temporumque trahunt
consiliis cuncta, non sequuntur. invictus ergo
Alexander cum invictis ducibus bella gessisset et
eadem fortunae pignora in discrimen detulisset;
immo etiam eo plus periculi subisset quod Macedones
unum Alexandrum habuissent, multis casibus non
solum obnoxium sed etiam offerentem se, RomaniA.U.C. 435 multi fuissent Alexandro vel gloria vel rerum magnitudine pares, quorum suo quisque fato sine publico discrimine viveret morereturque.
restat ut copiae copiis comparentur vel
numero vel militum genere vel multitudine auxiliorum. censebantur eius aetatis lustris ducena
quinquagena milia capitum. itaque in omni defectione sociorum Latini nominis urbano prope dilectu
decem scribebantur legiones; quaterni quinique
exercitus saepe per eos annos in Etruria, in Umbria
Gallis hostibus adiunctis, in Samnio, in Lucanis
gerebant bellum. Latium deinde omne cum Sabinis
et Volscis et Aequis et omni Campania et parte
Umbriae Etruriaeque et Picentibus et Marsis Paelignisque ac Vestinis atque Apulis, adiuncta omni oraomni ora O1Ax (or A1) aldus: omnis ora W. Graecorum inferi maris a Thuriisa Thuriiss: a Thuris (or athuris) W: authuris F: a brutiis Gronovius. Neapolim et Cumas et inde Antio atque Ostiis tenus autaut dobree: Samnites aut W. socios validos Romanis aut fractos bello invenisset hostes. ipse traiecisset mare cum veteranis Macedonibus, non plus triginta milibus hominum et quattuor
milibus equitum, maxime Thessalorum; hoc enim
roboris erat. persas Indos aliasque si adiunxisset
gentes, impedimentum maius quam auxilium
traheret.
adde, quod Romanis ad manum domi supplementumA.U.C. 435 esset, Alexandro, quod postea Hannibali
accidit, alieno in agro bellanti exercitus consenuisset. arma clipei essent illis sarisaequeArma clipei essent illis sarisaeque Madvig: arma cluisset arma cluisset sarisaeque illis id est hastae M: arma cluisset sarisaeque etC. 11 or M2: arma clipeus (or clupeus) sarisaeque (or -eque) illis (or illis portare or illis. at or illis id est hastae) W. : Romano
scutum, maius corpori tegumentum, et pilum, haud
paulo quam hasta vehementius ictu missuqueictu missuque s: ictu missumque PTA2: ictum niissumque W. telum. statarius uterque miles, ordines servans; sed illa phalanx immobilis et unius generis, Romana acies
distinctior, ex pluribus partibus constans, facilis
partienti, quacumque opus esset, facilis iungenti.
iam in opere quis par Romano miles, quis ad tolerandum laborem melior? uno proelio victus Alexander bello victus esset: Romanum, quem Caudium,
quem Cannae non fregerunt, quae fregisset acies?
ne ille saepe, etiam si prima prospere evenissent,
Persas et Indos et imbellem Asiam quaesisset et
cum feminis sibi bellum fuisse dixisset, quod Epiri
regem Alexandrum mortifero volnere ictum dixisse
ferunt, sortem bellorum in Asia gestorum ab hoc
ipso iuvene cum sua conferentem.
equidem cum per annos quattuor et viginti primo
Punico bello classibus certatum cum Poenis recordor,
vix aetatem Alexandri suffecturam fuisse reor adA.U.C. 435 unum bellum; et forsitan, cum et foederibus vetustis
iuncta res Punica Romanae esset et timor par
adversus communem hostem duas potentissimas
armis virisque urbes armaret, simulsimul s: et simul W. Punico Romanoque obrutus bello esset. non quidem Alexandro duce nec integris Macedonum rebus sed experti tamen sunt Romani Macedonem hostem adversus
Antiochum Philippum Persen non modo cum clade
ulla sed ne cum periculo quidem suo. absit invidia
verbo et civilia bella sileant: nunquamnunquam dobree and Madvig: nunquam ab equite hoste nunquam W. a pedite, nunquam aperta acie, nunquam aequis, utique nunquam nostris locis laboravimus; equitem sagittas,
saltus impeditos, avia commeatibus loca gravis armis
miles timere potest. mille acies graviores quam
Macedonum atque Alexandri avertit avertetque,
modo sit perpetuus huius qua vivimus pacis amor
et civilis cura concordiae.—
M. FoliusFolius s: follius (or ollius) W: Foslius Sigonius (C.I.L.12, p. 130). Flaccina inde et L. Plautius Venox consules facti. eo anno ab frequentibus
Samnitium populis de foedere renovando legati cum
senatum humi strati movissent, reiecti ad populum
haudquaquam tam efficaces habebant preces. itaque
de foedere negatum; indutiae biennii, cum per
aliquot dies fatigassent singulos precibus, impetratae.
et ex Apulia Teanenses Canusinique populationibusA.U.C. 436-437 fessi obsidibus L. Plautio consuli datis in deditionem venerunt. eodem anno primum praefecti Capuam
creari coepti legibus ab L. Furio praetore datis, cum
utrumque ipsi pro remedio aegris rebus discordia
intestina petissent; et duae Romae additae tribus,
Ufentina ac Falerna.
inclinatis semel in Apulia rebus Teates quoque
Apuli ad novos consules, C. Iunium Bubulcum Q.
Aemilium Barbulam, foedus petitum venerunt, pacis
per omnem Apuliam praestandae populo Romano
auctores. id audacter spondendo impetravere, ut
foedus daretur neque ut aequo tamen foedere sed ut
in dicione populi Romani essent. Apulia perdomita
—nam Forentonam Forento Gronovius Iam Iorento M: nam florento PFOT2 (marg.): nam florente U: nam Torento TDLA: iam torento (al. laurento) A2. quoque, valido oppido, Iunius potitus
erat—in Lucanos perrectum; inde repentino adventu
Aemili consulis Nerulum vi captum. et postquam
res Capuae stabilitas Romana disciplina fama per
socios volgavit, Antiatibus quoque, qui se sine legibus
certis, sine magistratibus agere querebantur, dati ab
senatu ad iura statuenda ipsius coloniae patroni; nec
arma modo sed iura etiam Romana late pollebant.
C. Iunius Bubulcus et Q. Aemilius BarbulaA.U.C. 438
consules exitu anni non consulibus ab se creatis, Sp.A.U.C. 438 Nautio et M. Popilio, ceterum dictatori L. Aemilio legiones tradiderant. is cum L. Fulvio magistro
equitum SaticulamSaticulam (and in § 3 Saticulani and in § 6 Saticulae) Sigonius (diod. xIx. lxxii. 4): Satriculam (and Satriculani and Satriculae below) W. oppugnare adortus rebellandi causam Samnitibus dedit. duplex inde terror inlatus
Romanis: hinc Samnis magno exercitu coacto ad eximendos obsidione socios haud procul castris Romanorum castra posuit; hinc Saticulani magno cum
tumultu patefactis repente portis in stationes hostium
incurrerunt. inde pars utraque, spe alieni magis
auxilii quam viribus freta suis, iusto mox proelio inito
Romanos urgent, et quamquam anceps dimicatio
erat, tamen utrimque tutam aciem dictator habuit,
quia et locum haud facilem ad circumveniendum
cepit et diversa statuit signa. infestior tamen in
erumpentes incessit nec magno certamine intra
moenia compulit, tum totam aciem in Samnites
obvertit. ibi plus certaminis fuit; victoria sicut
sera ita nec dubia nec varia fuit. fusi in castra
Samnites exstinctis nocte ignibus tacito agmine
abeunt et spe abiecta Saticulae tuendae PlisticamPlisticam Sigonius (diod. xix. lxxii. 3): plistiam M3D4A2: plistiam postianm F: post iam philistiam O: postiam W. ipsi, socios Romanorum, ut parem dolorem hosti redderent, circumsidunt.
anno circumacto bellum deinceps ab dictatoreA.U.C. 439
Q. Fabio gestum est; consules novi, sicutA.U.C. 439 superiores, Romae manserunt; Fabius ad accipiendum
ab Aemilio exercitum ad Saticulam cum supplemento
venit. neque enim Samnites ad Plisticamplisticam edd. (with W in § 11): plistiam W. manserant sed accitis ab domo novis militibus multitudine freti castra eodem quo antea loco posuerunt lacessentesque proelio Romanos avertere ab obsidione conabantur. eo intentius dictator in moenia hostium versus id bellum tantumtantum (= tantummodo) Gronovius: tantum nitebatur s: tanti W. ducere quod urbem oppugnabat, securior ab Samnitibus agere stationibus modo oppositis ne qua in castra vis fieret. eo ferocius adequitare Samnites vallo neque otium pati. et
cum iam prope in portis castrorum esset hostis,
nihil consulto dictatore magister equitum Q. Aulius
Cerretanus magno tumultu cum omnibus turmis
equitum evectus summovit hostem. tum intum in s: cum in W: cumq. T. minime pertinaci genere pugnae sic fortuna exercuit opes ut insignesinsignes s: insignis W. utrimque clades et clara ipsorum ducum ederet funera. prior Samnitium imperator, aegre patiens quoquo s: quod W. tam ferociter adequitasset inde se fundi fugarique, orando hortandoque equites proelium iteravit; in quem insignem inter suos cientem pugnam magister equitum Romanus infesta cuspide ita permisit equum ut uno ictu exanimem
equo praecipitaret. nec, ut fit, ad ducis casumA.U.C. 439 perculsa magis quam inritata est multitudo; omnes qui circa erant in Aulium temere invectum per hostium turmas tela coniecerunt; fratri praecipuum decus ulti Samnitium imperatoris di dederunt.di (dii) dederunt walch (who also suggested deditum): dederunt W: dedere A2. is victorem detractum ex equo magistrum equitum plenus maeroris atque irae trucidavit, nec multum afuit quin corpore etiam, quia inter hostilis ceciderat turmas, Samnites potirentur. sed extemplo ad pedes descensum ab Romanis est coactique idem Samnites facere; et repentina acies circa corpora ducum pedestre proelium iniit, quo haud dubie superat Romanus, reciperatumque Auli corpus mixta cum dolore laetitia victores in castra referunt. Samnites duce amisso et per equestre certamen temptatis
viribus omissa Saticula, quam nequiquam defendi
rebantur, ad Plisticae obsidionem redeunt, intraque
paucos dies Saticula Romanus per deditionem,
Plistica per vim Samnis potitur.
mutata inde belli sedes est; ad Soram
ex Samnio Apuliaque traductae legiones. Sora ad
Samnites defecerat interfectis colonis Romanorum.
quo cum prior Romanus exercitus ad ulciscendam
civium necem reciperandamque coloniam magnis
itineribus pervenissetpervenisset s: praeuenisset W. et sparsiet sparsi s: sparsi W: sparsiq. s. per vias speculatores
sequi legiones Samnitium nec iam procul abesse aliiA.U.C. 439 super alios nuntiarent, obviam itum hosti atque ad Lautulas ancipiti proelio dimicatum est. non caedes non fuga alterius partis sed nox incertos
victi victoresne essent diremit. invenio apud quosdam adversam eam pugnam Romanis fuisse atque
in ea cecidisse Q. Aulium magistrum equitum.
suffectus in locum Auli C. Fabius magister equitum
cum exercitu novo ab Roma advenit et per praemissos nuntios consulto dictatore ubi subsisteret
quove tempore et qua ex parte hostem adgrederetur,
substitit occultus ad omnia satis exploratis consiliis.
dictator cum per aliquot dies post pugnam continuisset suos intra vallum obsessi magis quam
obsidentis modo, signum repente pugnae proposuit
et efficacius ratus ad accendendos virorum fortium
animos nullam alibi quam in semet ipso cuiquam
relictam spem de magistro equitum novoque exercitu militem celavit, et tamquam nulla nisi in
eruptione spes esset, locis
inquit angustis,
milites, deprehensi, nisi quam victoria patefecerimus
viam nullam habemus. stativa nostra munimento
satis tuta sunt, sed inopia eadem infesta; nam et
circa omnia defecerunt unde subvehi commeatus
poterant, et si homineshomines s: omnes W. iuvare velint, iniqua loca sunt. itaque non frustrabor ego vos castra hic
relinquendo, in quae infecta victoria sicut pristinoA.U.C. 439 die vos recipiatis. armis munimenta, non munimentis arma tuta esse debent. castra habeant repetantque quibus operae est trahere bellum: nos omnium rerum respectum praeterquam victoriae nobis abscidamus. ferte signa in hostem; ubi extra vallum agmen excesserit, castra quibus imperatum
est incendant. damna vestra, milites, omnium circa
qui defecerunt populorum praeda sarcientur.
et
oratione dictatoris, quae necessitatis ultimae index
erat, milites accensi vadunt in hostem, et respectus
ipse ardentium castrorum, quamquam proximis tantum—ita enim iusserat dictator—ignis est subditus,
haud parvum fuit inritamentum. itaque velut vecordes inlati signa primo impetu hostium turbant;
et in tempore, postquam ardentia procul vidit castra,
magister equitum—id convenerat signum—hostium
terga invadit. ita circumventi Samnites, qua potest
quisque, fugam per diversa petunt; ingens multitudo
in unum metu conglobata ac semet ipsam turba
impediens in medio caesa. castra hostium capta
direptaque, quorum praeda onustum militem in
Romana castra dictator reducit, haudquaquam tam
victoria laetum, quam quod praeter exiguam deformatam incendio partem cetera contra spem salva
invenit.
ad Soram inde reditum; novique consulesA.U.C. 440 M. Poetelius C. Sulpicius exercitum ab dictatore
Fabio accipiunt magna parte veterum militumA.U.C. 440 dimissa novisque cohortibus in supplementum adductis. ceterum cum propter difficilem urbis situm nec oppugnandi satis certa ratio iniretur et aut
tempore longinqua aut praeceps periculo victoria
esset, soranus transfuga clam ex oppido profectus,
cum ad vigiles Romanos penetrasset, duci se extemplo ad consules iubet deductusque traditurum
urbem promittit. visusvisus s: iussus (or uissus) W. inde, cum quonam modo id praestaturus esset percontantes doceret, haud vana adferre, perpulit prope adiuncta moenibus Romana castra ut sex milia ab oppido removerentur:
fore ut minus intentae in custodiam urbis diurnae
stationes ac nocturnae vigiliae essent. ipse insequenti nocte sub oppido silvestribus locis cohortibus
insidere iussis decem milites delectos secum per
ardua ac prope invia in arcem ducit, pluribus quam
pro numero virorum missilibus telis eo conlatis; ad
hoc saxa erant et temere iacentia, ut fit in aspretis,
et de industria etiam, quo locus tutior esset, ab
oppidanis congesta.
ubi cum constituisset Romanos semitamque angustam et arduam erectam ex oppido in arcem
ostendisset, hoc quidem ascensu
inquit vel tres
armati quamlibet multitudinem arcuerint: vos et
decem numero, et quod plus est, RomaniA.U.C. 440 Romanorumque fortissimi viri estis. et locus pro vobis et
nox erit, quae omnia ex incerto maiora territis
ostentat. ego iam terrore omnia implebo: vos
arcem intenti tenete.
decurrit inde, quanto
maxime poterat cum tumultu, ad arma!
et pro
vestram fidem, cives!
clamitans; arx ab hostibus
capta est; defendite!
defendite Ax Madvig: defendite ite W: ite defendite s. Haec incidens principum foribus, haec obviis, haec excurrentibus in publicum pavidis increpat. acceptum ab uno pavorem plures
per urbem ferunt. trepidi magistratus missis ad
arcem exploratoribus cum tela et armatos tenere
arcem multiplicato numero audirent, avertunt animos
a spe reciperandae arcis; fuga cuncta complentur
portaeque ab semisomnis ac maxima parte inermibus
refringuntur, quarum per unam praesidium Romanum
clamore excitatum inrumpit et concursantes per vias
pavidos caedit. iam Sora capta erat, cum consules
prima luce advenere et quos reliquos fortuna ex
nocturna caede ac fuga fecerat in deditionem
accipiunt. ex his ducentos viginti quinque, qui
omnium consensu destinabantur et infandae colonorum caedis et defectionis auctores, vinctos Romam
deducunt; ceteram multitudinem incolumem praesidio imposito Sorae relinquunt. omnes qui Romam
deducti erant virgis in foro caesi ac securi percussi,
summo gaudio plebis, cuius maxime intererat tutam
ubique quae passim in colonias mittereturA.U.C. 440 multitudinem esse.
consules ab Sora profecti in agros atque
urbes Ausonum bellum intulerunt. mota namque
omnia adventu Samnitium cum apud Lautulas
dimicatum est fuerant, coniurationesque circa Campaniam passim factae; nec Capua ipsa crimine
caruit; quin Romam quoque et ad principum
quosdam inquirendo ventum est. ceterum Ausonum gens proditione urbium sicut Sora in potestatem
venit. Ausona et Minturnae et VesciaVescia Sigonius (viii. xi. 5): uescina (uestina FAx)W. urbes erant ex quibus principes iuventutis duodecim numero in
proditionem urbium suarum coniurati ad consules
veniunt. docent suos iam pridem exoptantes
Samnitium adventum, simul ad Lautulas pugnatum
audierint,audierint ruperti: audierunt W. pro victis Romanos habuisse, iuventute armis Samnitem iuvisse: fugatis inde Samnitibus incerta pace agere nec claudentes portas Romanis,
ne arcessant bellum, et obstinatos claudere, si
exercitus admoveatur; in ea fluctuatione animorum
opprimi incautos posse. his auctoribus mota propius
castra missique eodem tempore circa tria oppida
milites, partim armati, qui occulti propinqua moenibus insiderent loca, partim togati tectis veste gladiis
qui sub lucem apertis portis urbes ingrederentur.
ab his simul custodes trucidari coepti, simul datumA.U.C. 440 signum armatis ut ex insidiis concurrerent. ita portae occupatae triaque oppida eadem hora eodemque consilio capta; sed quia absentibus ducibus impetus est factus, nullus modus caedibus fuit,
deletaque Ausonum gens vix certo defectionis crimine perinde ac si internecivo bello certasset.
eodem anno prodito hostibus Romano
praesidio Luceria Samnitium facta. nec diu proditoribus impunita res fuit: haud procul inde exercitus Romanos erat, cuius primo impetu urbs sita
in plano capitur. Lucerini ac Samnites ad internecionem caesi; eoque ira processit ut Romae
quoque, cum de colonis mittendis Luceriam consuleretur senatus, multi delendam urbem censerent.
praeter odium, quod exsecrabile in bis captos erat,
longinquitas quoque abhorrere a relegandis tam
procul ab domo civibus inter tam infestas gentes
cogebat. vicit tamen sententia ut mitterentur coloni.
duo milia et quingenti missi.
eodem anno, cum omnia infida Romanis essent,
Capuae quoque occultae principum coniurationes
factae. de quibus cum ad senatum relatum esset,
haudquaquam neglecta res: quaestiones decretae
dictatoremque quaestionibus exercendis dici placuit.
C. Maenius dictus; is M. Folium magistrum equitumA.U.C.440 dixit. ingens erat magistratus eius terror. itaque,
sive is timor seu conscientia fuit,sive is timor seu conscientia fuit Madvig: siue timor seu conscientiae uis PF (or ius) OTD (or ius) LA2 (and A4 over erasure): siuet (or siuei) timor seu conscientia eius M (or M1or M2 over erasure): siue is timor seu conscientiae uis U. CalaviosCalavios s: calabios W. OviumOvium s: obium (or obuium) W. Noviumque—ea capita coniurationis fuerant—priusquam nominarentur apud dictatorem, mors haud dubie ab ipsis conscita iudicio subtraxit. deinde ut quaestioni Campanae materia decessit, versa Romam interpretando res: non nominatim
qui Capuae sed in universum qui usquam coissent
coniurassentve adversus rem publicam quaeri senatum iussisse; et coitiones honorum adipiscendorum
causa factas adversus rem publicam esse. latiorque
et re et personis quaestio fieri haud abnuente dictatore sine fine ulla quaestionis suae ius esse. postulabantur ergo nobiles homines appellantibusque
tribunos nemo erat auxilio quin nomina reciperentur.
inde nobilitas, nec iiiis: hi (or hii) W: in PF: omitted by O. modo in quos crimen intendebatur sed universi, simul negare nobilium id crimen esse, quibus, si nulla obstetur fraude, pateat via ad honorem, sed hominum novorum; ipsos adeo dictatorem magistrumque equitum reos magis quam quaesitores idoneos eius criminis esse intellecturosque ita id esse, simul magistratu abissent.
tum enimvero Maenius, iam famae magis quam
imperii memor, progressus in contionemcontionem D4s: contione W. ita verba fecit: et omnes ante actae vitae vos conscios habeo,
Quirites, et hic ipse honos delatus ad me testis estA.U.C. 440 innocentiae meae; neque enim, quod saepe alias, quia ita tempora postulabant rei publicae, qui bello
clarissimus esset, sed qui maxime procul ab his
coitionibus vitam egisset, dictator deligendus exercendis quaestionibus fuit. sed quoniam quidam nobiles homines—qua de causa vos existimare quam
me pro magistratu quicquam incompertum dicere
melius est—primum ipsas expugnare quaestiones
omni ope adnisi sunt, dein postquam ad id parum
potentes erant, ne causam dicerent, in praesidia
adversariorum, appellationem et tribunicium auxilium, patricii confugerunt; postremo repulsi inde
adeo omnia tutiora quam ut innocentiam suam
purgarent visa—in nos inruerunt et privatis dictatorem poscere reum verecundiae non fuit;—ut
omnes di hominesque sciant ab illis etiam quae
non possint temptari ne rationem vitae reddant, me
obviam ire crimini et offerre me inimicis reum,
dictatura me abdico. vos quaeso, consules, si vobis
datum ab senatu negotium fuerit, in me primum et
hunc M. Folium quaestiones exerceatis, ut appareat
innocentia nostra nos non maiestate honoris tutos
a criminationibus istis esse.
abdicat inde se dictatura et post eum confestim Folius magisterio
equitum; primique apud consules—iis enim ab senatuA.U.C. 440 mandata res est—rei facti adversus nobilium testimonia egregie absolvuntur. Publilius etiam Philo multiplicatis summis honoribus post res tot domi belloque gestas, ceterum invisus nobilitati, causam
dixit absolutusque est. nec diutius, ut fit, quam
dum recens erat quaestio per clara nomina reorum
viguit; inde labi coepit ad viliora capita, donec
coitionibus factionibusque adversus quas comparata
erat oppressa est.
earum fama rerum, magis tamen spes
Campanae defectionis, in quam coniuratum erat,
Samnites in Apuliam versos rursus ad Caudium revocavit, ut inde ex propinquo, si qui motus occasionem aperiret, Capuam Romanis eriperent. eo
consules cum valido exercitu venerunt. et primo
circa saltus, cum utrimque ad hostem iniqua via
esset, cunctati sunt; deinde Samnites per aperta
loca brevi circuitu in loca plana, Campanos campos,
agmen demittunt,demittunt s: dimittunt W: dimatant (?) F. ibique primum castra in conspectumin conspectum Gronovius: in conspectu W: conspectu F. hostibus data, deinde levibus proeliis equitum saepius quam peditum utrimque periculum factum; nec aut eventus eorum Romanum aut
morae, qua trahebant bellum, paenitebat.
Samnitium contra ducibus et carpi parvis cottidie damnisA.U.C. 440 et senescere dilatione belli vires suae videbantur.
itaque in aciem procedunt equitibus in cornua
divisis, quibus praeceptum erat intentiores ad respectum castrorum, ne qua eo vis fieret, quamquam Gelenius s: cum W: et cum F. ad proelium starent: aciem peditepedite U (anticipating Gronovius): pediti: peditum Axs. tutam fore. consulum Sulpicius in dextro, PoeteliusPoetelius edd. (cf. chap. xxiv. § 1): potelius MPF: petilius O: poetellius TD: petellius LA (similar corruptions in §§ 9 and 11, and at chap. xxviii. §§ 2, 5, 6). in laevo cornu consistunt. dextra pars, qua et Samnites raris ordinibus aut ad circumeundos hostes aut ne ipsi
circumirentur constiterant, latius patefacta stetit:
sinistris, praeterquam quod confertiores steterant,
repentino consilio Poeteli consulis additae vires, qui
subsidiarias cohortes, quae integrae ad longioris
pugnae casus reservabantur, in primam aciem extemplo emisit universisque hostem primo impetu
viribus impulit. commota pedestri acie Samnitium
eques in pugnam succedit. in hunc transverso
agmine inter duas acies se inferentem Romanus
equitatus concitat equos signaque et ordines peditum atque equitum confundit, donec universam ab
ea parte avertit aciem. in eo cornu non Poetelius
solus sed Sulpicius etiam hortator adfuerat, avectus
ab suis nondum conserentibus manus ad clamorem
a sinistra parte prius exortum. unde haud dubiamA.U.C. 440 victoriam cernens cum ad suum cornu tenderet cum mille ducentis viris, dissimilem ibi fortunam invenit, Romanos loco pulsos, victorem hostem signa in perculsos inferentem. ceterum omnia mutavit repente consulis adventus; nam et conspectu ducis
refectus militum est animus, et maius quam pro
numero auxilium advenerant fortes viri, et partis
alterius victoria audita mox visa etiam proelium
restituit. tota deinde iam vincere acie Romanus
et omisso certamine caedi capique Samnites, nisi
qui Maleventum, cui nunc urbi Beneventum nomen
est, perfugerunt. ad triginta milia caesa aut capta
Samnitium proditum memoriae est.
consules egregia victoria parta protinus
inde ad Bovianum oppugnandum legiones ducunt;
ibique hiberna egerunt, donec ab novis consulibus,
L. Papirio Cursore quintum C. Iunio Bubulco iterum
nominatus dictator C. Poetelius cum M. Folio
magistro equitum exercitum accepit. is cum audisset arcem Fregellanam ab Samnitibus captam,
omisso Boviano ad Fregellas pergit. unde nocturna
Samnitium fuga sine certamine receptis Fregellis
praesidioque valido imposito in Campaniam reditum
maxime ad Nolam armis repetendam. eo se intra
moenia sub adventum dictatoris et Samnitium omnisA.U.C. 441 multitudo et Nolana agrestis contulerat.et Nolana agrestis contulerat codd. gelen.: et nolani agrestes (agrestis O agrestas PFD?LA) contulerat (-et F, -ant AM3 or M4 T1 or T2D3) W. dictator
urbis situ circumspecto, quo apertior aditus ad
moenia esset, omnia aedificia—et frequenter ibi
habitabatur—circumiecta muris incendit; nec ita
multo post, sive a Poetelio dictatore sive ab C.
Iunio consule—nam utrumque traditur,—Nola est
capta. qui captae decus Nolae ad consulem trahunt,
adiciunt Atinam et Calatiam ab eodem captas,
Poetelium autem pestilentia orta clavi figendi causa
dictatorem dictum.
Suessa et Pontiae eodem anno coloniae deductae
sunt. Suessa Auruncorum fuerat; Volsci Pontias,
insulam sitam in conspectu litoris sui, incoluerant.
et Interamnam SucasinamSucasinam mommsen (plin. N. H. iii. v. 64): casinam MT: casinum W. ut deduceretur colonia,
senati consultumsenati consultum alschefski: sic (or siC.) W: sicut U: senatus consultum s. factum est; sed triumviros creavere ac misere colonorum quattuor milia insequentes consules M. Valerius P. Decius.
profligatoprofligato s: M. Valerio P. Decio coss. (or cōs or con_s.) profligato W:p_ decio coss profligato TDLA. fere Samnitium bello,A.U.C. 442 priusquam ea cura decederet patribus Romanis, Etrusci
belli fama exorta est. nec erat ea tempestate gens
alia cuius secundum Gallicos tumultus arma
terribiliora essent cum propinquitate agri tumA.U.C. 442 multitudine hominum. itaque altero consule in Samnio reliquias belli persequente P. Decius, qui graviter
aeger Romae restiterat, auctore senatu dictatorem
C. Sulpicium Longum, is magistrum equitum C.
iunium Bubulcumdictatorem C. Sulpicium Longum, is magistrum equitum C. Bubulcum Sigonius and Pighius (from the Fasti Capitolini): dictatorem C. Iunium Bubulcum W. dixit. is, prout rei magnitudo postulabat, omnes iuniores sacramento adigit, arma quaeque alia res poscit summa industria parat; nec
tantis apparatibus elatus de inferendo bello agitat,
quieturus haud dubie, nisi ultro arma Etrusci inferrent. eadem in comparando cohibendoque bello
consilia et apud Etruscos fuere: neutri finibus
egressi.
et censura clara eo anno Ap. Claudi et C. Plauti
fuit; memoriae tamen felicioris ad posteros nomen
Appi, quod viam munivit et aquam in urbem duxit;
eaque unus perfecit, quia ob infamem atque invidiosam senatus lectionem verecundia victus collega
magistratu se abdicaverat; Appius iam inde antiquitus insitam pertinaciam familiae gerendo solus
censuram obtinuit. eodem Appio auctore Potitia
gens, cuius ad aram maximam Herculis familiare
sacerdotium fuerat, servos publicos ministerii
delegandi causa sollemnia eius sacri docuerat. traditurA.U.C. 442 inde, dictu mirabile et quod dimovendis statu suo
sacris religionem facere posset, cum duodecim familiae
ea tempestate Potitiorum essent, puberes ad triginta,
omnes intra annum cum stirpe exstinctos; nec nomen
tantum Potitiorum interisse sed censorem etiam
memori deum ira post aliquot annos luminibus
captum.
itaque consules qui eum annum secuti
sunt, C. Iunius Bubulcus tertium et Q. Aemilius
Barbula iterum, initio anni questi apud populum
deformatum ordinem prava lectione senatus, qua
potiores aliquot lectis praeteriti essent, negaverunt
eam lectionem se, quae sine recti pravique discrimine ad gratiam ac libidinem facta esset, observaturos et senatum extemplo citaverunt eo ordine
qui ante censores Ap. Claudium et C. Plautium
fuerat. et duo imperiaimperia W: feria M: ministeria Madvig. eo anno dari coepta per populum, utraque pertinentia ad rem militarem:
unum, ut tribuni militum seni deni in quattuor
legiones a populo crearentur, quae antea perquam
paucis suffragio populi relictis locis dictatorum et
consulum ferme fuerant beneficia—tulere eam rogationem tribuni plebei L. Atilius C. Marcius;—
alterum, ut duumviros navales classis ornandae
reficiendaeque causa idem populus iuberet; latorA.U.C. 443 huius plebi sciti fuit M. Decius tribunus plebis.
eiusdem anni rem dictu parvam praeterirem, ni
ad religionem visa esset pertinere. tibicines, quia
prohibiti a proximis censoribus erant in aede Iovis
vesci quod traditum antiquitus erat, aegre passi
Tibur uno agmine abierunt, adeo ut nemo in urbe
esset qui sacrificiis praecineret. eius rei religio
tenuit senatum, legatosque Tibur miserunt darentdarent Gronovius: ut darent W. operam, ut iiut ii A2 alschefski Madvig: ut hii M: ut hi PF: ut id OTDLA. homines Romanis restituerentur. tiburtini benigne polliciti primum accitos eos in
curiam hortati sunt uti reverterentur Romam;
postquam perpelli nequibant, consilio haud abhorrente ab ingeniis hominum eos adgrediuntur. die
festo alii alios per speciem celebrandarum cantu
epularum invitantinvitant s: causa inuitant W. et vino, cuius avidum ferme id genusid gen s s: genus W. est, oneratos sopiunt atque ita in plaustra somno vinctos coniciunt ac Romam deportant. nec prius sensere quam plaustris in foro relictis plenos crapulae eos lux oppressit. tunc concursus populi factus, impetratoque ut manerent, datum ut triduum
quotannis ornati cum cantu atque hac quae nunc
sollemnis est licentia per urbem vagarentur,
restitutumque in aede vescendi ius iisiis s: his W: in (or iu) hiis A hiis A2. qui sacrisA.U.C. 443 praecinerent. haec inter duorum ingentium bellorum curam gerebantur.
consules inter se provincias partiti: iunio
Samnites, Aemilio novum bellum Etruria sorte
obvenit. in Samnio CluviarumCluviarum Walters: cluuiaru (?) O: cluuiani (cluiani P) W: duliiani T: duuiani T1. praesidium Romanum, quia nequiverat vi capi, obsessum fame in
deditionem acceperant Samnites verberibusque foedum in modum laceratos occiderant deditos. huic
infensus crudelitati Iunius, nihil antiquius oppugnatione Cluviana ratus, quo die adgressus est moenia
vi cepit atque omnes puberes interfecit. inde victor
exercitus Bovianum ductus. caput hoc erat Pentrorum Samnitium, longe ditissimum atque opulentissimum armis virisque. ibi quia haud tantum irarum
erat, spe praedae milites accensi oppido potiuntur.
minus itaque saevitum in hostes est; praedae plus
paene quam ex omni Samnio unquam egestum
benigneque omnis militi concessa.
et postquam praepotentem armis Romanum nec
acies subsistere ullae nec castra nec urbes poterant,
omnium principum in Samnio eo curae sunt intentae
ut insidiis quaereretur locus, si qua licentia populando effusus exercitus excipi ac circumveniri posset.
transfugae agrestes et captivi quidam, pars forte,
pars consilio oblati, congruentia ad consulem
adferentes—quae et vera erant—pecoris vim ingentemA.U.C. 443 in saltum avium compulsam esse, perpulerunt ut
praedatum eo expeditae ducerentur legiones. ibi
ingens hostium exercitus itinera occultus insederat,
et postquam intrasse Romanos vidit saltum, repente
exortus cum clamore ac tumultu incautos invadit.
et primo nova res trepidationem fecit, dum arma
capiunt, sarcinas congerunt in medium; dein postquam, ut quisque liberaverat se onere aptaveratque
arma,arma Gronovius: armis W. ad signa undique coibant et notis ordinibus in vetere disciplina militiae iam sine praecepto ullius sua sponte struebatur acies, consul ad ancipitem maxime pugnam advectus desilit ex equo
et iovem Martemque atque alios testatur deos se
nullam suam gloriam inde sed praedam militi
quaerentem in eum locum devenisse neque in se
aliud quam nimiam ditandi ex hoste militis curam
reprehendi posse; ab eo se dedecore nullam rem
aliam quam virtutem militum vindicaturam. coniterentur modo uno animo omnes invadere hostem
victum acie, castris exutum, nudatum urbibus,
ultimam spem furto insidiarum temptantem et loco
non armis fretum. sed quem esse iam virtuti
Romanae inexpugnabilem locum? fregellana arx
Soranaque et ubicumque iniquo successum erat loco
memorabantur.
his accensus miles, omnium immemorA.U.C. 443 difficultatium, vadit adversus imminentem hostium aciem.
ibi paulum laboris fuit, dum in adversum clivum
erigitur agmen; ceterum postquam prima signa
planitiem summam ceperunt sensitque acies aequo
se iam institisse loco, versus extemplo est terror in
insidiatores easdemque latebras quibus se paulo
ante texerant palati atque inermes fuga repetebant.
sed loca difficilia hosti quaesita ipsos tum sua
fraude impediebant. itaque ergo perpaucis effugium
patuit; caesa ad viginti milia hominum victorque
Romanus ad oblatam ab hoste praedam pecorum
discurrit.
dum haec geruntur in Samnio, iam omnes
Etruriae populi praeter Arretinos ad arma ierant,
ab oppugnando Sutrio, quae urbs socia Romanis
velut claustra Etruriae erat, ingens orsi bellum. eo
alter consul Aemilius cum exercitu ad liberandos
obsidione socios venit. advenientibus Romanis
Sutrini commeatus benigne in castra ante urbem
posita advexere. Etrusci diem primum consultando
maturarent traherentne bellum traduxerunt. postero
die, ubi celeriora quam tutiora consilia magis
placuere ducibus, sole orto signum pugnae propositumA.U.C. 443 est armatique in aciem procedunt. quod postquam
consuli nuntiatum est, extemplo tesseram dari iubet
ut prandeat miles firmatisque cibo viribus arma
capiat. dicto paretur. Consul ubi armatos paratosque vidit, signa extra vallum proferri iussit et
haud procul hoste instruxit aciem. aliquamdiu
intenti utrimque steterunt exspectantes, ut ab adversariis clamor et pugna inciperet; et prius sol
meridie se inclinavit quam telum hinc aut illinc
emissum est. inde, ne infecta re abiretur, clamor
ab Etruscis oritur concinuntque tubae et signa
inferuntur. nec segnius a Romanis pugna initur.
concurrunt infensis animis; numero hostis, virtute
Romanus superat; anceps proelium multos utrimque
et fortissimum quemque absumit, nec prius inclinata
res est quam secunda acies Romana ad prima signa,
integri fessis, successerunt, Etrusci,successerunt, Etrusci Walters and Conway: successerunt. Etrusci edd. quia nullis recentibus subsidiis fulta prima acies fuit, ante signa
circaque omnes ceciderunt. nullo unquam proelio
fugae minus nec plus caedis fuisset, ni obstinatos
mori Tuscos nox texisset, ita ut victores prius quam
victi pugnandi finem facerent. post occasum solis
signum receptui datum est; nocte utroqueutroque Madvig: ab utroque W: utrobique Walters and Conway (note). in castra reditum.
nec deinde quicquam eo anno rei memoria dignaeA.U.C. 443 apud Sutrium gestum est, quia et ex hostium
exercitu prima tota acies deleta uno proelio fuerat
subsidiariis modo relictis, vix quod satis esset ad
castrorum praesidium, et apud Romanos tantum
volnerum fuit ut plures post proelium saucii decesserint quam ceciderant in acie. Q.A.U.C. 444 Fabius, insequentis anni consul, bellum ad Sutrium excepit, collega Fabio C. Marcius RutulusRutulus Conway: rutilius (rutilus T?) W. datus est. ceterum et Fabius supplementum ab Roma adduxit et novus exercitus domo accitus Etruscis venit. permulti anni iam erant cum inter patricios magistratus tribunosque nulla certamina fuerant,
cum ex ea familia cui velut fato liscui velut fato lis M. Seyffert: quae uelut fatalis W: quae uelut fatales MPTDL. cum tribunis ac plebe erat certamen oritur. Ap. Claudius censor circumactis decem et octo mensibus quod Aemilia lege finitum censurae spatium temporis erat, cum C.
Plautius collega eius magistratu se abdicasset, nulla
vi compelli ut abdicaret potuit. P. Sempronius erat
tribunus plebis, qui finiendae censurae intra legitimum tempus actionem susceperat, non popularem
magis quam iustam nec in volgus quam optimo
cuique gratiorem. is cum identidem legem Aemiliam recitaret auctoremque eius Mam. Aemilium
dictatorem laudibus ferret, qui quinquennalem ante
censuram et longinquitate potestatispotestatis crévier: potestatem W. dominantem intra sex mensum et anni coegisset spatium, dic agedum
inquit, Appi Claudi, quidnam facturus
fueris, si eo tempore quo C. Furius et M. GeganiusA.U.C. 444 censores fuerunt censor fuisses.
negare Appius interrogationem tribuni magno opere ad causam pertinere suam; nam etsi tenuerit lex Aemilia eos censores quorum in magistratu lata esset, quia post illos censores creatos eam legem populus iussisset quodque postremum iussisset id ius ratumque esset,
non tamen aut se aut eorum quemquam qui post
eam legem latam creati censores essent teneri ea
lege potuisse.
haec sine ullius adsensu cavillante Appio
en
en
aldus: ē FO: est W. inquit, "Quirites, illius Appi progenies, qui decemvir in annum creatus altero anno se ipse
creavit, tertio nec ab se nec ab ullo creatus privatus
fasces et imperium obtinuit, nec ante continuando
abstitit magistratu quam obruerent eum male parta,
male gesta, male retenta imperia. haec est eadem
familia, Quirites, cuius vi atque iniuriis compulsi
extorres patria Sacrum montem cepistis; haec adversus quam tribunicium auxilium vobis comparastis; haec propter quam duo exercitus Aventinum
insedistis; haec quae fenebres leges, haec quae
agrarias semper impugnavit. haec conubia patrum
et plebis interrupit; haec plebi ad curulesA.U.C. 444 magistratus iter obsaepsit. hoc est nomen multo quam
Tarquiniorum infestius vestrae libertati. itane
tandem, Appi Claudi? cum centesimus iam annus
sit ab Mam. Aemilio dictatore, tot censores fuerunt,fuerunt (fuer_) F: fuerin W. nobilissimi fortissimique viri, nemo eorum duodecim tabulas legit? nemo id ius esse, quod postremo populus iussisset, sciit? immo vero omnes scieruntscierunt H. J. Mueller: sciuerunt W:sciuerint DA. et ideo Aemiliae potius legi paruerunt quam illi antiquae qua primum censores creati erant, quia hanc postremam iusserat populus, et quia, ubi duae contrariae leges sunt, semper antiquae obrogat nova.
"An hoc dicis, Appi, non teneri Aemilia lege
populum? An populum teneri, te unum exlegem
esse? tenuit Aemilia lex violentos illos censores
C. FuriumC. Furium s: m_. furium W. et M. Geganium, qui quid iste magistratus in re publica malimali A2 (or A4): male W: mala M. facere posset indicarunt, cum ira finitae potestatis Mam. Aemilium, principem aetatis suae belli domique, aerarium fecerunt; tenuit
deinceps omnes censores intra centum annorum
spatium; tenet C. Plautium, collegam tuum iisdemiisdem s: isdem T2: hiisdem A: hisdem W. auspiciis, eodem iure creatum. An hunc non ut qui optimo iure censor creatus esset populus creavit? tu unus eximius es in quo hoc praecipuum ac
singulare valeat? quem tu regem sacrificiorum crees?A.U.C. 444 amplexus regni nomen, ut qui optimo iure rex Romae creatus sit, creatum se dicet. quem semestri dictatura, quem interregno quinque dierum contentum fore putes? quem clavi figendi aut ludorum causa dictatorem audacter crees? quam isti stolidos
ac socordes videri creditis eos qui intra vicesimum
diem ingentibus rebus gestis dictatura se abdicaverunt aut qui vitio creati abierunt magistratu! quid
ego antiqua repetam? nuper intra decemdecem W:1 quinque klockius Iac. Gronovius (chap. xxvi. § 7). annos C. Maenius dictator, quia, cum quaestiones severius quam quibusdam potentibus tutum erat exerceret, contagio eius quod quaerebat ipse criminis obiectata ab inimicis est, ut privatus obviam iret crimini, dictatura se abdicavit. nolo ego istam in te modestiam; ne degeneraveris a familia imperiosissima et
superbissima; non die, non hora citius quam necesse
est magistrate abieris, modo ne excedas finitum
tempus. satis est aut diem aut mensem censurae
adicere? triennium, inquit, et sex menses ultra
quam licet Aemilia lege censuram geram et solus
geram. hoc quidem iam regno simile est.
"An collegam subrogabis, quem ne in demortui
quidem locum subrogari fas est? paenitet enim,
quod antiquissimum sollemne et solum ab ipso cui
fit institutum deo ab nobilissimis antistitibus eiusA.U.C. 444 sacri ad servorum ministerium religiosus censor
deduxisti, gens antiquior originibus urbis huius,
hospitio deorum immortalium sancta, propter te ac
tuam censuram intra annum ab stirpe exstincta est,
nisi universam rem publicam eo nefario obstrinxeris
quod ominari etiam reformidat animus. urbs eo
lustro capta est quo demortuo collega C. IulioC. Iulio Walters and Conway: C. Iulio censore W. L. Papirius Cursor, ne abiret magistratu, M. Cornelium Maluginensem collegam subrogavit. et quanto
modestior illius cupiditas fuit quam tua, Appi! nec
solus nec ultra finitum lege tempus L. Papirius
censuram gessit; tamen neminem invenit qui se
postea auctorem sequeretur; omnes deinceps censores post mortem collegae se magistratu abdicarunt.
te nec quod dies exiitexiit s:exit W. censurae nec quod collega magistratu abiit nec lex nec pudor coercet: virtutem in superbia, in audacia, in contemptu deorum hominumque ponis.
ego te, Appi Claudi, pro istius magistratus maiestate ac verecundia quem gessisti non modo manu
violatum sed ne verbo quidem inclementiori a me
appellatum vellem; sed et haec quae adhuc egi
pervicacia tua et superbia coegit me loqui, et nisi
Aemiliae legi parueris, in vincula duci iubebo, nec
cum ita comparatum a maioribus sit ut comitiis
censoriis, nisi duo confecerint legitima suffragia, nonA.U.C. 444 renuntiato altero comitia differantur, ego te, qui
solus censor creari non possis, solum censuram gerere
nuncgerere nunc s:gerere non W: gerere s. patiar.
haec taliaque cum dixisset, prendi censorem et
in vincula duci iussit. approbantibus sex tribunis
actionem collegae tres appellanti Appio auxilio
fuerunt; summaque invidia omnium ordinum solus
censuram gessit.
dum ea Romae geruntur, iam Sutrium ab
Etruscis obsidebatur consulique Fabio imis montibus
ducenti ad ferendam opem sociis temptandasque
munitiones, si qua posset, acies hostium instructa
occurrit; quorum ingentem multitudinem cum
ostenderet subiecta late planities, consul, ut loco
paucitatem suorum adiuvaret, flectit paululum in
clivos agmen—aspreta erant strata saxis—inde signa
in hostem obvertit. Etrusci omnium praeterquam
multitudinis suae, qua sola freti erant, immemores
proelium ineunt adeo raptim et avide ut abiectis
missilibus,quo celerius manus consererent, stringerent
gladios vadentes in hostem; Romanus contra nunc
tela, nunc saxa, quibus eos adfatim locus ipse
armabat, ingerere. igitur scuta galeaeque ictae
cum etiam quos non volneraverant turbarent neque
subire erat facile ad propiorem pugnam nequeA.U.C. 444 missilia habebant, quibus eminus rem gererent—stantes
et expositos ad ictus cum iam satis nihil tegeret,
quosdam etiam pedem referentes fluctuantemque et
instabilem aciem redintegrato clamore strictis gladiis
hastati et principes invadunt. eum impetum non
tulerunt Etrusci versisque signis fuga effusa castra
repetunt. sed equites Romani praevecti per obliqua
campi cum se fugientibus obtulissent, omisso ad
castra itinere montes petunt; inde inermi paene
agmine ac vexato volneribus in silvam Ciminiam
penetratum. Romanus multis milibus Etruscorum
caesis, duodequadraginta signis militaribus captis,
castris etiam hostium cum praeda ingenti potitur.
tum de persequendo hoste agitari coeptum.
silva erat Ciminia magis tum invia atque
horrenda quam nuper fuere Germanici saltus, nulli
ad eameam A s: ea W. diem ne mercatorum quidem adita. eam intrare haud fere quisquam praeter ducem ipsum
audebat; aliis omnibus cladis Caudinae nondum
memoria aboleverat. tum ex iisiis s: hiis A: his W. qui aderant, consulis frater M. Fabiusfrater M. Fabius- Weissenborn: fratrem m_. fabium W. —Caesonem alii, C. Claudium quidam, matre eadem qua consulem genitum, tradunt—speculatum se iturum professus brevique omnia certa allaturum. Caere educatus apud hospites, Etruscis inde litteris eruditus erat
linguamque Etruscam probe noverat. habeo auctoresA.U.C. 444 volgo tum Romanos pueros, sicut nunc Graecis, ita Etruscis litteris erudiri solitos; sed propius est vero praecipuum aliquid fuisse in eo qui se tam audaci simulatione hostibus immiscuerit. servus ei dicitur
comes unus fuisse, nutritus una eoque haud ignarus
linguae eiusdem; nec quicquam aliud proficiscentes
quam summatim regionis quae intranda erat naturam
ac nomina principum in populis accepere, ne qua
inter conloquia insigni nota haesitantes deprendi
possent. iere pastorali habitu, agrestibus telis,
falcibus gaesisquegaesisque A5 s: caesisq. (gessis D2 or D1 in marg.)W. binis, armati. sed neque commercium linguae nec vestis armorumve habitus sic eos texit quam quod abhorrebat ab fide quemquam externum Ciminios saltus intraturum. usque ad Camertes Umbros penetrasse dicuntur. ibi qui essent fateri Romanum ausum; introductumque in senatum consulis verbis egisse de societate
amicitiaque atque inde comi hospitio acceptum nuntiare
Romanis iussum commeatum exercitui dierum triginta praesto fore, si ea loca intrasset, iuventutemque
Camertium Umbrorum in armis paratam imperio
futuram.
haec cum relata consuli essent, impedimentis
prima vigilia praemissis, legionibus post
impedimenta ire iussis ipse substitit cum equitatu et luceA.U.C. 444 orta postero die obequitavit stationibus hostium,
quae extra saltum dispositae erant; et cum satis
diu tenuisset hostem, in castra sese recepit portaque
altera egressus ante noctem agmen adsequitur.
postero die luce prima iuga Ciminii montis tenebat;
inde contemplatus opulenta Etruriae arva milites
emittit. ingenti iam abacta praeda tumultuariae
agrestium Etruscorum cohortes repente a principibus
regionis eius concitatae Romanis occurrunt, adeo
incompositae ut vindices praedarum prope ipsi
praedae fuerint. caesis fugatisque his, late depopulato agro victor Romanus opulentusque rerum
omnium copia in castra rediit. eo forte quinque
legati cum duobus tribunis plebis venerant denuntiatum Fabio senatus verbis ne saltum Ciminium
transiret. laetati serius se quam ut impedire bellum
possent venisse, nuntii victoriae Romam revertuntur.
hac expeditione consulis motum latius
erat quam profligatum bellum; vastationem namque
sub Ciminii montis radicibus iacens ora senserat,
conciveratque indignatione non Etruriae modo populos sed Umbriae finitima. itaque quantus non
unquam antea exercitus ad Sutrium venit; neque
e silvis tantummodo promota castra sed etiam
aviditate dimicandi quam primum in campos delataA.U.C. 444 acies. deinde instructa primo suo stare loco, relicto
hostibushostibus s: hostio O: hostium W: hosti Madvig. ad instruendum contra spatio; dein, postquam detractaredetractare A2: detractare . . . pugnam omitted by M: detrec (-traec- or -trac- P) tare W. hostem sensere pugnam, ad vallum subeunt. ubi postquam stationes quoque receptas intra munimenta sensere, clamor repente circa duces
ortus, ut eo sibi e castris cibaria eius diei deferri
iuberent: mansuros se sub armis et aut nocte aut
certe luce prima castra hostium invasuros. nihilo
quietior Romanus exercitus imperio ducis continetur.
decima erat fere diei hora, cum cibum capere consul
milites iubet; praecipit ut in armis sint quacumque
diei noctisve hora signum dederit; paucis milites
adloquitur, Samnitium bella extollit, elevat Etruscos;
nec hostem hosti nec multitudinem multitudini comparandam ait; esse praeterea telum aliud occultum;
scituros in tempore; interea taceri opus esse. his
ambagibus prodi simulabat hostes, quo animus militum
multitudine territus restitueretur; et, quod sine
munimento consederant,consederant s: considerant W: constiterant s. veri similius erat quod simulabatur.
curati cibo corpora quieti dant et quarta fere
vigilia sine tumultu excitati arma capiunt. dolabrae
calonibus dividuntur ad vallum proruendum
fossasque implendas. intra munimenta instruitur acies,A.U.C. 444 delectae cohortes ad portarum exitus conlocantur.
dato deinde signo paulo ante lucem, quod aestivis
noctibus sopitae maxime quietis tempus est, proruto
vallo erupit acies, stratos passim invadit hostes; alios
immobiles, alios semisomnos in cubilibus suis, maximam partem ad arma trepidantes caedes oppressit;
paucis armandi se datum spatium est; eos ipsos
non signum certum, non ducem sequentes fundit
Romanus fugatosque persequitur. ad castra, ad
silvas diversi tendebant. silvae tutius dedere refugium; nam castra in campis sita eodem die capiuntur. aurum argentumque iussum referri ad consulem; cetera praeda militis fuit. caesa aut capta
eo die hostium milia ad sexaginta.
eam tam claram pugnam trans Ciminiam silvam
ad Perusiam pugnatam quidam auctores sunt metuque
in magno civitatem fuisse ne interclusus exercitus
tam infesto saltu coortis undique Tuscis Umbrisque
opprimeretur.opprimeretur A2 s: opprimerentur W: opprimentur M. sed ubicumque pugnatum est, res Romana superior fuit. itaque a Perusia et CortonaCortona A2 (marg.) A5s: cortone (?) A1: crotone W. et Arretio, quae ferme capita Etruriae populorum ea tempestate erant, legati pacem foedusque ab
Romanis petentes indutias in triginta annos impetraverunt.
dum haec in Etruria geruntur, consul
alter C. Marcius RutulusRutulus Conway: rutulius or rutilius W. Allifas de Samnitibus vi
cepit. multa alia castella vicique aut deletaA.U.C. 444 hostiliter aut integra in potestatem venere.
per idem tempus et classis Romana a P. Cornelio,
quem senatus maritimae orae praefecerat, in Campaniam acta cum adpulsa Pompeios esset, socii inde
navales ad depopulandum agrum Nucerinum profecti, proximis raptim vastatis unde reditus tutus ad
naves esset, dulcedine, ut fit, praedae longius progressi excivere hostes. palatis per agros nemo
obvius fuit, cum occidione occidi possent; redeuntes
agmine incauto haud procul navibus adsecuti agrestes
exuerunt praeda, partem etiam occiderunt; quae
superfuit caedi trepida multitudo ad naves compulsa est.
profectio Q. Fabi trans Ciminiam silvam quantum
Romae terrorem fecerat, tam laetam famam in
Samnium ad hostes tulerat interclusum Romanum
exercitum obsideri, cladisque imaginem Furculas
Caudinas memorabant: eadem temeritate avidam
ulteriorum semper gentem in saltus invios deductam,
saeptam non hostium magis armis quam locorum
iniquitatibus esse. iam gaudium invidia quadam
miscebatur, quod belli Romani decus ab Samnitibus
fortuna ad Etruscos avertisset. itaque armisA.U.C. 444 virisque ad opprimendumopprimendum s:optinendum (or ob-) W. C. Marcium consulem concurrunt, protinus inde Etruriam per Marsos ac Sabinos petituri, si Marcius dimicandi potestatem non faciat. obvius iis consul fuit. dimicatum proelio utrimque
atroci atque incerto eventu est, et cum anceps caedes
fuisset, adversae tamen rei fama in Romanos vertit
ob amissos quosdam equestris ordinis tribunosque
militum atque unum legatum, et quod insigne
maxime fuit, consulis ipsius volnus.
ob haec etiam aucta fama, ut solet, ingens terror
patres invasit dictatoremque dici placebat; nec quin
Cursor Papirius diceretur in quo tum summa rei
bellicae ponebatur, dubium cuiquam erat. sed nec
in Samnium nuntium perferri omnibus infestis tuto
posse nec vivere Marcium consulem satis fidebant.
alter consul Fabius infestus privatim Papirio erat;
quae ne ira obstaret bono publico, legatos ex consularium numero mittendos ad eum senatus censuit,
qui sua quoque eum, non publica solum auctoritate
moverent ut memoriam simultatium patriae remitteret. profecti legati ad Fabium cum senatus consultum tradidissent adiecissentque orationem convenientem mandatis, consul demissis in terram oculis
tacitus ab incertis quidnam acturus esset legatis
recessit; nocte deinde silentio, ut mos est, L.A.U.C. 444 Papirium dictatorem dixit. cui cum ob animum egregie
victum legati gratias agerent, obstinatum silentium
obtinuit ac sine responso ac mentione facti sui legatos
dimisit, ut appareret insignem dolorem ingenti comprimi animo.
Papirius C. Iunium Bubulcum magistrum equitum
dixit; atque ei legem curiatam de imperio ferenti
triste omen diem diffidit, quod Faucia curia fuit
principium, duabus insignis cladibus, captae urbis
et Caudinae pacis, quod utroque anno eiusdem curiae
fuerat principium. Macer Licinius tertia etiam clade,
quae ad Cremeram accepta est, abominandam eam
curiam facit.
dictator postero die auspiciis repetitis
pertulit legem; et profectus cum legionibus ad terrorem traducti silvam Ciminiam exercitus nuper
scriptis ad Longulam pervenit acceptisque a Marcio
consule veteribus militibus in aciem copias eduxit.
nec hostes detractare visi pugnam. instructos
deinde armatosque, cum ab neutris proelium inciperet, nox oppressit. quieti aliquamdiu nec suis
diffidentes viribus nec hostem spernentes, stativa inA.U.C. 444 propinquo habuere.habuere Anderson (ed. of Bk. IX. p. 259): habuere. nam et cum umbrorum exercitu acie depugnatum est; fusi tamen magis quam caesi hostes, quia coeptam acriter non tolerarunt pugnam; et ad Vadimonis lacum POTDLA: M has these words and also (before Nam) the words et rurae (?): A4 the words interea res in etruria geste: P2 (or P3) F? (marg.) U have them after pugnam (u adding et after res): F3 has after pugnam (over erasure) interim ab fabio cōs in etruria res feliciter geste ad vadimonis lacum. Anderson supposes that we have here what was written as a comment on the first sentence of§ 11. interea EtrusciInterea Etrusci Walters (note): Et Etrusci Anderson: Etrusci W. lege sacrata coacto exercitu, cum vir virum legisset, quantis
nunquam alias ante simul copiis simul animis dimicarunt; tantoque irarum certamine gesta res est ut
ab neutra parte emissa sint tela. gladiis pugna
coepit et acerrime commissa ipso certamine, quod
aliquamdiu anceps fuit, accensa est, ut non cum
Etruscis totiens victis, sed cum aliqua nova gente
videretur dimicatio esse. nihil ab ulla parte movetur fugae; cadunt antesignani, et ne nudentur
propugnatoribus signa, fit ex secunda prima acies.
ab ultimis deinde subsidiis cietur miles; adeoque ad
ultimum laboris ac periculi ventum est ut equites
Romani omissis equis ad primos ordines peditum per
arma, per corpora evaserint. ea velut nova inter fessos exorta acies turbavit signa Etruscorum; secuta
deinde impetum eorum, utcumque adfecta erat, cetera
multitudo tandem perrumpit ordines hostium. tunc
vinci pertinacia coepta et averti manipuli quidam, et,
ut semel dedere hi terga,dedere hi terga Walters and Conway: dedere terga W: dederunterga 0: dederet terga TD?: dederet et terga L?: dederet (or dederat or deder_t) terga D. etiam ceteri itemceteri item harant: certiorem W: tutiores A: certiores A2 koch: ceteri certiorem Walters and Conway.
capessere fugam. ille primum dies fortuna vetereA.U.C. 444 abundantes Etruscorum fregit opes. caesum in acie, quod roboris fuit; castra eodem impetu capta direptaque.
pari subinde periculo gloriaeque eventuA.U.C. 446 bellum in Samnitibus erat, qui praeter ceteros belli
apparatus, ut acies sua fulgeret novis armorum
insignibus fecerunt. duo exercitus erant; scuta
alterius auro, alterius argento caelaverunt; forma
erat scuti: summum latius, qua pectus atque umeri
teguntur, fastigio aequali; ad imum cuneatior mobilitatis causa. spongia pectori tegumentum et sinistrum crus ocrea tectum; galeae cristatae, quae
speciem magnitudini corporum adderent. tunicae
auratis militibus versicolores, argentatis linteae candidae. his vaginae argenteae, baltea argentea:
auratae vaginae, aurea baltea illis erant, et equorum
inaurata tapeta.The words his vaginae—tapeta are not found in the MSS. of Livy. nonius (194, 20) cites (as from Liv. IX) auratae vaginae, aurata baltea illis erant, and Auctor explan. in donatum, and Probus (cf. keil, Gram, Lat. IV 542 and 129) ascribe to Livy (Livy or Virgil,
Probus) erant et equorum inaurata tapeta. Walters and Conway suggest placing them as in the text, prefixing his vaginae argenteae, baltea argentea which they conjecture to have stood in the original (class. Quart. 12 (1918) p. 103). his dextrum cornu datum; illi in
sinistro consistunt. notus iam Romanis apparatus
insignium armorum fuerat doctique a ducibus erant
horridum militem esse debere, non caelatum auro et
argento sed ferro et animis fretum: quippe illa
praedam verius quam arma esse, nitentia ante rem,
deformia inter sanguinem et volnera. virtutem
esse militis decus et omnia illa victoriam sequi etA.U.C. 464 ditem hostem quamvis pauperis victoris praemium esse.
his Cursor vocibus instinctos milites in proelium
ducit. dextro ipse cornu consistit, sinistro praefecit
magistrum equitum. simul est concursum, ingens
fuit cum hoste certamen, non segnius inter dictatorem et magistrum equitum ab utra parte victoria
inciperet. prior forte iunius commovit hostem,
laevo dextrum cornu, sacratos more Samnitium milites
eoque candida veste et paribus candore armis insignes;
eos se Orco mactare Iunius dictitansintulisset T2 (or T1) s: intulissent W. cum intulisset signa turbavit ordines et haud dubie impulit aciem.
quod ubi sensit dictator, ab laevone cornu victoria
incipiet
inquit, et dextrum cornu, dictatoris acies,
alienam pugnam sequetur, non partem maximam
victoriae trahet?
concitat milites; nec peditum
virtuti equites aut legatorum studia ducibus cedunt.
M. Valerius a dextro, P. Decius ab laevo cornu,
ambo consulares, ad equites in cornibus positos
evehuntur adhortatique eos ut partem secum capesserent decoris in transversa latera hostium incurrunt.
is novus additus terror cum ex parte utraque circumvasisset aciem et ad terrorem hostium legiones
Romanae redintegrato clamore intulissent gradum,
tum fuga ab Samnitibus coepta. iam strage hominumA.U.C. 446 armorumque insignium campi repleri. ac primo pavidos Samnites castra sua accepere, deinde ne ea
quidem retenta; captis direptisque ante noctem
iniectus ignis.
dictator ex senatus consulto triumphavit, cuius
triumpho longe maximam speciem captiva arma praebuere. tantum magnificentiae visum in iis,iis Us: hiis A: his W. ut aurata scuta dominis argentariarumargentariarum muretus: argentariorum (-oriorum O) W. ad forum ornandum dividerentur. inde natum initium dicitur fori ornandi ab aedilibus cum tensae ducerentur. et Romani quidem ad honorem deum insignibus armis
hostium usi sunt: Campani ab superbia et odio
Samnitium gladiatores, quod spectaculum inter epulas
erat, eo ornatu armarunt Samnitiumque nomine
compellarunt.
eodem anno cum reliquiisreliqniis F3 s: reliquis W. Etruscorum ad Perusiam, quae et ipsa indutiarum fidem ruperat, Fabius consul nec dubia nec difficili victoria dimicat. ipsum
oppidum—nam ad moenia victor accessit—cepisset,
ni legati dedentes urbem exissent. praesidio Perusiae
imposito, legationibus Etruriae amicitiam petentibusA.U.C. 446 prae se Romam ad senatum missis consul praestantiore etiam quam dictator victoria triumphans urbem est
invectus; quin etiam devictorum Samnitium decus
magna ex parte ad legatos, P. Decium et M. Valerium,
est versum; quos populus proximis comitiis ingenti
consensu consulem alterum, alterum praetorem declaravit.
Fabio ob egregie perdomitam Etruriam continuatur consulatus; Decius collega datur. Valerius
praetor quartum creatus. consules partiti provincias:
Etruria Decio, Samnium Fabio evenit. is profectusIs profectus Sigonius: profectus W. ad Nuceriam Alfaternam, cum pacem petentes, quod
uti ea cum daretur noluissent, aspernatus esset,esset A2 (or A5) marg. Madvig: êâ L: eā DA: est (or ēW: wanting in O. oppugnando ad deditionem subegit. cum Samnitibus acie dimicatum. haud magno certamine hostes
victi; neque eius pugnae memoria tradita foret, ni
Marsi eo primum proelio cum Romanis bellassent.
secuti Marsorum defectionem Paeligni eandem fortunam habuerunt.
Decio quoque, alteri consuli, secunda belli fortuna
erat. tarquiniensem metu subegerat frumentum
exercitui praebere atque indutias in quadraginta
annos petere. volsiniensium castella aliquot vi
cepit; quaedam ex his diruit ne receptaculo hostibus
essent; circumferendoque passim bello tantum
terrorem sui fecit ut nomen omne Etruscum foedus abA.U.C. 446 consule peteret. ac de eo quidem nihil impetratum;
indutiae annuae datae. stipendium exercitu Romano
ab hoste in eum annum pensum et binae tunicae in
militem exactae; ea merces indutiarum fuit.
tranquillas res iam iniam in Madvig: iam W. Etruscis turbavit repentina defectio Umbrorum, gentis integrae a cladibus belli,
nisi quod transitum exercitus ager senserat. ii concitata omni iuventute sua et magna parte Etruscorum
ad rebellionem compulsa tantum exercitum fecerant
ut relicto post se in Etruria Decio ad oppugnandam
inde Romam ituros, magnifice de se ac contemptim
de Romanis loquentes, iactarent. quod inceptum
eorum ubi ad Decium consulem perlatum est, ad
urbem ex Etruria magnis itineribus pergit et in agro
Pupiniensi ad famam intentus hostium consedit.
nec Romae spernebatur Umbrorum bellum, et ipsae
minae metum fecerant expertis Gallica clade quam
intutam urbem incolerent. itaque legati ad Fabium
consulem missi sunt, ut si quid laxamenti a bello
Samnitium esset, in Umbriam propere exercitum
duceret. dicto paruit consul magnisque itineribus
ad Mevaniam, ubi tum copiae Umbrorum erant,
perrexit.
repens adventus consulis, quem procul Umbria in
Samnio bello alio occupatum crediderant, ita exterruit Umbros ut alii recedendum ad urbes munitas,
quidam omittendum bellum censerent; plaga unaA.U.C. 446 —Materinam ipsi appellant—non continuit modo
ceteros in armis sed confestim ad certamen egit.
castra vallantem Fabium adorti sunt. quos ubi
effusos ruere in munimenta consul vidit, revocatos
milites ab opere, prout loci natura tempusque patiebatur, ita instruxit; cohortatusque praedicatione vera
qua in Tuscis, qua in Samnio partorum decorum
exiguam appendicem Etrusci belli conficere iubet et
vocis impiae poenas expetere, qua se urbem Romanam
oppugnaturos minati sint.sint modius: sunt W. haec tanta sunt alacritate militum audita ut clamor sua sponte ortus loquentem interpellaverit ducem. ante imperium, deinde concentudeinde concentu (contentu PU: concerta F: conuentu T) W: ante concentu M: ante concentum M3. tubarum ac cornuum cursu effuso in hostem feruntur. non tamquam in viros aut armatos incurrunt; mirabilia dictu, signa primo eripi coepta signiferis, deinde ipsi signiferi trahi ad consulem,
armatique milites ex acie in aciem transferri, et
sicubi est certamen, scutis magis quam gladiis geritur
res; umbonibus incussaque ala sternuntur hostes.
plus capitur hominum quam caeditur, atque una vox
ponere arma iubentium per totam fertur aciem.
itaque inter ipsum certamen facta deditio est a
primis auctoribus belli. postero insequentibusque
diebus et ceteri Umbrorum populi deduntur;A.U.C. 446 Ocriculani sponsione in amicitiam accepti.
Fabius, alienae sortis victor belli, in suamA.U.C. 447-448 provinciam exercitum reduxit. itaque ei ob res tam
feliciter gestas, sicut priore anno populus continuaverat consulatum, ita senatus in insequentem annum,
quo Ap. Claudius L. Volumnius consules fuerunt,
prorogavit maxime Appio adversante imperium.
appium censorem petisse consulatum comitiaque
eius ab L. Furio tribuno plebis interpellata, donec se
censura abdicarit,abdicarit ruperti: abdicauit W. in quibusdam annalibus invenio. creatus consul, cum collegae novum bellum, SallentiniSallentini WSigonius: salentini (-ne F) W. hostes decernerentur, Romae mansit ut urbanis artibus opes augeret quando belli decus penes alios esset.
Volumnium provinciae haud paenituit. multa
secunda proelia fecit, aliquot urbes hostium vi cepit.
praedae erat largitor et benignitatem per se gratam
comitate adiuvabat militemque his artibus fecerat et
periculi et laboris avidum.
Q. Fabius pro consule ad urbem Allifas cum Samnitium exercitu signis conlatis confligit. minime
ambigua res fuit; fusi hostes atque in castra compulsi.
nec castra forent retenta, ni exiguum superfuisset
diei; ante noctem tamen sunt circumsessa et nocteA.U.C. 447-448 custodita ne quis elabi posset. postero die vixdum
luce certa deditio fieri coepta et pacti qui Samnitium
forent ut cum singulis vestimentis emitterentur;
ii omnes sub iugum missi. sociis Samnitium nihil
cautum; ad septem milia sub corona veniere. qui
se civem Hernicum dixerat seorsus in custodia
habitus. eos omnes Fabius Romam ad senatum
misit; et cum quaesitum esset dilectu an voluntarii
pro Samnitibus adversus Romanos bellassent per
Latinos populos custodiendi dantur, iussique eam
integram rem novi consules P. Cornelius Arvina Q.
Marcius Tremulus—hi enim iam creati erant—ad
senatum referre. id aegre passi Hernici; concilium
populorum omnium habentibus Anagninis in circo
quem Maritimum vocant praeter Aletrinatem Ferentinatemque et Verulanum omnes Hernici nominis
populo Romano bellum indixerunt.
in Samnio quoque, quia decesserat inde
Fabius, novi motus exorti. Calatia et Sora praesidiaque quae in his Romana erant expugnata et in
captivorum corpora militum foede saevitum. itaque
eo P. Cornelius cum exercitu missus; Marcio novi
hostes—iam enim Anagninis Hernicisque aliis bellum
iussum erat—decernuntur. primo ita omnia
opportuna loca hostes inter consulum castra interceperuntA.U.C. 447-448 ut pervadere expeditus nuntius non posset et per
aliquot dies incerti rerum omnium suspensique de
statu alterius uterque consul ageret, Romamque is
metus manaret, adeo ut omnes iuniores sacramento
adigerentur atque ad subita rerum duo iusti scriberentur exercitus. ceterum Hernicum bellum nequaquam pro praesenti terrore ac vetustavetusta Gronovius: vetustae klockius: vetustate W. gentis gloria fuit. nihil usquam dictu dignum ausi, trinis castris intra paucos dies exuti, triginta dierum indutias ita
ut ad senatum Romam legatos mitterent, pacti sunt
bimestri stipendio frumentoque et singulis in militem
tunicis. ab senatu ad Marcium reiecti, cui senatus
consulto permissum de Hernicis erat, isque eam
gentem in deditionem accepit.
et in Samnio alter consul superior viribus, locis
impeditior erat. omnia itinera obsaepserant hostes
saltusque pervios ceperant, ne qua subvehi commeatus possent; neque eos, cum cottidie signa in
aciem consul proferret, elicere ad certamen poterat;
satisque apparebat neque Samnitem certamen praesens nec Romanum dilationem belli laturum. adventus Marci, qui Hernicis subactis maturavit collegae
venire auxilio, moram certaminis hosti exemit. nam
ut qui ne alteri quidem exercitui se ad certamen
credidissent pares, coniungi utique passi duosA.U.C. 447-448 consulares exercitus nihil crederent superesse spei,
advenientem incomposito agmine Marcium adgrediuntur. raptim conlatae sarcinae in medium, et
prout tempus patiebatur instructa acies. clamor
primum in stativa perlatus, dein conspectus procul
pulvis tumultum apud alterum consulem in castris
fecit; isque confestim arma capere iussis raptimque
eductis in aciem militibus transversam hostium aciem
atque alio certamine occupatam invadit, clamitans
summum flagitium fore si alterum exercitum utriusque victoriae compotem sinerent fieri nec ad se sui
belli vindicarent decus. qua impetum dederat
perrumpit aciemque per mediam in castra hostium
tendit et vacua defensoribus capit atque incendit.
quae ubi flagrantia Marcianus miles conspexit et
hostes respexere, tum passim fuga coepta Samnitium
fieri; sed omnia obtinet caedes, nec in ullam partem
tutum perfugium est.
iam triginta milibus hostium caesis signum receptui consules dederant colligebantque in unum
copias in vicem inter se gratantes, cum repente
visae procul hostium novae cohortes, quae in supplementum scriptae fuerant, integravere caedem.
in quas nec iussu consulum nec signo accepto victores
vadunt, malo tirocinio imbuendum SamnitemA.U.C. 447-448 clamitantes. indulgent consules legionum ardori, ut qui
probe scirent novum militem hostium inter perculsos
fuga veteranos ne temptando quidem satis certamini
fore. nec eos opinio fefellit: omnes Samnitium
copiae, veteres novaeque, montes proximos fuga
capiunt. eo et Romana erigitur acies, nec quicquam
satis tuti loci victis est, et de iugis quae ceperant
funduntur; iamque una voce omnes pacem petebant.
tum trium mensum frumento imperato et annuo
stipendio ac singulis in militem tunicis ad senatum
pacis oratores missi.
Cornelius in Samnio relictus: Marcius de Hernicis
triumphans in urbem rediit, statuaque equestris in foro
decreta est, quae ante templum Castoris posita est.
Hernicorum tribus populis, Aletrinati Verulano Ferentinati, qui idqui id harant: qui FT2 or T3 (marg.): quia W. maluerunt quam civitatem,suae leges redditae, conubiumque inter ipsos, quod aliquamdiu
soli Hernicorum habuerunt, permissum. Anagninis
quique aliiquinque alii H.G. Mueller: quique (quicque D? LA)W. arma Romanis intulerant civitas sine suffragii latione: data concilia conubiaque adempta et magistratibus praeter quam sacrorum curatione interdictum.
eodem anno aedes Salutis a C. Iunio Bubulco
censore locata est, quam consul bello SamnitiumA.U.C. 447-448 voverat. ab eodem collegaque eius M. Valerio
Maximo viae per agros publica impensa factae. et
cum Carthaginiensibus eodem anno foedus tertio
renovatum, legatisque eorum, qui ad id venerant,
comiter munera missa.
dictatorem idem annus habuit P.A.U.C. 449 Cornelium Scipionem cum magistro equitum P. Decio
Mure. ab his, propter quae creati erant, comitia
consularia habita, quia neuter consulum potueratpotuerat Axs: potuerant W: poterant F. bello abesse. creati consules L. Postumius Ti.Ti. Sigonius (Diod. xx. lxxxi. 1, C.I.L. i2, p. 132): t MPUT2A2 : ·t P: ÷ (= et) F: et M4: wanting in OTDLA. Minucius. hos consules Piso Q. Fabio et P. Decio suggerit biennio exempto quo Claudium Volumniumque et Cornelium cum Marcio consules factos tradidimus. memoriane fugeritmemoriane fugerit S: memoriae (or -e)ne fugerit W: memorie ne fuerit U: wanting in O. in annalibus digerendis, an consulto binos consules, falsos ratus, transcendent, incertum est.
eodem anno in campum Stellatem agri Campani
Samnitium incursiones factae. itaque ambo consules
in Samnium missi cum diversas regiones, Tifernum
Postumius Bovianum Minucius petisset, Postumi
prius ductu ad Tifernum pugnatum. alii haud
dubie Samnites victos ac viginti milia hominum
capta tradunt, alii Marte aequo discessum et
Postumium metum simulantem nocturno itinere
clam in montes copias abduxisse, hostes secutosA.U.C. 449 duo milia inde locis munitis et ipsos consedisse.
Consul ut stativa tuta copiosaque—et ita erant—
petisse videretur, postquam et munimentis castra
firmavit et omni apparatu rerum utilium instruxit,
relicto firmo praesidio de vigilia tertia, qua duci
proxime potest, expeditas legiones ad collegam, et
ipsum adversus alios sedentem, ducit. ibi auctore
Postumio Minucius cum hostibus signa confert, et,
cum anceps proelium in multum diei processisset,
tum Postumius integris legionibus defessam iam
aciem hostium improviso invadit. itaque cum lassitudo ac volnera fugam quoque praepedissent, occidione occisi hostes, signa unum et viginti capta atque
inde ad castra Postumi perrectum. ibi duo victores
exercitus perculsum iam fama hostem adorti fundunt
fugantque; signa militaria sex et viginti capta et
imperator Samnitium Statius GelliusGellius Sigonius(Diod. xx. xC. 4 Ge/llios Ga/ios): Cellius W. multique alii mortales et castra utraque capta. et Bovianum urbsurbs crevier: ubi W. postero die coepta oppugnari brevi capitur, magnaque gloria rerum gestarum consules triumpharunt. Minucium consulem, cum volnere gravi relatum in castra, mortuum quidam auctores sunt, et M. Fulvium
in locum eius consulem suffectum, et ab eo, cum ad
exercitum Minuci missus esset, Bovianum captum.
eo anno Sora Arpinum Cesennia recepta abA.U.C. 449 Samnitibus. Herculis magnum simulacrum in Capitolio
positum dedicatumque.
P. Sulpicio SaverrioneSaverrione Sigonius (X. ix. 14, C.I.L. 12, p. 45): auerrione (auerione A) W. P. Sempronio SophoA.U.C. 450 consulibus Samnites, seu finem seu dilationem belli quaerentes, legatos de pace Romam misere. quibus
suppliciter agentibus responsum est, nisi saepe bellum
parantes pacem petissent Samnites, oratione ultro
citro habita de pace transigi potuisse; nunc, quando
verba vana ad id locorum fuerint, rebus standum
esse. P. Sempronium consulem cum exercitu brevi
in Samnio fore; eum, ad bellum pacemne inclinent
animi, falli non posse; comperta omnia senatui relaturum; decedentem ex Samnio consulem legati
sequerentur. eo anno cum pacatum Samnium exercitus Romanus benigne praebito commeatu peragrasset, foedus antiquum Samnitibus redditum.
ad Aequos inde, veteres hostes, ceterum per
multos annos sub specie infidae pacis quietos, versa
arma Romana, quod incolumi Hernico nomine
missitaverant simul cum iis Samniti auxilia et post Hernicos
subactos universa prope gens sine dissimulatione
consilii publici ad hostes desciverat; et postquam
icto Romae cum Samnitibus foedere fetiales venerantA.U.C. 450 res repetitum, temptationem aiebant esse ut terrore incusso belli Romanos se fieri paterentur; quod quanto opere optandum foret Hernicos docuisse, cum quibus
licuerit suas leges Romanae civitati praeoptaverint:
quibus legendi quid mallent copia non fuerit pro
poena necessariam civitatem fore. ob haec volgo in
conciliis iactata populus Romanus bellum fieri Aequis
iussit; consulesque ambo ad novum profecti bellum
quattuor milia a castris hostium consederunt.
Aequorum exercitus, ut qui suo nomine permultos
annos imbelles egissent, tumultuario similis, sine
ducibus certis, sine imperio, trepidare. alii exeundum in aciem, alii castra tuenda censent; movet
plerosque vastatio futura agrorum ac deinceps cum
levibus praesidiis urbium relictarum excidia. itaque
postquam inter multas sententias una, quae omissa
cura communium ad respectum suarum quemque
rerum vertit, estvertit, est Madvig: uertisset (-ent P): auertisset O. audita, ut prima vigilia diversi e castris ad deportanda omnia tuendasque moenibus urbestuendasque moenibus urbes Madvig s: tuendasque moenibus in urbes: tuendasque in omnibus urbes O: tuendosque moenibus se in urbes H. J. Mueller. abirent, cuncti eam sententiam ingenti adsensu accepere. palatis hostibus per agros prima luce Romani signis prolatis in acie consistunt, et ubi
nemo obvius ibat, pleno gradu ad castra hostiumA.U.C. 450 tendunt. ceterum postquam ibi neque stationes pro portis nec quemquam in vallo nec fremitum consuetum castrorum animadverterunt, insolito silentio moti metu insidiarum subsistunt. transgressi deinde vallum cum deserta omnia invenissent, pergunt hostem vestigiis sequi. sed vestigia in omnes aeque ferentia partes, ut in dilapsis passim, primo errorem faciebant; post per exploratores compertis hostium
consiliis ad singulas urbes circumferendo bello
unum et triginta oppida intra dies quinquaginta,
omnia oppugnando, ceperunt, quorum pleraque diruta
atque incensa, nomenque Aequorum prope ad internecionem deletum. de Aequis triumphatum; exemploque eorum clades fuit, ut Marrucini Marsi
Paeligni FrentaniFrentani Sigonius (chap. xvi. § 1 and Conway, Ital. dial. p. 212): feretani. MA2: feretrani W. mitterent Romam oratores pacis petendae amicitiaeque. his populis foedus petentibus datum.
eodem anno Cn. Flavius Cn. filiusCn. filius A2: cn_ fil P2: gn_ fil_ T: various corruptions W. scriba, patre libertino humili fortuna ortus, ceterum callidus vir
et facundus, aedilis curulis fuit. invenio in quibusdam
annalibus, cum appareret aedilibus fierique se pro
tribu aedilem videret neque accipi nomen quia scriptum faceret, tabulam posuisse et iurasse se scriptum
non facturum; quem aliquanto ante desisse scriptumA.U.C. 450 facere arguit Macer Licinius tribunatu ante gesto triumviratibusque, nocturno altero, altero coloniae
deducendae. ceterum, id quod haud discrepat, contumacia adversus contemnentes humilitatem suam
nobiles certavit; civile ius, repositum in penetralibus
pontificum, evolgavit fastosque circa forum in albo
proposuit, ut quando lege agi posset sciretur; aedem
Concordiae in area Volcani summa invidia nobilium
dedicavit; coactusque consensu populi Cornelius
Barbatus pontifex maximus verba praeire, cum more
maiorum negaret nisi consulem aut imperatorem
posse templum dedicare. itaque ex auctoritate senatus latum ad populum est ne quis templum aramve
iniussu senatus aut tribunorum plebei partis maioris
dedicaret. haud memorabilem rem per se, nisi
documentum sit adversus superbiam nobilium plebeiae
libertatis, referam. ad collegam aegrum visendi
causa Flavius cum venisset consensuque nobilium
adulescentium, qui ibi adsidebant, adsurrectum ei
non esset, curulem adferri sellam eo iussit ac de
sedede sede siesbye: sede W. honoris sui anxios invidia inimicos spectavit. ceterum Flavium dixerat aedilem forensis factio, Ap.
Claudi censura vires nacta, qui senatum primusA.U.C. 450 libertinorum filiis lectis inquinaverat, et posteaquam eam lectionem nemo ratam habuit nec in curia adeptus erat quas petierat opes, urbanisurbanis Gronovius: urbanas W. humilibus per omnes tribus divisis forum et campum corrupit. tantumque Flavi comitia indignitatis habuerunt ut plerique nobilium anulos aureos et phaleras deponerent. ex eo tempore in duas partes discessit civitas: aliud integer populus, fautor et cultor bonorum, aliud forensis factio tendebat,tendebat Fs Madvig: tenebat W (Walters and Conway,cf. ciC. Par. I. 14.) donec Q. Fabius et P. Decius censores facti, et Fabius simul concordiae causa, simul ne humillimorum in manu comitia essent, omnem forensem turbam excretam in quattuor tribus coniecit urbanasque eas appellavit. adeoque eam rem acceptam gratis animis ferunt ut Maximi cognomen, quod tot victoriis non pepererat, hac ordinum temperatione pareret. ab eodem institutum dicitur
ut equites idibus Quinctilibus transveherentur.
Libri IX Periocha
T. Veturius Spurius Postumius coss. apud furcas
Caudinas deducto in locum artum exercitu, cum spes nulla
esset evadendi, foedere cum Samnitibus facto et sescentis
equitibus Romanis obsidibus datis ita exercitum abduxerunt ut omnes sub iugum mitterentur; idemque auctore
Spurio Postumio cos. qui in senatu suaserat ut eorum
deditione quorum culpa tam deforme foedus ictum erat,
publica fides liberaretur, cum duobus trib. pl. et omnibus
qui foedus spoponderant dediti Samnitibus non sunt
recepti. nec multo post fusis a Papirio Cursore Samnitibus
et sub iugum missis receptisque sescentis equitibus
Romanis qui obsides dati erant, pudor flagitii prioris
abolitus est. tribus duae adiectae sunt, OufentinaOufentina hertz: ofentina (or osfentina) MSS. et Falerna. Suessa et Pontia coloniae deductae sunt. Ap.
Claudius censor aquam perduxit; viam stravit quae Appia
vocata est, libertinorum filios in senatum legit. ideoque,
quoniam is ordo indignis inquinatus videbatur, sequentis
anni coss. senatum observaverunt, quem ad modum ante
proximos censores fuerat. res praeterea contra Apulos et
Etruscoset Etruscos cod. bergianus: Etruscos MSS. et Umbros et Marsos et Paelignos et Aequos et Samnites, quibus foedus restitutum est, prospere gestas continet. Cn. FlaviusCn. Flavius edd: C. Flavius MSS. scriba, libertino patre natus, aedilis curulis fruit per forensem factionem creatus, quae, cum comitia et campum turbaret et in his propter nimias vires dominaretur, a Q. Fabio censore in quattuor tribus redacta
est, quas urbanas appellavit;quas urbanas appellavit cod. guelferb.: omitted by best MSS. eaque res Fabio Maximo nomen dedit. in hoc libro mentionem habet Alexandri, qui temporibus his fuit, et aestimatis populi R. viribus, quae tune erant, colligit si Alexander in Italiam traiecisset, non tam ei victorian de populo Romano fore quam de iis
gentibus quas ad orientem imperio suo subiecerat.
Liber X
L. Genucio Ser. Cornelio consulibus ab externisA.U.C. 451-452 ferme bellis otium fuit. Soram atque Albam coloniae
deductae. Albam in Aequos sex milia colonorum
scripta: Sora agri Volsci fuerat, sed possederant
Samnites; eo quattuor milia hominum missa. eodem
anno Arpinatibus Trebulanisque civitas data. Frusinates tertia parte agri damnati, quod Hernicos ab
eis sollicitatos compertum, capitaque coniurationis
eius quaestione ab consulibus ex senatus consultoex senatus consulto A2: ex sōc MPT: ex sēc_ ODLA? ex sec P2: exe. c_.F. habita virgis caesi ac securi percussi. tamen ne prorsus imbellem agerent annum, parva expeditio in
Umbriam facta est, quod nuntiabatur ex spelunca quadam excursiones armatorum in agros fieri. in eam
speluncam penetratum cum signis est, et ex locoex loco Madvig: ex eo (ea O) loco W. obscuro multa volnera accepta maximeque lapidum ictu, donec altero specus eius ore—nam pervius erat— invento utraeque fauces congestis lignis accensae.
ita intus fumo ac vapore ad duo milia armatorum,
ruentia novissime in ipsas flammas, dum evadere
tendunt, absumpta.
M. Livio DentreDentres: dentrice (or -cae) W: dentice (PFU (not in O) M. AemilioM. Aemilio sigon. (diod. xx. cvi. 1, CIL 12, p. 132): ā U: c (or t) A2s: omitted byW. consulibusA.U.C. 451-452 redintegratum Aequicum bellum. coloniam aegre patientes velut arcem suis finibus impositam summa
vi expugnare adorti ab ipsis colonis pelluntur.
ceterum tantum Romae terrorem fecere, quia vix
credibile erat tam adfectis rebus solos per se Aequos
ad bellum coortos, ut tumultus eius causa dictator
diceretur C. iunius Bubulcus. cum M. Titinio
magistro equitum profectus primo congressu Aequos
subegit, ac die octavo triumphans in urbem cum
redisset, aedem Salutis, quam consul voverat censor
locaverat, dictator dedicavit.
eodem anno classis Graecorum Cleonymo duceA.U.C. 452 Lacedaemonio ad Italiae litora adpulsa ThuriasThurias s: turias D3: thurios (trurios T, turios A) W: durior D? L. urbem in Sallentinis cepit. adversus hunc hostem
consul Aemilius missus proelio uno fugatum compulit in naves. Thuriae redditae veteri cultori,
Sallentinoque agro pax parta. Iunium Bubulcum
dictatorem missum in Sallentinos in quibusdam
annalibus invenio et Cleonymum, priusquam confligendum esset cum Romanis, Italia excessisse.
circumvectus inde Brundisii promunturium medioque sinu Hadriatico ventis latus, cum laeva importuosa Italiae litora, dextra Illyrii Liburnique et
Histri, gentes ferae et magna ex parte latrociniis
maritimis infames, terrerent, penitus ad litoraA.U.C. 452 Venetorum pervenit. expositis paucis qui loca explorarent,
cum audissetaudisset A2 or A4 s: audissent W. tenue praetentum litus esse, quod transgressis stagna ab tergo sint inrigua aestibus maritimis; agros haud proculhaud procul falters and Conway: haud procul proximos (proximus F) W: haut proximos A: haud procul agro pax... Salluntinos (repeated from § 3) proximos (omitting agros) O. proximos cerni,cerni s: cernit W. ulteriora colles videri; esse ostium fluminis praealti, quo circumagi naves in stationem tutam possintpossint Walters and Conway: possint vidisse s: possent vidisse Madvig: vidisse W: vidisset PFUOT2. — Meduacus amnis erat—: eo invectam classem subire flumine adverso iussit. gravissimas navium non pertulit alveus fluminis; in leviora navigia transgressa multitudo armatorum ad frequentes agros, tribus maritimis Patavinorum vicis colentibus eam oram,
pervenit. ibi egressi praesidio levi navibus relicto
vicos expugnant, inflammant tecta, hominum pecudumque praedas agunt et dulcedine praedandi longius
usque a navibus procedunt.
haec ubi Patavium sunt nuntiata—semper autem
eos in armis accolae Galli habebant—in duas partes
iuventutem dividunt. alteraaltera A2 or A4: alteram W: alterum F. in regionem, qua effusa populatio nuntiabatur, altera, ne cui praedonum
obvia fieret, alioalio Gronovius: altero (wanting in O) W. itinere ad stationem navium—milia autem quattuordecim ab oppido aberat—ducta. in naves ignarisignaris s: paruis W: paruas Us: paruas ignaris s. custodibus interemptis impetus factus, territique nautae coguntur naves in alteram ripam amnis traicere. et in terra prosperum aeque in
palatos praedatores proelium fuerat refugientibusqueA.U.C. 452 ad stationem Graecis Veneti obsistunt; ita in medio circumventi hostes caesique; pars capti classem indicant regemque Cleonymum tria milia abesse. inde captivis proximo vico in custodiam datis pars
fluviatiles naves, ad superanda vada stagnorum apte
planis alveis fabricatas, pars captiva navigia armatis
complent profectique ad classem immobiles naves et
loca ignota plus quam hostem timentes circumvadunt;
fugientesque in altum acrius quam repugnantes
usque ad ostium amnis persecuti captis quibusdam
incensisque navibus hostium, quas trepidatio in vada
intulerat, victores revertuntur. Cleonymus vix quinta
parte navium incolumi, nulla regione maris Hadriatici
prospere adita, discessit. Rostra navium spoliaque
Laconum in aede iunonis veteri fixa multi supersunt
qui viderunt Patavi. monumentum navalis pugnae
eo die quo pugnatum est quotannis sollemne certamen
navium in flumine oppidi medio exercetur.
eodem anno Romae cum Vestinis petentibus
amicitiam ictum est foedus. multiplex deinde exortus terror. Etruriam rebellare ab Arretinorum
seditionibus motu orto nuntiabatur, ubi Cilnium genusA.U.C. 452 praepotens divitiarum invidia pelli armis coeptum;
simul Marsos agrum vi tueri, in quem colonia Carseoli
deducta erat quattuor milibus hominum scriptis.
itaque propter eos tumultus dictus M. Valerius
Maximus dictator magistrum equitum sibi legit M.
Aemilium Paulum.—Id magis credo quam Q. Fabium
ea aetate atque eis honoribus Valerio subiectum;
ceterum ex Maximi cognomine ortum errorem haud
abnuerim.—Profectus dictator cum exercitu proelio
uno Marsos fundit; compulsis deinde in urbes munitas, Milioniam, Plestinam, Fresiliam intra dies paucos
cepit et parte agri multatis Marsis foedus restituit.
tum in Etruscos versum bellum; et cum dictator
auspiciorum repetendorum causa profectus Romam
esset, magister equitum pabulatum egressus ex insidiis
circumvenitur signisque aliquot amissis foeda militum
caede ac fuga in castra est compulsus.—Qui terror
non eo tantum a Fabio abhorret quod, si qua alia
arte cognomen suum aequavit tum maxime bellicis
laudibus, sed etiam quod memor Papirianae saevitiae
nunquam ut dictatoris iniussu dimicaret adduci
potuisset.
nuntiata ea clades Romam maiorem quam res
erat terrorem excivit. nam ut exercitu deleto ita
iustitium indictum, custodiae in portis, vigiliae vicatimA.U.C. 452 exactae, arma tela in muros congesta. omnibus
iunioribus sacramento adactis dictator ad exercitum
missus omnia spe tranquilliora et composita magistri
equitum cura, castra in tutiorem locum redacta,
cohortes quae signa amiserant extra vallum sine tentoriis destitutas invenit, exercitum avidum pugnae,
quo maturius ignominia aboleretur. itaque confestim castra inde in agrum Rusellanum promovit.
eo et hostes secuti, quamquam ex bene gesta re
summam et in aperto certamine virium spem habebant, tamen insidiis quoque, quas feliciter experti
erant, hostem temptant. tecta semiruta vici per
vastationem agrorum deusti haud procul castris
Romanorum aberant. ibi abditis armatis pecus in
conspectu praesidii Romani, cui praeerat Cn. Fulvius
legatus, propulsum. ad quam inlecebram cum
moveretur nemo ab Romana statione, pastorum unus
progressus sub ipsas munitiones inclamat alios,
cunctanter ab ruinis vici pecus propellentes, quid
cessarent cum per media castra Romana tuto agere
possent. haec cum legato Caerites quidam interpretarentur et per omnes manipulos militum indignatio
ingens esset nec tamen iniussu movere auderent,A.U.C. 452 iubet peritos linguae attendere animum, pastorum sermo agresti an urbano propior esset. cum referrent sonum linguae et corporum habitum et nitorem
cultiora quam pastoralia esse, ite igitur, dicite,
inquit, detegant nequiquam conditas insidias:
omnia scire Romanum nec magis iam dolo capi quam
armis vinci posse.
haec ubi audita sunt et ad eos
qui consederant in insidiis perlata, consurrectum
repente ex latebris est et in patentem ad conspectum
undique campum prolata signa. visa legato maior
acies quam quae ab suo praesidio sustineri posset
itaque propere ad dictatorem auxilia accitum mittit;
interea ipse impetus hostium sustinet.
nuntio allato dictator signa ferri ac sequi iubet
armatos. sed celeriora prope omnia imperio erant;
rapta extemplo signa armaque, et vix ab impetu et
cursu tenebantur. cum ira ab accepta nuper clade
stimulabat, tum concitatior accidens clamor ab increscente certamine. urgent itaque alii alios hortanturque signiferos ut ocius eant. quo magis
festinantes videt dictator, eo impensius retentat
agmen ac sensim incedere iubet. Etrusci contra,A.U.C. 452 principio exciti pugnae, omnibus copiis aderant; et
super alios alii nuntiant dictatori omnes legiones
Etruscorum capessisse pugnam nec iam ab suis
resisti posse, et ipse cernit ex superiore loco in
quanto discrimine praesidium esset. ceterum satis
fretus esse etiam nunc tolerando certamini legatum nec se procul abesse periculi vindicem, quam
maxime volt fatigari hostem, ut integris adoriatur
viribus fessos. quamquam lente procedunt, iam
tamen ad impetum capiundum,capiundum M: capiendum TDLA: capiunt dum PFU: wanting in O. equiti utique, modicum erat spatium. prima incedebant signa legionum, ne quid occultum aut repentinum hostis timeret;
sed reliquerat intervalla inter ordines peditum, qua
satis laxo spatio equi permitti possent. pariter
sustulit clamorem acies et emissus eques libero
cum in hostem invehitur incompositisque adversus
equestrem procellam subitum pavorem offundit.
itaque, ut prope serum auxilium iam paene circumventis, ita universa requies data est. integri accepere
pugnam, nec ea ipsanec ea ipsa - (ix. xi. 5): nec a ipsa M: nec ipsa, W: ex ipsa P: nec hec ipsa P2 or P3: nec hec ipsa O: nec hec ex ipsa U: nec hec exposita F. longa aut anceps fuit. fusi hostes castra repetunt inferentibusque iam signa Romanis cedunt et in ultimam castrorum partem
conglobantur. haerent fugientes in angustiisA.U.C. 452 portarum; pars magna aggerem vallumque conscendit, si aut ex superiore loco tueri se aut superare aliqua et evadere posset. forte quodam loco male densatus
agger pondere superstantium in fossam procubuit;
atque ea, cum deos pandere viam fugae conclamassent, plures inermes quam armati evadunt.
hoc proelio fractae iterum Etruscorum vires, et
pacto annuo stipendio et duum mensum frumento
permissum ab dictatore ut de pace legatos mitterent
Romam. pax negata, indutiae biennii datae.
dictator triumphans in urbem rediit.—Habeo auctores sine ullo memorabili proelio pacatam ab
dictatore Etruriam esse seditionibus tantum Aretinorum compositis et CilnioCilnio gruter: licinio iacilnio M: licinio (omitted by F) W. genere cum plebe in gratiam reducto.—Consul ex dictatura factus M.
Valerius. non petentem atque adeo etiam absentem creature tradidere quidam et per interregem ea
comitia facta; id unum non ambigitur, consulatum
cum Apuleio Pansa gessisse.
M. Valerio et Q. Apuleio consulibus satis
pacatae foris res fuere: Etruscum adversaeadversae s: aduersa W: aduersi U. belli
res et indutiae quietum tenebant; SamnitemA.U.C. 454 multorum annorum cladibus domitum hauddum foederis
novi paenitebat. Romae quoque plebem quietam
exonerataexonerata Madvig:exhoneratam deducta A: et exon (or -hon-)eratam deducta W:et exon(or—hon-)eratam deductam MPFTL. in colonias multitudo praestabat. tamen ne undique tranquillae res essent, certamen iniectum inter primores civitatis, patricios plebeiosque, ab
tribunis plebis Q. et Cn. Ogulniis,Ogulniis s: Oguiniis W: oguinus L: ognimus F. qui undique criminandorum patrum apud plebem occasionibus quaesitis, postquam alia frustra temptata erant, eam actionem susceperunt qua non infimam plebem accenderent sed ipsa capita plebis, consulares
triumphalesque plebeios, quorum honoribus nihil
praeter sacerdotia, quae nondum promiscua erant,
deesset. rogationem ergo promulgarunt ut, cum
quattuor augures, quattuor pontifices ea tempestate
essent placeretque augeri sacerdotum numerum,
quattuor pontifices, quinque augures, de plebe
omnes, adlegerentur.—Quemadmodum ad quattuor
augurum numerum nisi morte duorum id redigi
collegium potuerit, non invenio, cum inter augures
constet imparem numerum debere esse, ut tres
antiquae tribus, Ramnes Titienses Luceres, suum
quaeque augurem habeant aut, si pluribus sit opus,
pari inter se numero sacerdotes multiplicent, sicut
multiplicati sunt cum ad quattuor quinque adiecti
novem numerum, ut terni in singulas essent,
expleverunt. ceterum, quia de plebe adlegebantur, iuxtaA.U.C. 454 eam rem aegre passi patres quam cum consulatum volgari viderent. simulabant ad deos id magis quam ad se pertinere: ipsos visuros ne sacra sua polluantur; id se optare tantum, ne qua in rem publicam clades veniat. minus autem tetendere, adsueti iam talitaliW: in tali harant (supported by PF which have in certaminum below). genere certaminum vinci; et cernebant adversarios non, id quod olim vix speraverint, adfectantes magnos honores sed omnia iam in quorum spem dubiam erat certatum adeptos, multiplices consulatus censurasque et triumphos.
certatum tamen suadenda dissuadendaque
lege inter Ap. Claudium maxime ferunt et inter P.
Decium Murem. qui cum eadem ferme de iure
patrum ac plebis quae pro lege Licinia quondam
contraque eam dicta erant cum plebeiis consulatus
rogabatur disseruissent,disseruissent s:disseruisset W:deseruisset L. rettulisse dicitur Decius parentis sui speciem, qualem eum multi qui in
contione erant viderant, incinctum Gabino cultu
super telum stantem, quo se habitu pro populo ac
legionibus Romanis devovisset: tum P. Decium
consulem purum piumque deis immortalibus visumA.U.C. 454 aeque ac si T. Manlius collega eius devoveretur: eundem P. Decium qui sacra publica populi Romani
faceret legi rite non potuisse? id esse periculum, ne
suas preces minus audirent di quam Ap. Claudi?
castius eum sacra privata facere et religiosius deos
colere quam se? quem paenitere votorum quae pro
re publica nuncupaverint tot consules plebeii, tot
dictatores, aut ad exercitus euntes aut inter ipsa
bella? numerarentur duces eorum annorum, quibus plebeiorum ductu et auspicio res geri coeptae
sint;coeptae sint duker: coeptae sunt W: coepta sunt F: cepte sunt 0: cepte s_ A: coactae sunt L. numerarentur triumphi: iam ne nobilitatis quidem suae plebeios paenitere. pro certo habere, si quod repens bellum oriatur non plus spei fore
senatui populoque Romano in patriciis quam in
plebeiis ducibus.
quod cum ita se habeat, cui deorum hominumve
indignum videri potest
inquit, "eos viros, quos vos
sellis curulibus, toga praetexta, tunica palmata et
toga picta et corona triumphali laureaque honoraritis,
quorum domos spoliis hostium adfixis insignes inter
alias feceritis, pontificalia atque auguralia insignia
adicere? qui iovis optimi maximi ornatu decoratusA.U.C. 454 curru aurato per urbem vectus in Capitolium ascenderit, is nonis non Weissenborn: is W. conspiciatur cum capide ac lituo, cumcum capide ac lituo, cum Walters: cum capide ac lituo s: cum li capide ac tuo M: cum lituo PFOT2 (or T1): cum litua U: cum TDLA. capite velato victimam caedet auguriumve ex arce
capiet? cuius in imaginisin imaginis wesenberg: imaginis (sic) A: imaginis W. titulo consulatus censuraque et triumphus aequo animo legetur, si auguratum aut pontificatum adieceritis, non sustinebunt legentium oculi? equidem—pace dixerim deum—eos nos iam populi Romani beneficio esse spero, qui sacerdotiis non minus reddamus dignatione nostra honorishonoris dx: honores W. quam acceperimus et deorum inagis quam nostra causa expetamus ut quos privatim colimus publice colamus.
quid autem ego sic adhuc egi, tamquam
integra sit causa patriciorum de sacerdotiis et non
iam in possessione unius amplissimi simus sacerdotii?
decemviros sacris faciundis, carminum Sibyllae ac
fatorum populi huius interpretes, antistites eosdem
Apollinaris sacri caerimoniarumque aliarum plebeios
videmus. nec aut tum patriciis ulla iniuria facta
est, cum duumviris sacris faciundis adiectus est
propter plebeios numerus, et nunc tribunus, vir
fortis ac strenuus, quinque augurum loca, quattuorA.U.C. 454 pontificum adicit,adicit duker: adiciet A2 (or A3): adiecit W. in quae plebeii nominentur, non ut vos, Appi, vestro loco pellant sed ut adiuvent vos homines plebeii divinis quoque rebus procurandis,
sicut in ceteris humanis pro parte virili adiuvant.
noli erubescere, Appi, collegam in sacerdotio habere
quem in censura quem in consulatu collegam habere
potuisti, cuius tam dictatoris magister equitum quam
magistri equitum dictator esse potes. sabinum
advenam, principem nobilitatisnobilitatis A1(or A2) W: nobilitati W. vestrae, seu AttiumAttium alschefski (II. xvi. 4): at(or ac-)ium MPFUO: app tum TDLA. Clausum seu Ap. Claudium mavoltis, illi antiqui patricii in suum numerum acceperunt: tu netu ne siesbye: ne W. fastidieris nos in sacerdotum numerum accipere. multa nobiscum decora adferimus, immo omnia eadem quae vos superbos fecerunt: L. Sextius primus de plebe consul est factus, C. Licinius Stolo primus magister equitum, C. Marcius RutulusRutulus Conway and Walters on III. vii. 6: rutilius (or -cil-) W. The same correction at chap. ix. § 2. primus et dictator et censor, Q. Publilius Philo primus praetor. semper ista audita sunt eadem, penes vos auspicia esse, vos solos gentem habere, vos solos iustum imperium et auspicium domi militiaeque; aeque adhuc prosperum plebeium et patricium fuit porroque erit. en umquam fando audistis
patricios primo esse factos non de caelo demissos sed
qui patrem ciere possent, id est nihil ultra quam
ingenuos? consulem iam patrem ciere possum,
avumque iam poterit filius meus. nihil est aliud inA.U.C. 454 re, Quirites, nisi ut omnia negata adipiscamur; certamen tantum patricii petunt nec curant quem eventum certaminum habeant. ego hanc legem, quod bonum faustum felixque sit vobis ac rei publicae, uti rogas, iubendamiubendamW: subendam s: subeundam W. censeo."
vocare tribus extemplo populus iubebat,A.U.C. 455 apparebatque accipi legem; ille tamen dies intercessione est sublatus. postero die deterritis tribunis
ingenti consensu accepta est. pontifices creantur
suasor legis P. Decius Mus P. Sempronius Sophus
C. Marcius Rutulus M. Livius Denter; quinque
augures item de plebe, C. Genucius P. Aelius Paetus
M. Minucius Faesus C. Marcius T. Publilius. ita
octo pontificum, novem augurum numerus factus.
eodem anno M. Valerius consul de provocatione
legem tulit diligentius sanctam. tertio ea tum post
reges exactos lata est, semper a familia eadem.
causam renovandae saepius haud aliam fuisse reor
quam quod plus paucorum opes quam libertas plebis
poterat. porcia tamen lex sola pro tergo civium
lata videtur, quod gravi poena, si quis verberasset
necassetve civem Romanum, sanxit; valeria lex cum
eum qui provocasset virgis caedi securique necariA.U.C. 455 vetuisset, si quis adversus ea fecisset, nihil ultra quam improbe factum
adiecit. id, qui tum
pudor hominum erat, visum, credo, vinculum satis
validum legis: nunc vix seriovix serio s pithoeus, Perizonius: uix seruo OTA2:uix seru (or other corruptions) W. ita minetur quisquam.
bellum ab eodem consule haudquaquam memorabile adversus rebellantes Aequos, cum praeter
animos feroces nihil ex antiqua fortuna haberent,
gestum est. alter consul Apuleius in Umbria
Nequinum oppidum circumsedit. locus erat arduus
atque in parte una praeceps, ubi nunc Narnia sita
est, nec vi nec munimento capi poterat. itaque
eam infectam rem M. Fulvius Paetus T. Manlius
Torquatus novi consules acceperunt.
in eum annum cum Q. Fabium consulem non
petentem omnes dicerent centuriae, ipsum auctorem
fuisse Macer Licinius ac Tubero tradunt differendi
sibi consulatus in bellicosiorem annum: eo anno
maiori se usui rei publicae fore urbano gesto magistratu. ita nec dissimulantem quid mallet nec
petentem tamen, aedilem curulem cum L. Papirio
Cursore factum. id ne pro certo ponerem vetustior
annalium auctor Piso effecit, qui eo anno aediles
curules fuisse tradit Cn. DomitiumCn. Domitium Pighius (C.I.L. 12, p. 134): CĪ (or cl or C_.L_. or C.L.) Domitium W: l.C. domitium T. Cn. filium
Calvinum et Sp. Carvilium Q. filium Maximum. id credoA.U.C. 455 cognomen errorem in aedilibus fecisse secutamque fabulam mixtam ex aediliciis et consularibus comitiis,
convenientem errori. et lustrum eo anno conditum
a P. Sempronio SophoP. Sempronio Sopho et edd (from § 2): P. Sulpicio Sopho et MTDLA: omitted by PFUO?. et P. Sulpicio Saverrione censoribus, tribusque additae duae, Aniensis ac Terentina.Terentina W: tarentina TDLA: terentia periocha: Teretina mommsen (cf. Conway, Italic Dialects, i, p. 340). haec Romae gesta.
ceterum ad Nequinum oppidum cum segni
obsidione tempus tereretur, duo ex oppidanis, quorum
erant aedificia iuncta muro, specu facto ad stationes
Romanas itinere occulto perveniunt; inde ad consulem deducti praesidium armatum se intra moenia
et muros accepturos confirmant. nec aspernanda
res visa neque incaute credenda. cum altero eorum
—nam alter obses retentus—duo exploratores per
cuniculum missi; per quos satis comperta re trecenti
armati transfuga duce in urbem ingressi nocte portam quae proxima erat cepere. qua refracta consul
exercitusque Romanus sine certamine urbem invasere. ita Nequinum in dicionem populi Romani
venit. colonia eo adversus Umbros missa a Nare
flumineNare flumine s: flumine W. Narnia appellata; exercitus cum magna praeda Romam reductus.
eodem anno ab Etruscis adversus indutias paratum bellum; sed eos taliatalia glareanus: alia W. molientis Gallorum ingens
exercitus finis ingressus paulisper a proposito avertit.A.U.C. 455 pecunia deinde, qua multum poterant, freti, socios ex hostibus facere Gallos conantur ut eo adiuncto
exercitu cum Romanis bellarent. de societate
haud abnuunt barbari: de mercede agitur. qua
pacta acceptaque cum parata cetera ad bellum essent
sequique Etruscus iuberet, infitias eunt mercedem
se belli Romanis inferendi pactos: quidquid acceperint accepisse ne agrum Etruscum vastarent armisque lacesserent cultores; militaturos tamen se, si
utique Etrusci velint, sed nulla alia mercede quam
ut in partem agri accipiantur tandemque aliqua sede
certa consistant. multa de eo concilia populorum
Etruriae habita, nec perfici quicquam potuit, non
tam quia imminui agrum quam quia accolas sibi
quisque adiungere tam efferatae gentis homines
horrebat. ita dimissi Galli pecuniam ingentem sine
labore ac periculo partampartam s: paratam W. rettulerunt. Romae terrorem praebuit fama Gallici tumultus ad bellum Etruscum adiecti; eo minus cunctanter foedus ictum cum Picenti populo est.
T. Manlio consuli provincia Etruria sorteA.U.C. 456 evenit; qui vixdum ingressus hostium finis cum
exerceretur inter equites, ab rapido cursuA.U.C. 456 circumagendo equo effusus extemplo prope exspiravit; tertius ab eo casu dies finis vitae consuli fuit. quo
velut omine belli accepto deos pro se commisisse
bellum memorantes Etrusci sustulere animos. Romae
cum desiderio viri tum incommoditate temporis
tristis nuntius fuit; patres ab iubendo dictatore consulis subrogandi comitia ex sententia principum
habita deterruerunt.patres . . . deterruerunt Gronovius:ut patres . . . delirruerint W. M. Valerium consulem omnes centuriaecenturiae cobet: sententiae centuriaeque W. dixere, quem senatus dictatorem dici iussurus fuerat. tum extemplo in Etruriam ad legiones proficisci iussit. adventus eius compressit Etruscos adeo ut nemo extra munimenta egredi auderet timorque ipsorum obsidioni similis esset.
neque illos novus consul vastandis agris urendisque
tectis, cum passim non villae solum sed frequentes
quoque vici incendiis fumarent, elicere ad certamen
potuit.
cum hoc segnius bellum opinione esset, alterius
belli, quod multis in vicem cladibus haud immerito
terribile erat, fama, Picentium novorum sociorum
indicio exorta est: Samnites arma et rebellionem
spectare seque ab iis sollicitatos esse. Picentibus
gratiae actae et magna pars curae patribus ab Etruria
in Samnites versa est.
caritas etiam annonae sollicitam civitatem habuitA.U.C. 456 ventumque ad inopiae ultimum foret, ut scripsere
quibus aedilem fuisse eo anno Fabium Maximum
placet, ni eius viri cura, qualis in bellicis rebus multis
tempestatibus fuerat, talis domi tum in annonae
dispensatione praeparando ac convehendo frumento
fuisset.
eo anno—nec traditur causa—interregnum initum.
interreges fuere Ap. Claudius, dein P. Sulpicius. is
comitia consularia habuit; creavit L. Cornelium
Scipionem, Cn. Fulvium consules.
principio huius anni oratores Lucanorum ad novos
consules venerunt questum, quia condicionibus
perlicere se nequiverint ad societatem armorum,
Samnites infesto exercitu ingressos fines suos vastare
belloque ad bellum cogere. Lucano populo satis
superque erratum quondam nunc ita obstinatos
animos esse: ut omnia ferre ac pati tolerabilius
ducant, quam ut unquam postea nomen Romanum
violent. orare patres ut et Lucanos in fidem
accipiant et vim atque iniuriam ab se Samnitium
arceant: se, quamquam bello cum Samnitibus
suscepto necessaria iam facta adversus Romanos
fides sit, tamen obsides dare paratos esse.
brevis consultatio senatus fuit; ad unum
omnes iungendum foedus cum Lucanis resque
repetendas ab Samnitibus censent. benigneA.U.C. 456 responsum Lucanis ictumque foedus; fetiales missi, qui
Samnitem decedere agro sociorum ac deducere exercitum finibus Lucanis iuberent; quibus obviam missi
ab Samnitibus, qui denuntiarent, si quod adissent in
Samnio concilium, haud inviolatos abituros. haec
postquam audita sunt Romae, bellum Samnitibus et
patres censuerunt et populus iussit.
consules inter se provincias partiti sunt: Scipioni
Etruria, Fulvio Samnites obvenerunt, diversique ad
suum quisque bellum proficiscuntur. Scipioni segne
bellum et simile prioris anni militiae exspectanti
hostes ad Volaterras instructo agmine occurrerunt.
pugnatum maiore parte diei magna utrimque caede;
nox incertis qua data victoria esset intervenit. lux
insequens victorem victumque ostendit; nam Etrusci
silentio noctis castra reliquerant.reliquerant heusinger: reliquerunt W. Romanus egressus in aciem, ubi profectione hostium concessam victoriam videt, progressus ad castra vacuis cum plurima
praeda—nam et stativa et trepide deserta fuerant—potitur. inde in Faliscum agrum copiis reductis
cum impedimenta Faleriis cum modico praesidio
reliquisset, expedito agmine ad populandospopulandos MPUOA2: depopulandos FTDLA. hostiumA.U.C. 456 fines incedit. omnia ferro ignique vastantur; praedae undique actae. nec solum modo vastum hosti relictum sed castellis etiam vicisque inlatus ignis: urbibus oppugnandis temperatum, in quas timor Etruscos
compulerat.
Cn. Fulvi consulis clara pugna in Samnio ad
Bovianum haudquaquam ambiguae victoriae fuit.
Bovianum inde adgressus nec ita multo post Aufidenam vi cepit.
eodem anno Carseolos colonia in agrum
Aequicolorum deducta. Fulvius consul de Samnitibus triumphavit. cum comitia consularia instarent,
fama exorta Etruscos Samnitesque ingentes conscribere
exercitus: palam omnibus conciliis vexari principes
Etruscorum, quod non Gallos quacumque condicione
traxerint ad bellum; increpariincrepari s: increpare W. magistratus Samnitium, quod exercitum adversus Lucanum hostem comparatum obiecerint Romanis; itaque suis sociorumque viribus consurgere hostes ad bellum, et
haudquaquam pari defungendum esse certamine.
hic terror, cum illustres viri consulatum peterent,
omnes in Q. Fabium Maximum primo non petentem,
deinde, ut inclinata studia vidit, etiam recusantem
convertit: quid se iam senem ac perfunctum laboribus
laborumque praemiis sollicitarent? nec corporis necA.U.C. 456 animi vigorem remanere eundem, et fortunam ipsam
vereri, ne cui deorum nimia iam in se et constantior
quam velint humanae res videatur. et se gloriae
seniorum succrevisse et ad suam gloriam consurgentes
alios laetum aspicere; nec honores magnos fortissimis
viris Romae nec honoribus deesse fortes viros.
acuebat hac moderatione tam iusta studia; quae
verecundia legum restinguenda ratus, legem recitari
iussit qua intra decem annos eundem consulem refici
non liceret. vix prae strepitu audita lex est tribunique plebis nihil id impedimenti futurum aiebant:
se ad populum laturos uti legibus solveretur. et
ille quidem in recusando perstabat: quid ergo attineret
leges ferri,ferri Walters: ferri ros(or—rof-)itans M: ferri cogitans O: ferri rogitans (in PFU rogitans comes after quibus) W. quibus per eosdem qui tulissent fraus
fieret. iam regi leges, non regere. populuspopulus A2: populos W(uncertainn which letter in O). nihilo minus suffragia inibat, et ut quaeque intro vocata erat centuria, consulem haud dubie Fabium dicebat.
tum demum consensu civitatis victus, dei approbent
inquit, quod agitis acturique estis, Quirites.
ceterum, quoniam in me quod vos voltis facturi
estis, in collega sit meae apud vos gratiae locus:
P. Decium, expertum mihi concordi collegio virum,A.U.C. 456 dignum vobis, dignum parente suo, quaeso mecum consulem faciatis.
iusta suffragatio visa. omnes quae supererant centuriae Q. Fabium, P. Decium
consules dixere.
eo anno plerisque dies dicta ab aedilibus, quia
plus quam quod lege finitum erat agri possiderent;
nec quisquam ferme est purgatus vinculumque ingens
immodicae cupiditaticupiditati s: cupiditatis W. iniectum est.
consules novi, Q. Fabius Maximus quartumA.U.C. 457 et P. Decius Mus tertium, cum inter se agitarent
uti alter Samnites hostes, alter Etruscos deligeret,
quantaeque in hanc aut in illam provinciam copiae
satis et uter ad utrum bellum dux idoneus magis
esset, ab Sutrio et Nepete et Faleriis legati, auctores
conciliaconcilia D3: concilii W: aoncilii M: concilium U. Etruriae populorum de petenda pace haberi,haberi W:habiti Conway (reading concilii above with the MSS.). totam belli molem in Samnium averterunt. profecti consules, quo expeditiores commeatus essent et incertior hostis qua venturum bellum foret, Fabius per Soranum, Decius per Sidicinum agrum, in
Samnium legiones ducunt.
ubi in hostium fines ventum est, uterque populabundus effuso agmine incedit. explorant tamen
latius quam populantur; igitur non fefellere ad
Tifernum hostes in occulta valle instructi, quam
ingressos Romanos superiore ex loco adoriri
parabant. Fabius impedimentis in locum tutum remotisA.U.C. 457 praesidioque modico imposito praemonitis militibus
adesse certamen, quadrato agmine ad praedictas
hostium latebras succedit. Samnites desperato improviso tumultu, quando in apertum semel discrimen
evasura esset res, et ipsi acie iusta maluerunt concurrere. itaque in aequum descendunt ac fortunae
se maiore animo quam spe committunt. ceterum,
sive quia ex omnium Samnitium populis, quodcumque
roboris fuerat contraxerant, seu quia discrimen summae rerum augebataugebat s: agebat TDL: angebat MO: āgebat A. animos, aliquantum aperta quoquealiquantum aperta quoques: aliquantum quoque aperta MOTDLA. pugna praebuerunt terroris. Fabius, ubi nulla ex parte hostem loco moveri vidit, Maximum filium et M. Valerium tribunos
militum, cum quibus ad primam aciem procurrerat,
ire ad equites iubet et adhortari ut, si quando unquam
equestri ope adiutam rem publicam meminerint, illo
die adnitantur ut ordinis eius gloriam invictam
praestent: peditum certamine immobilem hostem
restare; omnem reliquam spem in impetu esse
equitum. et ipsos nominatim iuvenes, pari comitate
utrumque, nunc laudibus nunc promissis onerat.
ceterum quando ne ea quoque temptata vis parum
proficeret timeri poterat, consilioceterum . .. consilio Madvig: ceterum quando ne (nec OL) ea quoque temptata vis proficeret consilio W. grassandum, si
nihil vires iuvarent ratus, Scipionem legatum hastatosA.U.C. 457 primae legionis subtrahere ex acie et ad montes proximos quam posset occultissime circumducere iubet; inde ascensu abdito a conspectu erigere in montes agmen aversoque hosti ab tergo repente se ostendere.
equites ducibus tribunis haud multo plus hostibus
quam suis ex improviso ante signa evecti praebuerunt
tumultus. adversus incitatas turmas stetit immota
Samnitium acies nec parte ulla pelli aut perrumpi
potuit; et postquam inritum inceptum erat, recepti
post signa proelio excesserunt. crevit ex eo hostium
animus, nec sustinere frons prima tam longum
certamen increscentemque fiducia sui vim potuisset,
ni secunda acies iussu consulis in primum successisset. ibi integrae vires sistunt invehentem se iam
Samnitem; et tempore in ipso visaet tempore in ipso visa drackenborch: et tempore inprovisa MOTDLA: et tempore in se uisa PF: eo tempore uisa U: et tempore ipso visa I. Perizonius: et tempore inferri uisa Conway. ex montibus
signa clamorque sublatus non vero tantum metu
terruere Samnitium animos; nam et Fabius Decium
collegam adpropinquare exclamavit, et pro se quisque miles adesse alterum consulem, adesse legiones
gaudio alacres fremunt; errorqueerrorques modius: terrorque W. utilis Romanis oblatus fugae formidinisque Samnites implevit,
maximemaxime s: maximeq. W. territos ne ab altero exercitu integro intactoque fessi opprimerentur. et quia passim in
fugam dissipati sunt, minor caedes quam pro tantaA.U.C. 457 victoria fuit: tria milia et quadringenti caesi, capti octingenti ferme et triginta, signa militaria capta tria et viginti.
Samnitibus Apuli se ante proeliumA.U.C. 458 coniunxissent, ni P. Decius consul iis ad Maleventum castra
obiecisset, extractos deinde ad certamen fudisset.
ibi quoque plus fugae fuit quam caedis: duo milia
Apulorum caesa; spretoque eo hoste Decius in Samnium legiones duxit. ibi duo consulares exercitus
diversis vagati partibus omnia spatio quinque mensum evastarunt. quinque et quadragintaquinque et quadraginta Walters and Conway: xl et v (or at length) MPFUO: et xl et xv (or at length) TDLA. loca in Samnio fuere in quibus Deci castra fuerunt, alterius
consulis sex et octoginta; nec valli tantum ac fossarum vestigia relicta, sed multo alia illisalia illis Walters and Conway: aliis: illis s. insigniora monumenta vastitatis circa regionumque depopulatarum. Fabius etiam urbem Cimetram cepit. ibi capta armatorum duo milia nongenti, caesi pugnantes ferme nongenti triginta.
inde comitiorum casa Romam profectus maturavit eam rem agere. cum primo vocataevocatae s: uocatum W. Q. Fabium consulem dicerent omnes centuriae, Ap.
Claudius, consularis candidatus, vir acer et ambitiosus, non sui magis honoris causa quam ut patricii
reciperarent duo consularia loca, cum suis tum totius
nobilitatis viribus incubuit ut se cum Q. Fabio
consulem dicerent. Fabius de sede se Walters (note): primo de se W: de se primo F. eadem fere quaeA.U.C. 458 priore anno dicendo abnuere. circumstare sellam omnis nobilitas; orare ut ex caeno plebeio consulatum extraheret maiestatemque pristinam cum honori tum patriciis gentibus redderet. Fabius
silentio facto media oratione studia hominum
sedavit; facturum enim se fuisse dixit ut duorum
patriciorum nomina reciperet, si alium quam se consulem fieri videret; nunc se suam rationem comitiis,
cum contra leges futurum sit, pessimo exemplo non
habiturum. ita L. Volumnius de plebe cum Ap.
Claudio consul est factus, priore item consulatu inter
se comparati. nobilitas obiectare Fabio fugisse
eum Ap. Claudium collegam, eloquentia civilibusque
artibus haud dubie praestantem.
comitiis perfectis veteres consules iussi
bellum in Samnio gerere prorogato in sex menses
imperio. itaque insequenti quoque anno L. Volumnio
Ap. Claudio consulibus P. Decius, qui consul in
Samnio relictus a collega fuerat, proconsul idem
populari non destitit agros, donec Samnitium exercitum nusquam se proelio committentem postremo
expulit finibus.
Etruriam pulsi petierunt, et quod legationibus
nequiquam saepe temptaverant, id se tanto agmine
armatorum mixtis terrore precibus acturosA.U.C. 458 efficacius rati, postulaverunt principum Etruriae concilium. quo coacto per quot annos pro libertate
dimicent cum Romanis exponunt: omnia expertos
esse si suismet ipsorum viribus tolerare tantam
molem belli possent; temptasse etiam haud magni
momenti finitimarum gentium auxilia. petisse
pacem a populo Romano, cum bellum tolerare non
possent; rebellasse, quod pax servientibus gravior
quam liberis bellum esset. unam sibi spem reliquam
in Etruscis restare; scire gentem Italiae opulentissimam armis, viris, pecunia esse; habere accolas
Gallos, inter ferrum et arma natos, feroces cum
suopte ingenio tum adversus Romanum populum,
quem captum a se auroque redemptum, haud vana
iactantes, memorent; nihil abesse, si sit animus
Etruscis qui Porsinnae quondam maioribusque eorum
fuerit, quin Romanos omni agro cis Tiberim pulsos
dimicare pro salute sua non de intolerando Italiae
regno cogant. Samnitem illis exercitum paratum,
instructum armis, stipendio venisse, et confestim secuturos, vel si ad ipsam Romanam urbem oppugnandam
ducant.
haec eos in Etruria iactantes molientesque
bellum domi Romanum urebat. nam P. Decius, ubi
comperit per exploratores profectum SamnitiumA.U.C. 458 exercitum, advocato consilio quid per agros
inquit
vagamur vicatim circumferentes bellum? quin urbes
et moenia adgredimur? nullus iam exercitus Samnio
praesidet; cessere finibus ac sibimet ipsi exsilium
conscivere.
adprobantibus cunctis ad Murgantiam,
validam urbem, oppugnandam ducit, tantusque ardor
militum fuit et caritate ducis et spe maioris quam ex
agrestibus populationibus praedae ut uno die vi atque
armis urbem caperent. ibi duo milia Samnitium
et centum pugnantes circumventi captique, et alia
praeda ingens capta est. quae ne impedimentis
gravibus agmen oneraret, convocari milites Decius
iubet. hacine
inquit victoria sola aut hac
praeda contenti estis futuri? voltis vos pro virtute
spes gerere? omnes Samnitium urbes fortunaeque
in urbibus relictae vestrae sunt, quando legiones
eorum tot proeliis fusas postremo finibus expulistis.
vendite ista et inlicite lucro mercatorem ut sequatur
agmen; ego subinde suggeram quae vendatis. ad
Romuleam urbem hinc eamus, ubi vos labor haud
maior, praeda maior manet.
divendita praeda ultro adhortantes imperatorem
ad Romuleam pergunt. ibi quoque sine opere, sine
tormentis, simul admota sunt signa, nulla vi deterriti
a muris, qua cuique proximum fuit, scalis raptimA.U.C. 458 admotis in moenia evasere. captum oppidum ac
direptum est; ad duo milia et trecenti occisi et sex
milia hominum capta, et miles ingenti praeda potitus,
quam vendere, sicut priorem, coactus; Ferentinum
inde, quamquam nihil quietis dabatur, tamen summa
alacritate ductus est.ductus est Madvig: ductus W. ceterum ibi plus laboris ac periculi fuit: et defensa summa vi moenia sunt, et locus erat munimento naturaque tutus; sed evicit
omnia adsuetus praedae miles. ad tria milia hostium
circa muros caesa; praeda militis fuit.
huius oppugnatarum urbium decoris pars maior in
quibusdam annalibus ad Maximum trahitur: Murgantiam ab Decio, a Fabio Ferentinum Romuleamque oppugnatas tradunt. sunt qui novorum
consulum hanc gloriam faciant, quidam non amborum sed alterius, L.L. Sigonius (cf. § 3 and Chap. xvi. § 2, and C. I.L. i2, p.132): p_.W (wanting in O). Volumni: ei Samnium provinciam evenisse.
cumcum Gronovius: dum W (wanting in O). ea in Samnio cuiuscumque ductu auspicioque gererentur, Romanis in Etruria interim
bellum ingens multis ex gentibus concitur, cuius
auctor Gellius Egnatius ex Samnitibus erat. tusci
fere omnes consciverant bellum; traxerat contagio
proximos Umbriae populos, et Gallica auxilia mercede
sollicitabantur; omnis ea multitudo ad castra Samnitium conveniebat. qui tumultus repens postquam
est Romam perlatus, cum iam L. Volumnius consulA.U.C. 458 cum legione secunda ac tertia sociorumque milibus quindecim profectus in Samnium esset, Ap. Claudium
primo quoque tempore in Etruriam ire placuit.
duae Romanae legiones secutae, prima et quarta, et
sociorum duodecim milia; castra haud procul ab
hoste posita.
ceterum magis eo profectum est quod mature ventum erat ut quosdam spectantes iam arma Etruriae
populos metus Romani nominis comprimeret quam
quod ductu consulis quicquam ibi satis scite aut
fortunate gestum sit: multa proelia locis et temporibus iniquis commissa, spesque in dies graviorem
hostem faciebat, et iam prope erat ut nec duci
milites nec militibus dux satis fideret. litteras ad
collegam accersendum ex Samnio missas in trinis
annalibus invenio; piget tamen in certoin certo Walters: incertum W: id certum buettner. ponere, cum ea ipsa inter consules populi Romani, iam iterum
eodem honore fungentes, disceptatiodisceptatio M1 or M2: discepatio M: discrepatio M1 (orM2) PFUOTDLA. fuerit, Appio abnuente missas, Volumnio adfirmante Appi se litteris accitum.
iam Volumnius in Samnio tria castella ceperat, in
quibus ad tria milia hostium caesa erant, dimidium
fere eius captum, et Lucanorum seditiones a plebeiis
et egentibus ducibus ortas summa optimatium voluntate per Q. Fabium, pro consule missum eo cum
vetere exercitu, compresserat. Decio populandos
hostium agros relinquit, ipse cum suis copiis in EtruriamA.U.C. 458 ad collegam pergit. quem advenientem laeti omnes
accepere. appium ex conscientia sua credo animum
habuisse—haud immerito iratum si nihil scripserat,
inliberali et ingrato animo, si eguerat ope, dissimulantem,—vix enim salute mutua reddita cum obviam
egressus esset, satin salvae
salvaes: salue W (wanting in O). inquit, L. Volumni? ut sese in Samnio res habent? quae te causa, ut provincia tua excederes induxit?
Volumnius in
Samnio res prosperas esse ait, litteris eius accitum
venisse; quae si falsae fuerint nec usus sui sit in
Etruriam, extemplo conversis signis abiturum. tu
vero abeas
inquit, neque te quisquam moratur;
etenim minime consentaneum est, cum bello tuo
forsitan vix sufficias, huchuc A3 (or A4)s: hic W (wanting in O). te ad opem ferendam aliis gloriari venisse.
bene Hercules verteret, dicere Volumnius: malle frustra operam insumptam, quam quicquam incidisse cur non satis esset Etruriae unus
consularis exercitus.
digredientes iam consules legati tribunique
ex Appiano exercitu circumsistunt. pars imperatorem suum orare, ne collegae auxilium, quod acciendum ultro fuerit, sua sponte oblatum sperneretur;
plures abeunti Volumnio obsistere; obtestari ne
pravo cum collega certamine rem publicam prodat:
si qua clades incidisset, desertori magis quam desertoA.U.C. 458 noxae fore; eo rem adductam ut omneomne s muretus: omni W: omnis TDLA. rei bene aut secus gestae in Etruria decus dedecusque ad L. Volumnium sit delegatum; neminem quaesiturum
quae verba Appi sed quae fortuna exercitus fuerit;
dimitti ab Appio eum sed a re publica et ab exercitu
retineri; experiretur modo voluntatem militum.
haec monendo obtestandoque prope restitantes
consules in contionem pertraxerunt. ibi orationes
longiores habitae in eandem ferme sententiam in
quam inter paucos certatum verbis fuerat. et cum
Volumnius, causa superior, ne infacundus quidem
adversus eximiam eloquentiam collegae visus esset,
cavillansque Appius sibi acceptum referre diceret
debere, quod ex muto atque elingui facundum etiam
consulem haberent; priore consulatu, primis utique
mensibus, hiscere eum nequisse, nunc iam populares
orationes serere, quam mallem
inquit Volumnius,
tu a me strenue facere quam ego abs te scite loqui
didicissem.
postremo condicionem ferre quae decretura sit non orator—neque enim id desiderare rem
publicam—sed imperator uter sit melior. Etruriam
et Samnium provincias esse; utram mallet eligeret;
suo exercitu se vel in Etruria vel in Samnio rem
gesturum.
tum militum clamor ortus ut simul ambo bellum
Etruscum susciperent. quo animadverso consensuA.U.C. 458 Volumnius quoniam in collegae voluntate interpretanda
inquit erravi, non committam ut quid vos
velitis obscurum sit: manere an abire me velitis
clamore significate.
tum vero tantus est clamor
exortus ut hostes e castris exciret. armis arreptis in
aciemin aciem T2A2: in acie W (w—anting in O). descendunt. et Volumnius signa canere ac vexilla efferri castris iussit; Appium addubitasse ferunt, cernentem seu pugnante seu quieto se fore
collegae victoriam; deinde veritum ne suae quoque
legiones Volumnium sequerentur, et ipsum flagitantibus suis signum dedisse.
ab neutra parte satis commode instructi fuerunt;
nam et Samnitium dux Gellius Egnatius pabulatum
cum cohortibus paucis ierat suoque impetu magis
milites quam cuiusquam ductu aut imperio pugnam
capessebant et Romani exercitus nec pariter ambo
ducti nec satis temporis ad instruendum fuit. prius
concurrit Volumnius quam Appius ad hostem perveniret; itaque fronte inaequali concursum est; et
velut sorteet velut sorte s duker (vi. xxi. 2): et velut forte MTDLA: et ut forte PFO: ut et forte U. quadam mutante adsuetos inter se
hostes Etrusci Volumnio, Samnites parumper cunctati,
quia dux aberat, Appio occurrere. dicitur Appius
in medio pugnae discrimine, ita ut inter prima signa
manibus ad caelum sublatis conspiceretur, ita precatus
esse: Bellona, si hodie nobis victoriam duis, astA.U.C. 458 ego tibi templum voveo.
haec precatus, velut instigante dea, et ipse collegae et exercitus virtutem
aequavit ducis. iam et duces imperatoriaIam et duces imperatoria Walters and Conway (note): et duces imperatoria Weissenborn: imperatoria W. opera exsequuntur, et milites ne ab altera parte prius victoria incipiat adnituntur. ergo fundunt fugantque
hostes, maiorem molem haud facile sustinentes quam
cum qua manus conserere adsueti fuerant. urgendo
cedentes insequendoque effusos compulere ad castra.
ibi interventu Gelli cohortiumque Sabellarum paulisper recruduit pugna. iis quoque mox fusis iam a
victoribus castra oppugnabantur; et cum Volumnius
ipse portae signa inferret, Appius Bellonam victricem
identidem celebrans accenderetaccenderet s: accenderant MPTDLA: accenderat W. militum animos, per vallum, per fossas inruperunt. castra capta direptaque; praeda ingens parta et militi concessa est. septem milia octingentioctingenti edd.: accc PFUOTDLA: acccc MA2. hostium occisi, duo milia et centum viginti capti.
dum ambo consules omnisque Romana vis
in Etruscum bellum magis inclinat, in Samnio novi
exercitus exorti ad populandos imperii Romani fines
per VescinosVescinos Sigonius (Conway, Ital. dial. i, p. 283): uestinos W. in Campaniam Falernumque agrum
transcendunt ingentesque praedas faciunt. Volumnium magnis itineribus in Samnium redeuntem—
iam enim Fabio Decioque prorogati imperii finis
aderat—fama de Samnitium exercituA.U.C. 458 populationibusque Campani agri ad tuendos socios convertit.
ut in Calenum venit, et ipse cernit recentia cladis
vestigia et Caleni narrant tantum iam praedae hostes
trahere ut vix explicare agmen possint: itaque iam
propalam duces loqui extemplo eundum in Samnium
esse, ut relicta ibi praeda in expeditionem redeant
nec tam oneratum agmen dimicationibus committant.
ea quamquam similia veris erant, certius tamen
exploranda ratus dimittit equites, qui vagos praedatores in agris palantes intercipiant;intercipiant M3 (or M4)A2: incipiant M: excipiant W. ex quibus inquirendo cognoscit ad Volturnum flumen sedere hostem, inde tertia vigilia moturum; iter in Samnium esse.
his satis exploratis profectus tanto intervallo ab
hostibus consedit ut nec adventus suus propinquitate
nimia nosci posset et egredientem e castris hostem
opprimeret. aliquanto ante lucem ad castra accessit
gnarosque Oscae linguae exploratum quid agatur
mittit. intermixti hostibus, quod facile erat in
nocturna trepidatione, cognoscunt infrequentia armatis signa egressa, praedam praedaeque custodes
exire, immobile agmen et sua quemque molientem
nullo inter ullosinter ullos Madvig: inter alios W: deleted as a gloss by Walters and Conway. consensu nec satis certo imperio.A.U.C. 458 tempus adgrediendi aptissimum visum est, et iam lux adpetebat; itaque signa canere iussit agmenque
hostium adgreditur. Samnites praeda impediti,
infrequentes armati, pars addere gradum ac prae se
agere praedam, pars stare incerti utrum progredi an
regredi in castra tutius foret: inter cunctationem
opprimuntur et Romani iam transcenderant vallum
caedesque ac tumultus erat in castris. Samnitium
agmen praeterquam hostili tumultu, captivorum
etiam repentina defectione turbatum erat, qui partim
ipsi soluti vinctos solvebant, partim arma in sarcinis
deligata rapiebant tumultumque proelio ipso terribiliorem intermixti agmini praebebant. memorandum deinde edidere facinus; nam Staium Minatium ducem adeuntem ordines hortantemque
invadunt; dissipatis inde equitibus qui cum eo
aderant ipsum circumsistunt insidentemque equo
captum ad consulem Romanum rapiunt. revocata
eo tumultu prima signa Samnitium, proeliumque iam
profligatum integratum est; nec diutius sustineri
potuit. caesa ad sex milia hominum, duo milia et
quingenti capti—in eis tribuni militum quattuor—
signa militaria triginta, et quod laetissimum
victoribus fuit, captivorum recepta septem milia etA.U.C. 458 quadringenti, et praedaet praeda Madvig: praeda W. ingens sociorum; accitique edicto domini ad res suas noscendas recipiendasque praestituta die. quarum rerum non exstitit dominus, militi concessae, coactique vendere praedam, ne alibi quam in armis animum haberent.
Magnum ea populatio Campani agri tumultum Romae praebuerat; et per eos forte dies ex
Etruria allatum erat post deductum inde Volumnianum exercitum Etruriam concitam in arma, et
Gellium Egnatium, Samnitium ducem, et Umbros
ad defectionem vocari et Gallos pretio ingenti sollicitari. his nuntiis senatus conterritus iustitium
indici, dilectum omnis generis hominum haberi iussit.
nec ingenui modo aut iuniores sacramento adacti
sed seniorum etiam cohortes factae libertinique
centuriati; et defendendae urbis consilia agitabantur
summaeque rerum praetor P. Sempronius praeerat.
ceterum parte curae exonerarunt senatum L. Volumni consulis litterae, quibus caesos fusosque
populatores Campaniae cognitum est. itaque et
supplicationes ob rem bene gestam consulis nomine
decernunt etdecernunt et s Madvig: decernunt W (-tur F3). iustitium remittitur quod fuerat dies duodeviginti; supplicatioque perlaeta fuit.
tum de praesidio regionis depopulatae abA.U.C. 458 Samnitibus agitari coeptum; itaque placuit ut duae coloniae
circa VescinumVescinum (and in § 8, Vescino) as at chap. xx. § 1. et Falernum agrum deducerentur, una ad ostium Liris fluvii, quae Minturnae appellata, altera in saltu Vescino Falernum contingente
agrum, ubi Sinope dicitur Graeca urbs fuisse, Sinuessa
deinde ab colonis Romanis appellata. tribunis
plebis negotium datum est, ut plebei scito iuberetur
P. Sempronius praetor triumviros in ea loca colonis
deducendis creare. nec qui nomina darent facile
inveniebantur, quia in stationem se prope perpetuam
infestae regionis, non in agros mitti rebantur.
avertit ab eis curis senatum Etruriae ingravescens
bellum et crebrae litterae Appi monentis ne regionis
eius motum neglegerent: quattuor gentes conferre
arma, Etruscos Samnites Umbros Gallos; iam castra
bifariam facta esse, quia unus locus capere tantam
multitudinem non possit. ob haec et—iamet—iam Walters and Conway: et iam W: et nam Madvig: et iam enim Weissenborn. appetebat tempus—comitiorum causa L. Volumnius consul Romam revocatus; qui priusquam ad suffragium centurias vocaret, in contionem advocato populo
multa de magnitudine belli Etrusci disseruit: iam
tum cum ipse ibi cum collega rem pariter gesserit,
fuisse tantum bellum ut nec duce uno nec exercitu
geri potuerit; accessisse postea dici Umbros etA.U.C. 458 ingentem exercitum Gallorum; adversus quattuor populos duces consules illo die deligi meminissent. se, nisi confideret eum consensu populi Romani consulem declaratum iri qui haud dubie tum primus
omnium ductor habeatur, dictatorem fuisse extemplo
dicturum.
nemini dubium erat quin Fabius quintumA.U.C. 459 omnium consensu destinaretur; eumque et praerogativae et primo vocatae omnes centuriae consulem
cum L. Volumnio dicebant. Fabi oratio fuit qualis
biennio ante; deinde, ut vincebatur consensu, versa
postremo ad collegam P. Decium poscendum: id
senectuti suae adminiculum fore. censura duobusque consulatibus simul gestis expertum se nihil
concordi collegio firmius ad rem publicam tuendam
esse. novo imperii socio vix iam adsuescere senilem
animum posse; cum moribus notis facilius se
communicaturum consilia. subscripsit orationi eius
consul cum meritis P. Deci laudibus, tum quae ex
concordia consulum bona quaeque ex discordia mala
in administratione rerum militarium evenirent memorando, quamquequamque duker: quam W. prope ultimum discrimen suis et collegae certaminibus nuper ventum foret, admonendo; Decium Fabiumque uno animo, una menteuno . . . vivere ussing: ut uno ... uiuerent W: qui uno . . . viverent harant.
vivere; esse praeterea viros natos militiae, factisA.U.C. 459 magnos, ad verborum linguaeque certamina rudes. ea ingenia consularia esse: callidos sollertesque, iuris atque eloquentiae consultos, qualis Ap. Claudius esset, urbi ac foroforo F3D3A3: fori (tori M) W:: fortes A. praesides habendos praetoresque ad reddenda iura creandos esse. his agendis dies est consumptus. postridie ad praescriptum consulis et consularia et praetoria comitia habita. consules creati Q. Fabius et P. Decius, Ap. Claudius praetor, omnes absentes; et L. Volumnio ex senatus
consulto et scito plebis prorogatum in annum
imperium est.
eo anno prodigia multa fuerunt, quorum
averruncandorum causa supplicationes in biduum
senatus decrevit; publice vinum ac tus praebitum;praebitum A2: prae(or pre-)bituum MPA: p (or per-)biduum P2FUT2: plebitum TD: plebi tuum L. supplicatum iere frequentes viri feminaeque. insignem supplicationem fecit certamen in sacello Pudicitiae Patriciae, quae in foro Bovario est ad aedem
rotundam Herculis, inter matronas ortum. verginiam, Auli filiam, patriciam plebeio nuptam, L.
Volumnio consuli, matronae, quod e patribus enupsisset, sacris arcuerant. brevis altercatio inde ex
iracundia muliebri in contentionem animorum
exarsit, cum se Verginia et patriciam et pudicam inA.U.C. 459 Patriciae Pudicitiae templum ingressam et uni nuptam ad quem virgo deducta sit, nec se viri honorumve eius ac rerum gestarum paenitere, ex veroex vero Madvig: uero W: uerum A2: vere douiatius. gloriaretur. facto deinde egregio magnifica verba adauxit: in vico Longo, ubi habitabat, ex parte aedium quod satis esset loci modico sacello exclusit, aramque ibi posuit
et convocatis plebeiis matronis conquesta iniuriam
patriciarum hanc ego aram
inquit Pudicitiae
Plebeiae dedico vosque hortor, ut quod certamen
virtutis viros in hac civitate tenet, hoc pudicitiae
inter matronas sit detisque operam ut haec ara
quam illa, si quid potest, sanctius et a castioribus
coli dicatur.
eodem ferme ritu et haec ara quo
illa antiquior culta est, ut nulla nisi spectatae pudicitiae matrona et quae uni viro nupta fuisset ius
sacrificandi haberet. volgata dein religio a pollutis,a pollutis W: cum pollutis H. J. Mueller: pollutis duker. nec matronis solum sed omnis ordinis feminis, postremo in oblivionem venit.
eodem anno Cn. et Q. Ogulnii aediles curules aliquot
feneratoribus diem dixerunt; quorum bonis multatis
ex eo quod in publicum redactum est aenea in
Capitolio limina et trium mensarum argentea vasa in
cella Iovis Iovemque in culmine cum quadrigis et ad
ficum Ruminalem simulacra infantium conditorum
urbis sub uberibus lupae posuerunt semitamque saxoA.U.C. 459 quadrato a Capena porta ad Martis straverunt. et
ab aedilibus plebeiis L. Aelio Paeto et C. Fulvio
Curvo ex multaticia item pecunia, quam exegerunt
pecuariis damnatis, ludi facti pateraeque aureae ad
Cereris positae.
Q. inde Fabius quintum et P. Decius
quartum consulatum ineunt, tribus consulatibus
censuraque collegae nec gloria magis rerum, quae
ingens erat, quam concordia inter se clari. quae
ne perpetua esset, ordinum magis quam ipsorum
inter se certamen intervenisse reor, patriciis
tendentibus ut Fabius EtruriamEtruriam s: in Etruriam MPFTLA2: in etruria U. extra ordinem provinciam haberet, plebeis auctoribus Decio ut ad sortem rem
vocaret.rem vocaret Conway: rem revocaret listovius: reuocaret W. fuit certe contentio in senatu et postquam ibi Fabius plus poterat, revocata res ad populum est. in contione,in contione s: in contionem MTA2: in contentionem PFUDLA. ut inter militares viros et factis potius quam dictis fretos, pauca verba habita.
Fabius, quam arborem consevisset,consevisset P3F3A2(or A3)glareanus: conseruisset (-set et P) W. sub ea legere alium fructum indignum esse dicere;dicere A2 or A3: diceret W. se aperuisse Ciminiam silvam viamque per devios saltus Romano bello fecisse. quid se id aetatis sollicitassent, si
alio duce gesturi bellum essent? nimirum
adversarium se, non socium imperii legisse sensimA.U.C. 459 exprobrat et invidisse Decium concordibus collegiis tribus. postremo se tendere nihil ultra quam ut, si dignum
provincia ducerent, in eam mitterent: in senatus
arbitrio se fuisse et in potestate populi futurum.
P. Decius senatus iniuriam querebatur: quoad
potuerint, patres adnisos ne plebeiisplebeiis (or plebeis) dx edd.: plebis (plebi A4) W. aditus ad magnos honores esset; postquam ipsa virtus pervicerit ne in ullo genere hominum inhonorata esset,
quaeri quemadmodum inrita sint non suffragia modo
populi sed arbitria etiam fortunae et in paucorum
potestatem vertantur. omnes ante se consules
sortitos provincias esse: nunc extra sortem Fabio
senatum provinciam dare,—si honoris eius causa, ita
eum de se deque re publica meritum esse ut faveat
Q. Fabi gloriae quae modo non sua contumelia
splendeat. cui autem dubium esse, ubi unum bellum
sit asperum ac difficile, cum id alteri extra sortem
mandetur, quin alter consul pro supervacaneo atque
inutili habeatur? gloriari Fabium rebus in Etruria
gestis: velle et P. Decium gloriari. et forsitan, quem
ille obrutum ignem reliquerit, ita ut totiens novum
ex improviso incendium daret, eum se exstincturum.
postremo se collegae honores praemiaque
concessurum verecundia aetatis eius maiestatisque; cumA.U.C. 459 periculum, cum dimicatiocum dimicatios: tum dimicatio MA2 dimicatio W. proposita sit, neque cedere sua sponte neque cessurum; et si nihil aliud ex eo certamine tulerit, illud certe laturum ut quod populi sit populus iubeat potius quam patres gratificentur. iovem optimum maximum deosque immortales se precari ut ita sortem aequam sibi cum collega
dent si eandem virtutem felicitatemque in bello
administrando daturi sint. certe et id natura aequum
et exemplo utile esse et ad famam populi Romani
pertinere, eos consules esse quorum utrolibet duce
bellum Etruscum geri recte possit.
Fabius nihil aliud precatus populum Romanum
quam ut, priusquam intro vocarentur ad suffragium
tribus, Ap. Claudi praetoris allatas ex Etruria litteras
audirent, comitio abiit.comitio abiit A2 or A4: comitio abit s: comitia habuit (perhaps abuit A) W. nec minore populi consensu quam senatus provincia Etruria extra sortem
Fabio decreta est.
concursus inde ad consulem factus omnium
ferme iuniorum et pro se quisque nomina dabant;
tanta cupido erat sub eo duce stipendia faciendi.
qua circumfusus turba quattuor milia
inquit
peditum et sescentos equites dumtaxat scribere in
animo est; hodierno et crastino die qui nomina
dederitis mecum ducam. maiori mihi curae est ut
omnes locupletes reducam quam ut multis rem
geram militibus.
profectus apto exercitu et eo
plus fiduciae ac spei gerente quod non desiderataA.U.C. 459 multitudo erat, ad oppidum Aharnam, unde haud
procul hostes erant, ad castra Appi praetoris pergit.
paucis citra milibus lignatores ei cum praesidio
occurrunt; qui ut lictores praegredi viderunt Fabiumque esse consulem accepere, laeti atque alacres
dis populoque Romano grates agunt quod eum sibi
imperatorem misissent. circumfusi deinde cum
consulem salutarent, quaerit Fabius quo pergerent,
respondentibusque lignatum se ire, ain tandem?
inquit, num castra vallata non habetis?
ad hoc
cum succlamatum esset duplici quidem vallo et fossa
et tamen in ingenti metu esse, habetis igitur
inquit adfatim lignorum; redite et vellite vallum.
redeunt in castra terroremque ibi vellentes vallum
et iis qui in castris remanserant militibus et ipsi
Appio fecerunt; tum pro se quisque alii aliis dicere
consulis se Q. Fabi facere iussu. postero inde die
castra mota et Appius praetor Romam dimissus.
inde nusquam stativa Romanis fuere. negabat
utile esse uno loco sedere exercitum; itineribus ac
mutatione locorum mobiliorem ac salubriorem esse.
fiebant autem itinera, quanta fieri' sinebat hiemps
hauddum exacta.
vere inde primo relicta secunda legione ad
Clusium, quod Camars olim appellabant, praepositoqueA.U.C. 459 castris L. Scipione pro praetore Romam ipse ad consultandum de bello rediit, sive ipse sponte sua, quia
bellum ei maius in conspectu erat quam quantum
esse famae crediderat sive senatus consulto accitus;
nam in utrumque auctores sunt. ab Ap. Claudio
praetore retractum quidam videri volunt, cum in
senatu et apud populum, id quod per litteras adsidue
fecerat, terrorem belli Etrusci augeret: non suffecturum ducem unum nec exercitum unum adversus
quattuor populos; periculumpericulum s Gronovius: periculos MP: periculosum W. esse, sive iuncti unum premant sive diversi gerant bellum, ne ad omnia simul obire unus non possit. duas se ibi legiones
Romanas reliquisse et minus quinque milia peditum
equitumque cum Fabio venisse. sibi placere P.
Decium consulem primo quoque tempore in Etruriam
ad collegam proficisci, L. Volumnio Samnium provinciam dari; si consul malit in suam provinciam
ire, Volumnium in Etruriam ad consulem cum exercitu iusto consulari proficisci. cum magnam partem
moveret oratio praetoris, P. Decium censuisse ferunt
ut omnia integra ac libera Q. Fabio servarentur,
donec vel ipse, si per commodum rei publicae posset,
Romam venisset vel aliquem ex legatis misisset, a
quo disceret senatus quantum in Etruria belli esset
quantisque administrandum copiis et quot per ducesA.U.C. 459 esset.
Fabius, ut Romam rediit, et in senatu et
productus ad populum mediam orationem habuit,
ut nec augere nec minuere videretur belli famam
magisque in altero adsumendo duce aliorum indulgere timori quam suo aut rei publicae periculo consulere. ceterum si sibi adiutorem belli sociumque
imperii darent, quonam modo se oblivisci P. Deci
consulis per tot collegia experti posse? neminem
omnium secum coniungi malle; et copiarum satis
sibi cum P. Decio et nunquam nimium hostium fore;
sin collega quid aliud mallet,mallet Weissenborn: mallit W: malit P2FUT2DxAx. at sibi L. Volumnium darent adiutorem. omnium rerum arbitrium et a
populo et a senatu et ab ipso collega Fabio permissum est; et cum P. Decius se vel in Samnium velvel in Samnium vel H. J. Muleller: in Samnium uel W. in Etruriam proficisci paratum esse ostendisset, tanta
laetitia ac gratulatio fuit ut praeciperetur victoria
animis triumphusque non bellum decretum consulibus
videretur.
invenio apud quosdam extemplo consulatu inito
profectos in Etruriam Fabium Deciumque sine ulla
mentione sortis provinciarum certaminumque inter
collegas quae exposui. sunt quibus ne haec quidem
certamina exponere satis fuit; adieceruntadiecerunt heinsius: adiecerint W. et AppiA.U.C. 459 criminationes de Fabio absente ad populum et pertinaciam adversus praesentem consulem praetoris contentionemque aliam inter collegas, tendente Decio
ut suae quisque provinciae sortem tueretur. constare res incipit ex eo tempore quo profecti ambo
consules ad bellum sunt.
ceterum antequam consules in Etruriam pervenirent, Senones Galli multitudine ingenti ad Clusium
venerunt legionem Romanam castraque oppugnaturi.
Scipio, qui castris praeerat, loco adiuvandam paucitatem suorum militum ratus, in collemin collem s: in colle (cole P) W. qui inter urbem et castra erat aciem erexit. sed, ut in re
subita, parum explorato itinere ad iugum perrexit
quod hostes ceperant parte alia adgressi. ita caesa
ab tergo legio atque in medio, cum hostis undique
urgeret, circumventa. deletam quoque ibi legionem, ita ut nuntius non superesset, quidam auctores
sunt, nec ante ad consules, qui iam haud procul a
Clusio aberant, famam eius cladis perlatam quam
in conspectu fuere Gallorum equites, pectoribus
equorum suspensa gestantes capita et lanceis infixa
ovantesque moris sui carmine. sunt qui Umbros
fuisse non Gallos tradant, nec tantum cladis acceptum et circumventis pabulatoribus cum L. Manlio
Torquato legato Scipionem propraetorem subsidium
e castris tulisse victoresque Umbros redintegratoA.U.C. 459 proelio victos esse captivosque eis ac praedam ademptam. similius vero est a Gallo hoste quam
Umbro eam cladem acceptam, quod cum saepe alias
tum eo anno Gallici tumultus praecipuus terror
civitatem tenuit. itaque praeterquam quod ambo
consules profecti ad bellum erant cum quattuor
legionibus et magno equitatu Romano Campanisque
mille equitibus delectis, ad id bellum missis, et
sociorum nominisque Latini maiore exercitu quam
Romano, alii duo exercitus haud procul urbe Etruriae
oppositi, unus in Falisco alter in Vaticano agro.
Cn. Fulvius et L. Postumius MegellusMegellus Sigonius fromn chap. xxxii. § 1): megillus (megillius A) W. propraetores ambo, stativa in eis locis habere iussi.
consules ad hostes transgressos Appenninumtransgressos Appenninum Gronovius: transgresso Appennino W. in agrum Sentinatem pervenerunt. ibi quattuor milium ferme intervallo castra posita.
inter hostes deinde consultationes habitae atque
ita convenit ne unis castris miscerentur omnes
neve in aciem descenderent simul; Samnitibus
Galli, Etruscis Umbri adiecti. dies indicta pugnae;
Samniti Gallisque delegata pugna; inter ipsum
certamen Etrusci Umbrique iussi castra Romana
oppugnare. haec consilia turbarunt transfugae
Clusini tres clam nocte ad Fabium consulem
transgressi, qui editis hostium consiliis dimissi cum
donis, ut subinde ut quaeque res nova decreta essetA.U.C. 459 exploratam perferrent. consules Fulvio ut ex Falisco, Postumio ut ex Vaticano exercitum ad
Clusium admoveant summaque vi fines hostium
depopulentur scribunt. huius populationis fama
Etruscos ex agro Sentinate ad suos fines tuendos
movit. instare inde consules, ut absentibus iis
pugnaretur. per biduum lacessiere proelio hostem;
biduo nihil dignum dictu actum: pauci utrimque
cecidere magisque inritati sunt ad iustum certamen
animi quam ad discrimen summa rerum adducta.adducta A2 (or A4): adducti F3: addicta (-dita U) W. tertio die descensum in campum omnibus copiis est.
cum instructae acies starent, cerva fugiens lupum
e montibus exacta per campos inter duas acies decurrit; inde diversae ferae, cerva ad Gallos, lupus
ad Romanos cursum deflexit. lupo data inter
ordines via; cervam Galli confixere. tum ex antesignanis Romanus miles illac fuga
inquit et
caedes vertit, ubi sacram Dianae feram iacentem
videtis; hinc victor Martius lupus, integer et
intactus, gentis nos Martiae et conditoris nostri
admonuit.
dextro cornu Galli, sinistro Samnites constiterunt.
adversus Samnites Q. Fabius primam ac tertiam
legionem pro dextro cornu, adversus Gallos pro
sinistro Decius quintam et sextam instruxit; secunda
et quarta cum L. Volumnio proconsule in SamnioA.U.C. 459 gerebantgerebant s: gerebat W. bellum. primo concursu adeo aequis viribus gesta res est ut si adfuissent Etrusci et Umbri, aut in acie aut in castris, quocumque se
inclinassent accipienda clades fuerit.
ceterum quamquam communis adhuc
Mars belli erat necdum discrimen Fortuna fecerat
qua datura vires esset, haudquaquam similis pugna
in dextro laevoque cornu erat. Romani apud
Fabium arcebant magis quam inferebant pugnam
extrahebaturque in quam maxime serum diei certamen, quia ita persuasum erat duci, et Samnites et
Gallos primo impetu feroces esse, quos sustinere
satis sit; longiore certamine sensim residere Samnitium animos, Gallorum quidem etiam corpora
intolerantissima laboris atque aestus fluere primaque
eorum proelia plus quam virorum, postrema minus
quam feminarum esse. in id tempus igitur quo
vinci solebat hostis, quam integerrimas vires militi
servabat. ferocior Decius et aetate et vigore animi
quantumcumque virium habuit certamine primo
effudit. et quia lentior videbatur pedestris pugna,
equitatum in pugnam concitat et ipse fortissimae
iuvenum turmae immixtus orat proceres iuventutis
in hostem ut secum impetum faciant: duplicem
illorum gloriam fore si ab laevo cornu et ab equiteA.U.C. 459 victoria incipiat. bis avertere Gallicum equitatum;
iterum longius evectos et iam inter media peditumpeditum Madvig: equitum (quitum 11) W. agmina proelium cientes novum pugnae conterruit genus: essedis carrisque superstans armatus hostis
ingenti sonitu equorum rotarumque advenit et insolitosinsolitos s: insolitus W. eius tumultus Romanorum conterruit equos. ita victorem equitatum velut lymphaticus pavor dissipat; sternit inde ruentes equos virosque improvida fuga. turbata hinc etiam signa legionum multique impetu equorum ac vehiculorum raptorum
per agmen obtriti antesignani; et insecuta, simul
territos hostes vidit, Gallica acies nullum spatium
respirandi recipiendique se dedit.
vociferari Decius, quo fugerent quamve in fuga
spem haberent; obsistere cedentibus ac revocare
fusos; deinde, ut nulla vi perculsos sustinere poterat,
patrem P. Decium nomine compellans quid ultra
moror
inquit familiare fatum? datum hoc nostro
generi est ut luendis periculis publicis piacula simus.
iam ego mecum hostium legiones mactandas Telluri
ac dis Manibus dabo.
haec locutus M. Livium pontificem, quem descendens in aciem digredi vetuerat ab se, praeire
iussit verba quibus se legionesque hostium proA.U.C. 459 exercitu populi Romani Quiritium devoveret. devotus inde eadem precatione eodemque habitu quo
pater P. Decius ad Veserim bello Latino se iusserat
devoveri, cum secundum sollemnes precationes
adiecisset prae se agere sese formidinem ac fugam
caedemque ac cruorem, caelestium inferorum iras, contacturumcontacturum s: contracturum W. funebribus diris signa tela arma hostium, locumque eundem suae pestis ac Gallorum ac Samnitium fore,—haec exsecratus in se hostesque, qua confertissimam cernebat Gallorum aciem concitat
equum inferensque se ipse infestis telis est interfectus.
vix humanae inde opis videri pugna potuit.
Romani duce amisso, quae res terrori alias esse solet,
sistere fugam ac novam de integro velle instaurare
pugnam: Galli, et maxime globus circumstans consulis corpus, velut alienata mente vana in cassum
iactare tela; torpere quidam et nec pugnae meminisse nec fugae. at ex parte altera pontifex Livius,
cui lictores Decius tradiderat iusseratque pro praetorepro praetore s: propr. T2 (or T1): pro pr. T3: _ p_ A1 ?: propraetorem (or other corruptions) W. esse, vociferari vicisse Romanos defunctos consulis fato; Gallos Samnitesque Telluris matris ac
deorum Manium esse; rapere ad se ac vocare Decium
devotam secum aciem furiarumque ac formidinis
plena omnia ad hostes esse. superveniunt deinde
his restituentibus pugnam L. Cornelius Scipio etA.U.C. 459 C. Marcius cum subsidiis ex novissima acie iussu Q. Fabi consulis ad praesidium collegae missi. ibi
auditur P. Deci eventus, ingens hortamen ad omnia
pro re publica audenda. itaque cum Galli structis
ante se scutis conferti starent nec facilis pede conlato videretur pugna, iussu legatorum collecta humi
pila quae strata inter duas acies iacebant atque in
testudinem hostium coniecta; quibus plerisque in
scuta rarisquerarisque (or raris) hertz: uerarisque rutis MTDLA: uerutis U: uerrutis PF: uerutisque s: plerisque uerutus A4s: uerutisque raris Walters and Conway (rarisque verutisdrakenborch). in corpora ipsa fixis sternitur cuneus ita ut magna pars integris corporibus attoniti conciderent. haec in sinistro cornu Romanorum fortuna variaverat.
Fabius in dextro primo, ut ante dictum est, cunctando extraxerat diem; dein, postquam nec clamor
hostium nec impetus nec tela missa eandem vim
habere visa, praefectis equitum iussis ad latus Samnitium circumducere alas, ut signo dato in transversos
quanto maximo possent impetu incurrerent, sensim
suos signa inferre iussit et commovere hostem.
postquam non resisti vidit et haud dubiam lassitudinem esse, tum collectis omnibus subsidiis, quae ad id
tempus reservaverat, et legiones concitavit et signum
ad invadendos hostes equitibus dedit. nec sustinuerunt Samnites impetum praeterque aciem ipsam
Gallorum relictis in dimicatione sociis ad castra effusoA.U.C. 459 cursu ferebantur: Galli testudine facta conferti stabant. tum Fabius audita morte collegae Campanorum alam, quingentos fere equites, excedere acie iubet
et circumvectos ab tergo Gallicam invadere aciem;
tertiae deinde legionis subsequi principes, et qua
turbatum agmen hostium viderent impetu equitum,
instare ac territos caedere. ipse aedem Iovi Victori
spoliaque hostium cum vovisset, ad castra Samnitium
perrexit, quo multitudo omnis consternata agebatur.
sub ipso vallo, quia tantam multitudinem portae non
recepere, temptata ab exclusis turba suorum pugna
est; ibi Gellius Egnatius, imperator Samnitium,
cecidit. compulsi deinde intra vallum Samnites
parvoque certamine capta castra et Galli ab tergo
circumventi. caesa eo die hostium viginti quinque
milia, octo capta. nec incruenta victoria fuit;
nam ex P. Deci exercitu caesa septem milia, ex Fabi
mille septingenti.septingenti A6drakenborch: ace MPUTL: aC. C. FT2:.a. cc DA: ac ducenti s. Fabius dimissis ad quaerendum collegae corpus spolia hostium coniecta in acervum Iovi Victori cremavit. consulis corpus eo die, quia
obrutum superstratis Gallorum cumulis erat, inveniri
non potuit; postero die inventum relatumque est
cum multis militum lacrimis. intermissa indeA.U.C. 459 omnium aliarum rerum cura Fabius collegae funus omni honore laudibusque meritis celebrat.
et in Etruria per eosdem dies ab Cn.
Fulvio propraetore res ex sententia gesta et praeter
ingentem inlatam populationibus agrorum hosti
cladem pugnatum etiam egregie est Perusinorumque
et Clusinorum caesa amplius milia tria et signa
militaria ad viginti capta. Samnitium agmen cum
per Paelignum agrum fugeret, circumventum a
Paelignis est; ex milibus quinque ad mille caesi.
Magna eius diei quo in Sentinati agro bellatum
fama est, etiam vero stanti; sed superiecere quidam
augendo fidem, qui in hostium exercitu peditum
sexiens centena milia,sexiens centena milia Walters (deciens centena milia niebuhr): x. cccxxx M: xI. cccxxx PFU: (i. e. XL) XL (or XL) cccxxx DLA: quadraginta milia trecentos triginta (tricentos triginta milia T) T2. equitum sex et quadraginta
milia, mille carpentorum scripsere fuisse, scilicet cum
Umbris Tuscisque, quos et ipsos pugnae adfuisse; et
ut Romanorum quoque augerent copias, L. Volumnium pro consule ducem consulibus exercitumque
eius legionibus consulum adiciunt. in pluribus
annalibus duorum ea consulum propria victoria est,
Volumnius in Samnio interim res gerit Samnitiumque exercitum in Tifernum montem compulsum, non
deterritus iniquitate loci, fundit fugatque.
Q. Fabius, Deciano exercitu relicto in Etruriae
praesidio, suis legionibus deductis ad urbem de
Gallis Etruscisque ac Samnitibus triumphavit.
milites triumphantem secuti sunt. celebrataA.U.C. 459 inconditis militaribus non magis victoria Q. Fabi quam
mors praeclara P. Deci est, excitataque memoria
parentis, aequata eventu publico privatoque, filii
laudibus. data ex praeda militibus aeris octogeni
bini sagaque et tunicae, praemia illa tempestate
militiae haudquaquam spernenda.
his ita rebus gestis nec in Samnitibus
adhuc nec in Etruria pax erat; nam et Perusinis
auctoribus post deductum ab consule exercitum
rebellatum fuerat et Samnites praedatum in agrum
VescinumVescinum Sigonius (cf. chap. xx. § 1): uestinum W. Formianumque et parte alia in AeserninumAeserninum Gronovius: aesernium MA3: aeserunium PFUT: aes (or es-)etrunium DLA. quaeque Volturno adiacent flumini descendere. adversus eos Ap. Claudius praetor cum exercitu
Deciano missus. Fabius in Etruria rebellante denuo
quattuor milia et quingentos Perusinorum occidit,
cepit ad mille septingentos quadraginta, qui redempti
singuli aeris trecentis decem; praeda alia omnis militibus concessa. Samnitium legiones, cum partem Ap.
Claudius praetor partem L. Volumnius pro consule
sequeretur, in agrum Stellatem convenerunt. ibi ad
Caiatiam omnesad Caiatiam omnes Conway: ad Samnitium omnes PF: ad Samnium omnes U: et Samnitium omnes MTDLA: et Samnitium legiones A6: et Samnitium legiones omnes s: et Samnitium omnes copiae Madvig. considunt et Appius Volumniusque
castra coniungunt. pugnatum infestissimis animis,
hinc ira stimulante adversus rebellantes totiens,
illinc ad ultimam iam dimicantibus spem. caesaA.U.C. 459 ergo Samnitium sedecim milia trecenti, capta duo milia septingenti; ex Romano exercitu cecidere duo milia septingenti.
felix annus bellicis rebus, pestilentia gravis
prodigiisque sollicitus; nam et terraterra s (cf. III. x. 6 and vii. xxviii. 7): terram W. multifariam pluvisse et in exercitu Ap. Claudi plerosque fulminibus ictos nuntiatum est, librique ob haec aditi. eo
anno Q. Fabius Gurges, consulis filius, aliquot matronas ad populum stupri damnatas pecunia multavit;
ex quo multaticio aere Veneris aedem quae prope
circum est faciendam curavit.
supersunt etiam nunc Samnitium bella, quae
continua per quartum iam volumen annumque
sextum et quadragesimum a M. Valerio A. Cornelio
consulibus,consulibus A2(or A4): consule W. qui primi Samnio arma intulerunt, agimus. et ne tot annorum clades utriusque gentis
laboresque actos nunc referam, quibus nequiverint
tamen dura illa pectora vinci, proximo anno Samnites
in Sentinati agro, inagro, in Luterbacher: agro W: agros PF. Paelignis, ad Tifernum, Stellatibus campis, suis ipsi legionibus mixti alienis, ab quattuor exercitibus, quattuor ducibus Romanis
caesi fuerant; imperatorem clarissimum gentis suae
amiserant; socios belli, Etruscos Umbros Gallos, in
eadem fortuna videbant qua ipsi erant; nec suis nec
externis viribus iam stare poterant; tamen bello nonA.U.C. 459 abstinebant. adeo ne infeliciter quidem defensae libertatis taedebat et vinci quam non temptare victoriam malebant. quinam sit ille, quem pigeat
longinquitatis bellorum scribendo legendoque, quae
gerentes non fatigaverunt?
Q. Fabium P. Decium L. PostumiusA.U.C. 460 MegellusMegellus (megallus T) W: megillus F3 (cf. chap. xxvi. § 15). et M. Atilius Regulus consules secuti sunt. Samnium ambobus decreta provincia est, quia tres scriptos hostium exercitus, uno Etruriam, altero
populationes Campaniae repeti, tertium tuendis
parari finibus, fama erat. Postumium valetudo
adversa Romae tenuit; Atilius extemplo profectus,
ut in Samnio hostes—ita enim placuerat patribus—
nondum egressos opprimeret. velut ex composite
ibi obvium habuere hostem ubi et vastare ipsi
Samnitium agrum prohiberentur et egredi inde in
pacata sociorumque populi Romani fines Samnitem
prohiberent. cum castra castris conlata essent,
quod vix Romanus totiens victor auderet ausi
Samnites sunt—tantum desperatio ultima temeritatis
facit—castra Romana oppugnare; et quamquam non
venit ad finem tam audax inceptum, tamen haud
omnino vanum fuit. nebula erat ad multum diei
densa adeo ut lucis usum eriperet non prospectu
modo extra vallum adempto sed propinquo etiamA.U.C. 460 congredientium inter se conspectu. hac velut latebra insidiarum freti Samnites vixdum satis certa luce et eam ipsam premente caligine ad stationem
Romanam in porta segniter agentem vigilias perveniunt. improviso oppressis nec animi satis ad
resistendum nec virium fuit. ab tergo castrorum
decumana porta impetus factus; itaque captum
quaestorium quaestorque ibi L. Opimius Pansa
occisus. conclamatum inde ad arma.
Consul tumultu excitus cohortes duas
sociorum, Lucanam Suessanamque, quae proximae
forte erant, tueri praetorium iubet; manipulos
legionum principali via inducit. vixdum satis
aptatis armis in ordines eunt et clamore magis quam
oculis hostem noscunt nec quantus numerus sit
aestimari potest. cedunt primo incerti fortunae
suae et hostem introrsum in media castra accipiunt;
inde, cum consul vociferaretur, expulsine extra
vallum castra deinde sua oppugnaturi essent,essent sduker (Walters, Class. Quart, 12 (1918) p. 113) essent rogitans W. clamore sublato conixi primo resistunt, deinde
inferunt pedem urgentque et impulsos semel terrore
eodem quoeodem quo Madvig: eodem agunt (or cogunt) quo W. coeperunt expellunt extra portam vallumque. inde pergere ac persequi, quia turbida lux metum circa insidiarum faciebat, non ausi,
liberatis castris contenti receperunt se intra vallumA.U.C. 460 trecentis ferme hostium occisis. Romanorum stationis primaeprimae Conway: primae uigilumque (or uigiliumque or uiciumque or uiiiuimque) W. et eorum qui circa quaestorium oppressi periere ad septingentosseptingentos edd.: acc (for DCC) or other corruptionsW. triginta.
animos inde Samnitibus non infelix audacia auxit
et non modo proferre inde castra Romanum sed ne
pabulari quidem per agros suos patiebantur; retro
in pacatum Soranum agrum pabulatores ibant.
quarum rerum fama, tumultuosior etiam quam res
erant, perlata Romam coegit L. Postumium consulem
vixdum validum proficisci ex urbe. prius tamen
quam exiret, militibus edicto Soram iussis convenire
ipse aedem Victoriae, quam aedilis curulis ex multaticia pecunia faciendam curaverat, dedicavit. ita ad
exercitum profectus, ab Sora in Samnium ad castra
collegae perrexit. inde postquam Samnites diffisi
duobus exercitibus resisti posse recesserunt, diversi
consules ad vastandos agros urbesque oppugnandas
discedunt.
Postumius Milioniam oppugnare adortus
vivi s: ut PFUT: omitted by MDLA. primo atque impetu, dein, postquam ea parum procedebant, opere ac vineis demum iniunctis muro
cepit. ibi capta iam urbe ab hora quarta usque ad
octavam fere horam omnibus partibus urbis diu
incerto eventu pugnatum est; postremo potitur
oppido Romanus. Samnitium caesi tria milia ducenti,A.U.C. 460 capti quattuor milia septingentiseptingenti A6 drakenborch: acc (or other corruptions) W. praeter praedam aliam.
inde Feritrum ductae legiones, unde oppidani
omnibus rebus suis quae ferri agique potuerunt nocte
per aversam portam silentio excesserunt. igitur,
simul advenit consul, prino ita compositus instructusque moenibus successit, tamquam idem quod ad
Milioniam fuerat certaminis foret; deinde, ut silentium vastum in urbe nec arma nec viros in turribus
ac muris vidit, avidum invadendi deserta moenia
militem detinet, ne quam occultam in fraudem incautus rueret; duas turmas sociorum Latini nominis
circumequitare moenia atque explorare omnia iubet.
equites portam unam alteramque eadem regione in
propinquo patentes conspiciunt itineribusque iis
vestigia nocturnae hostium fugae. adequitant deinde
sensim portis urbemque ex tuto rectis itineribus
perviam conspiciunt et consuliet consuli s: et con_s (or other corruptions) W. referunt excessum urbe; solitudine haud dubia id perspicuum esse et
recentibus vestigiis fugae ac strage rerum in trepidatione nocturna relictarum passim. his auditis
consul ad eam partem urbis quam adierant equites
circumducit agmen. constitutis haud procul porta
signis quinque equites iubet intrare urbem etA.U.C. 460 modicum spatium progressos tres manere eodem loco, si
tuta videantur, duos explorata ad se referre. qui
ubi redierunt rettuleruntque eo se progressos unde
in omnes partes circumspectus esset longe lateque
silentium ac solitudinem vidisse, extemplo consul
cohortes expeditas in urbem induxit, ceteros interim
castra communire iussit. ingressi milites refractis
foribus paucos graves aetate aut invalidos inveniunt
relictaque quae migratu difficilia essent. ea direpta;
et cognitum ex captivis est communi consilio aliquot
circa urbes conscisse fugam; suos prima vigilia profectos; credere eandem in aliis urbibus solitudinem
inventuros. dictis captivorum fides exstitit, desertis
oppidis consul potitur.
alteri consuli M. Atilio nequaquam tam
facile bellum fuit. cum ad Luceriam duceret
legiones, quam oppugnari ab Samnitibus audierat,
ad finem Lucerinum ei hostis obvius fuit. ibi ira
vires aequavit; proelium varium et anceps fuit,
tristius tamen eventu Romanis, et quia insueti erant
vinci et quia digredientes magis quam in ipso certamine senserunt quantum in sua parte plus volnerum
ac caedis fuisset. itaque is terror in castris ortus,A.U.C. 460 qui si pugnantes cepisset, insignis accepta clades
foret; tum quoque sollicita nox fuit iam invasurum
castra Samnitem credentibus aut prima luce cum
victoribus conserendas manus.
minus cladis ceterum non plus animorum ad hostes
erat. ubi primum inluxit, abire sine certamine
cupiunt; sed via una et ea ipsa praeter hostes erat,
qua ingressi praebuere speciem recta tendentium ad
castra oppugnanda. Consul arma capere milites iubet
et sequi se extra vallum; legatis tribunis praefectis
sociorum imperat quod apud quemque facto opus est.
omnes adfirmant se quidem omnia facturos, sed
militum iacere animos; tota nocte inter volnera et
gemitus morientium vigilatum esse; si ante lucem
ad castra ventum foret, tantum pavoris fuisse ut
relicturi signa fuerint; nunc pudore a fuga contineri,
alioqui pro victis esse.
quae ubi consul accepit, sibimet ipsi circumeundos
adloquendosque milites ratus, ut ad quosque venerat,
cunctantes arma capere increpabat: quid cessarent
tergiversarenturque? hostem in castra venturum
nisi illi extra castra exissent, et pro tentoriis suis
pugnaturos si pro vallo nollent. armatis ac
dimicantibus dubiam victoriam esse; qui nudus atqueA.U.C. 460 inermis hostem maneat, ei aut mortem aut servitutem
patiendam. haec iurganti increpantique respondebant confectos se pugna hesterna esse, nec virium
quicquam nec sanguinis superesse; maiorem multitudinem hostium apparere quam pridie fuerit.
inter haec appropinquabat agmen; et iam breviore
intervallo certiora intuentes, vallum secum portare
Samnitem adfirmant nec dubium esse quin castra
circumvallaturi sint. tunc enimvero consul indignum
facinus esse vociferari tantam contumeliam ignominiamque ab ignavissimo accipi hoste. etiamne
circumsedebimur
inquit in castris, ut fame potius
per ignominiam quam ferro, si necesse est, per
virtutem moriamur?
Di bene verterent; facerent
quodDi bene verterent; facerent quod duker: di (or dii) bene uerterent facerentque quod W. se dignum quisque ducerent: consulem M. Atilium vel solum, si nemo alius sequatur, iturum
adversus hostes casurumque inter signa Samnitium
potius quam circumvallari castra Romana videat.
dicta consulis legati tribunique et omnes turmae
equitum et centuriones primorum ordinum approbavere.
tum pudore victus miles segniter arma capit,
segniter e castris egreditur longo agmine nec continenti; maesti ac prope victi procedunt adversus
hostem nec spe nec animo certiorem. itaque simul
conspecta sunt Romana signa, extemplo a primo
Samnitium agmine ad novissimum fremitus perfertur,A.U.C. 460 exire, id quod timuerint, ad impediendum iter
Romanos; nullam inde ne fugae quidem patere
viam; illo loco aut cadendum esse aut stratis hostibus
per corpora eorum evadendum.
in mediumin medium iaC. Gronovius: in medio W. sarcinas coniciunt; armati suis quisque ordinibus instruunt aciem. iam exiguum
inter duas acies erat spatium, et stabant exspectantes
dum ab hostibus prius impetus prius clamor inciperet. neutris animus est ad pugnandum, diversique
integri atque intacti abissent, ni cedenti instaturum
alterum timuissent. sua sponte inter invitos tergiversantesque segnis pugna clamore incerto atque
impari coepit; nec vestigio quisquam movebatur.
tum consul Romanus, ut rem excitaret, equitum
paucas turmas extra ordinem immisit; quorum cum
plerique delapsi ex equis essent et alii turbati, et a
Samnitium acie ad opprimendos eos qui ceciderant
et ad suos tuendos ab Romanis procursum est. inde
paulum inritata pugna est; sed aliquanto et impigre
magis et plures procurrerant Samnites et turbatus
eques sua ipse subsidia territis equis proculcavit.
hinc fuga coepta totam avertit aciem Romanam;
iamque in terga fugientium Samnites pugnabant,
cum consul equo praevectus ad portam castrorum ac
statione equitum ibi opposita edictoque ut quicumqueA.U.C. 460 ad vallum tenderet, sive ille Romanus sive Samnis esset, pro hoste haberetur,haberetur (followed by erasure) A ,s: haberent W: haberetMA2 (or A4). haec ipse minitans obstitit profuse tendentibus suis in castra. quo pergis
inquit, miles? et hic arma et viros invenies nec vivo consule tuo nisi victor castra intrabis; proinde
elige, cum cive an hoste pugnare malis.
haec dicente consule equites infestis cuspidibus
circumfunduntur ac peditem in pugnam redire iubent.
non virtus solum consulis sed fors etiam adiuvit, quod
non institerunt Samnites spatiumque circumagendi
signa vertendique aciem a castris in hostem fuit.
tum alii alios hortari ut repeterent pugnam; centuriones ab signiferis rapta signa inferre et ostendere
suis paucos et ordinibus inconpositis effuse venire
hostes. inter haec consul manus ad caelum attollens
voce clara, ita ut exaudiretur, templum Iovi Statori
vovet, si constitisset a fuga Romana acies redintegratoque proelio cecidisset vicissetque legiones Samnitium. omnes undique adnisi ad restituendam
pugnam, duces milites, peditum equitumque vis.
numen etiam deorum respexisse nomen Romanum
visum; adeo facile inclinata res repulsique a castris
hostes, mox etiam redacti ad eum locum in quo
commissa pugna erat. ibi obiacente sarcinarumA.U.C. 460 cumulo, quas coniecerant in medium, haesere impediti; deinde, ne diriperentur res, orbem armatorum
sarcinis circumdant. tum vero eos a fronte urgere
pedites, ab tergo circumvecti equites; ita in medio
caesi captique. captivorum numerus fuit septem
milium octingentorum,octingentorum (dccc) A6 drakenborch: accc (or other corruptions) W. qui omnes nudi sub iugum missi; caesos rettulere ad quattuor milia octingentos.
ne Romanis quidem laeta victoria fuit; recensente
consule biduo acceptam cladem amissorum militum
numerus relatus septem milium octingentorum.
dum haec in Apulia gerebantur, altero exercitu
Samnites Interamnam, coloniam Romanam, quae via
Latina est, occupare conati urbem non tenuerunt;
agros depopulati, cum praedam aliam inde mixtam
hominum atque pecudum colonosque captos agerent,
in victorem incidunt consulem ab Luceria redeuntem;
nec praedam solum amittunt sed ipsi longo atque
impedito agmine incompositi caeduntur. Consul
Interamnam edicto dominis ad res suas noscendas
recipiendasque revocatis et exercitu ibi relicto
comitiorum causa Romam est profectus. cui de
triumpho agenti negatus honos et ob amissa tot
milia militum et quod captivos sine pactione sub
iugum misisset.
Consul alter Postumius, quia in Samnitibus materia belli deerat, in Etruriamin Etruriam s: etruriam W. transducto
exercitu primum pervastaverat Volsiniensem agrum;A.U.C. 460 dein cum egressis ad tuendos fines. haud procul moenibus ipsorum depugnat; duo milia octingentioctingenti (dccc) A5 drakenborch: accc (or other corruptions) W. Etruscorum caesi; ceteros propinquitas urbis tutata est. in RusellanumRusellanum Gronovius (chap. iv. § 5): rosellanum (or other corruptions) W. agrum exercitus traductus; ibi non agri tantum vastati sed oppidum etiam expugnatum; capta amplius duo milia hominum, minus duo milia circa muros caesa. pax tamen clarior maiorque quam bellum in Etruria eo anno fuerat
parta est. tres validissimae urbes, Etruriae capita,
Volsinii Perusia Arretium, pacem petiere; et vestimentis militum frumentoque pacti cum consule, ut
mitti Romam oratores liceret, indutias in quadraginta
annos impetraverunt. multa praesens quingentum
milium aeris in singulasaeris in singulas andreas (ed. rom. 1469): aerisingulas MPT: aeris singulas M3: aeris singulis P2 UT2A6: aeris R2: aeris in R2: omitted by DLA. civitates imposita. ob hasce res gestas consul cum triumphum ab senatu moris magis causa quam spe impetrandi petisset videretque alios quod tardius ab urbe exisset, alios quod iniussu senatus ex Samnio in Etruriam
transisset, partim suos inimicos, partim collegae
amicos ad solacium aequatae repulsae sibi quoque
negare triumphum, non ita
inquit, patres conscripti, vestrae maiestatis meminero, ut me consulem
esse obliviscar. eodem iure imperii quo bella gessi,
bellis feliciter gestis, Samnio atque Etruria subactis,A.U.C. 460 victoria et pace parta triumphabo.
ita senatum reliquit. inde inter tribunos plebis contentio orta; pars intercessuros, ne novo exemplo triumpharet aiebat, pars auxilio se adversus collegas triumphanti futuros. iactata res ad populum est vocatusque eo consul cum M. Horatium L.M. Horatium L. glareanus and Sigonius: L. Horatium M. W. (cf. C..L. 12, p. 44, A.U.C. 305). Valerium consules, C. Marcium RutulumRutulum (see III. vii. 6 and vii. xxxviii. 8) rutilium W. nuper, patrem eius qui tunc censor esset, non ex auctoritate senatus sed iussu populi triumphasse diceret, adiciebat se quoque laturum fuisse ad populum, ni sciret mancipia nobilium, tribunos plebis, legem impedituros; voluntatem sibi ac favorem consentientis populi pro omnibus iussis esse ac futura. posteroque die auxilio tribunorum plebis trium adversus intercessionem septem tribunorum et consensum senatus celebrante populo diem triumphavit.
et huius anni parum constans memoria est. Postumium auctor est Claudius in Samnio captis aliquot
urbibus in Apulia fusum fugatumque saucium ipsum
cum paucis Luceriam compulsum: ab Atilio in
Etruria res gestas eumque triumphasse. Fabius
ambo consules in Samnio et ad Luceriam res gessisse
scribit traductumque in Etruriam exercitum—sed abA.U.C. 460 utro consule non adicitadicit (adii-) Madvig: adiecit W. —et ad Luceriam utrimque multos occisos inque ea pugna Iovis Statoris aedem votam, ut Romulus ante voverat; sed fanum tantum,
id est locus templo effatus, fuerat. ceterum hoc
demum anno ut aedem etiam fieri senatus iuberet
bis eiusdem voti damnata re publicare publica Ax2 Gronovius: respublica W. in religionem venit.
sequitur hunc annum et consulA.U.C. 461 insignis, L. Papirius Cursor, qua paterna gloria qua
sua, et bellum ingens victoriaque quantam de Samnitibus nemo ad eam diem praeter L. Papirium
patrem consulisconsulis s: cōs P: consulem MTDLA: eius consulem U pepererat. et forte eodem conatu apparatuque omni opulentia insignium armorum bellum adornaverant, et deorum etiam adhibuerant
opes, ritu quodam sacramenti vetusto velut initiatis
militibus, dilectu per omne Samnium habito nova
lege, ut qui iuniorum non convenisset ad imperatorum edictum quique iniussu abisset eius caputeius caput M. Mueller (II. viii. 2): caput (capud A) W. Iovi sacraretur.sacraretur Madvig: sacratum erat W. tum exercitus omnis Aquiloniam est indictus. ad quadragintaquadraginta (XL) MULA2 (or A6): sexaginta (LX) PTDA. milia militum, quod roboris in Samnio erat, convenerunt.
ibi mediis fere castris locus est consaeptus cratibus pluteisque et linteis contectus, patens ducentos
maxime pedes in omnes pariter partis. ibi ex libro
vetere linteo lectolecto W: tecto Madvig. sacrificatum sacerdote OvioA.U.C. 461 Paccio quodam, homine magno natu, qui se id sacrum petere adfirmabat ex vetusta Samnitium religione,
qua quondam usi maiores eorum fuissent, cum adimendae Etruscis Capuae clandestinum cepissent
consilium. sacrificio perfecto per viatorem imperator acciri iubebat nobilissimum quemque genere
factisque; singuli introducebantur. erat cum alius
apparatus sacri qui perfundere religione animum
posset, tum in loco circa omni contecto arae in
medio victimaeque circa caesae et circumstantes centuriones strictis gladiis. admovebatur altaribus
magis ut victima quam ut sacri particeps adigebaturqueadigebaturque D3s: adicebaturque MPTDA: adiciebaturque UL. iure iurando quae visa auditaque in eo loco essent,essent M2 (or M1) P2 (or P3) u T2 (or T1)D3A6: co essent MP: coissent TDLA. non enuntiaturum. dein iurare cogebant diro quodam carmine, in exsecrationem capitis familiaeque et stirpis composite, nisi isset in—proelium quoquo P2UT2 (or T1) A6: quod MPTDLA. imperatores duxissent et si aut ipse ex acie fugisset aut si quem fugientem vidisset non extemplo occidisset. id primo quidam abnuentes iuraturos se obtruncati circa altaria sunt; iacentes deinde inter stragem victimarum documento ceteris fuere ne abnuerent. primoribus Samnitium ea detestatione obstrictis, decem nominatis ab imperatore, eis dictum ut vir virum legerent donec sedecim
milium numerum confecissent. ea legio linteata abA.U.C. 461 integumento consaepti, in quoin quo freudenberg: a quo s: quo W. sacrata nobilitas erat, appellata est; his arma insignia data et cristatae galeae, ut inter ceteros eminerent. paulo plus viginti milium alius exercitus fuit nec corporum specie nec gloria belli nec apparatu linteatae legioni dispar.dispar W (Walters): par u (Conway). hic hominum numerus, quod roboris erat, ad Aquiloniamad Aquiloniam s: Aquiloniam W. consedit.
consules profecti ab urbe, prior Sp. Carvilius, cui veteres legiones quas M. Atilius superioris
anni consul in agro Interamnati reliquerat decretae
erant. cum eis in Samnium profectus, dum hostes
operati superstitionibus concilia secreta agunt, Amiternum oppidum de Samnitibus vi cepit. caesa ibi
milia hominum duo ferme atque octingenti, capta
quattuor milia ducenti septuaginta. Papirius novo
exercitu—ita enim decretum erat—scripto Duroniam
urbem expugnavit; minus quam collega cepit hominum, plus aliquanto occidit; praeda opulenta utrobique est parta. inde pervagati Samnium consules,
maxime depopulato Atinate agro, Carvilius ad Cominium, Papirius ad Aquiloniam, ubi summa rei Samnitium erat, pervenit. ibi aliquamdiu nec cessatum
ab armis est neque naviter pugnatum; lacessendo
quietos, resistentibus cedendo comminandoque magis
quam inferendo pugnam dies absumebatur.A.U.C. 461
quodcumqueQuodcumque Madvig: quodcum W: quaecum A6s. inciperetur remittereturque, omnium rerum etiam parvarum eventus perferebatur inde ininde in Madvig: in dies W. altera Romana castra, quae viginti milium spatio aberant, et absentis collegae consilia omnibus gerendis intererant rebus, intentiorque Carvilius, quo in maiorequo in maiore Madvig: quom aiore T: quo maiore W. discrimine res vertebatur, in Aquiloniam quam ad Cominium, quod obsidebat, erat.
L. Papirius, iam per omnia ad dimicandum satis
paratus, nuntium ad collegam mittit sibi in animo
esse postero die, si per auspicia liceret, confligere
cum hoste; opus esse et illum quanta maxima vi
posset Cominium oppugnare, ne quid laxamenti sit
Samnitibus ad subsidia Aquiloniam mittenda. diem
ad proficiscendum nuntius habuit; nocte rediit,
approbare collegam consulta referens. Papirius
nuntio misso extemplo contionem habuit; multa
de universo genere belli, multa de praesenti hostium
apparatu, vana magis specie quam efficaci ad eventum, disseruit: non enim cristas volnera facere,
et per picta atque aurata scuta transire Romanum
pilum, et candore tunicarum fulgentem aciem, ubi
res ferro geratur, cruentari. auream olim atque
argenteam Samnitium aciem a parente suo occidione occisam spoliaque ea honestiora victori hosti
quam ipsis arma fuisse. datum hoc forsan nomini
familiaeque suae, ut adversus maximos conatus
Samnitium opponerentur duces spoliaque ea referrent quae insignia publicis etiam locis decorandis
essent. deos immortales adesse propter totiensA.U.C. 461 petita foedera, totiens rupta; sisi Luterbacher: tum si W. qua coniectura mentis divinae sit, nulli unquam exercitui fuisse infestiores quam qui nefando sacro mixta hominum pecudumque caede respersus, ancipiti deum
irae devotus, hinc foederum cum Romanis ictorum
testes deos, hinc iuris iurandi adversus foedera
suscepti exsecrationes horrens, invitus iuraverit,
oderit sacramentum, uno tempore deos cives hostes
metuat.
haec comperta perfugarum indiciis cum apud
infensos iam sua sponte milites disseruisset, simul
divinae humanaeque spei pleni clamore consentienti
pugnam poscunt; paenitet in posterum diem dilatum
certamen; moram diei noctisque oderunt. tertia
vigilia noctis, iam relatis litteris a collega, Papirius
silentio surgit et pullarium in auspicium mittit.
nullum erat genus hominum in castris intactum
cupiditate pugnae, summi infimique aeque intenti
erant; dux militum, miles ducis ardorem spectabat.
is ardor omnium etiam ad eos qui auspicio intererant pervenit; nam cum pulli non pascerentur,
pullarius auspicium mentiri ausus tripudium solistimum consuli nuntiavit. Consul laetus auspicium
egregium esse et deis auctoribus rem gesturosA.U.C. 461 pronuntiat signumque pugnae proponit. exeunti iam
forte in aciem nuntiat perfuga viginti cohortes
Samnitium—quadringenariae ferme erant—Cominium profectas. quod ne ignoraret collega, extemplo nuntium mittit; ipse signa ocius proferri
iubet; subsidiasubsidia Madvig: subsidiaque W. suis quaeque locis et praefectos subsidiis attribuerat; dextro cornu L. Volumnium, sinistro L. Scipionem, equitibus legatos alios, C.
Caedicium et T. Trebonium,T. Trebonium Weissenborn: Trebonium W. praefecit; Sp. Nautium mulos detractis clitellis cum tribus cohortibustribus cohortibus hertz: cohortibus (cohortir P: cohortis F)W. alariis in tumulum conspectum propere circumducere iubet atque inde inter ipsam dimicationem quanto maxime posset moto pulvere semoto pulvere se Madvig: moto puluere W. ostendere.
dum his intentus imperator erat, altercatio inter
pullarios orta de auspicio eius diei exauditaque ab
equitibus Romanis, qui rem haud spernendam rati
Sp. Papirio, fratris filio consulis, ambigi de auspicio
renuntiaverunt. iuvenis ante doctrinam deos spernentem natus rem inquisitam, ne quid incompertum
deferret, ad consulem detulit. cui ille: tu quidem
macte virtute diligentiaque esto! ceterum qui
auspicio adest si quid falsi nuntiat, in semet ipsum
religionem recipit: mihi quidem tripudiumA.U.C. 461 nuntiatum; populo Romano exercituique egregium auspicium est.
centurionibus deinde imperavit uti
pullarios inter prima signa constituerent. promovent
et Samnites signa; insequitur acies ornata armataque, ut hostiumhostium W: hostibus (or hosti) edd. quoque magnificum spectaculum esset. priusquam clamor tolleretur concurrereturque, emisso temere pilo ictus pullarius ante signa cecidit. quod ubi consuli nuntiatum est, Di in
proelio sunt
inquit; habet poenam noxium
caput!
ante consulem haec dicentem corvus voce
clara occinuit; quo laetus augurio consul, adfirmans
nunquam humanis rebus magis praesentes interfuisse
deos, signa canere et clamorem tolli iussit.
proelium commissum atrox, ceterum longe
disparibus animis: Romanos ira spes ardor certaminis
avidos hostium sanguinis in proelium rapit; Samnitium magnam partem necessitas ac religio invitos
magis resistere quam inferre pugnam cogit. nec
sustinuissent primum clamorem atque impetum
Romanorum, per aliquot iam annos vinci adsueti, ni
potentior alius metus insidens pectoribus a fuga
retineret. quippe in oculis erat omnis ille occulti
paratus sacri et armati sacerdotes et promiscua
hominum pecudumque strages et respersae fando
nefandoque sanguine arae et dira exsecratio ac
furiale carmen, detestandae familiae stirpiqueA.U.C. 461 compositum; iis vinculis fugae obstricti stabant, civem
magis quam hostem timentes. instare Romanus a
cornu utroque, a media acie, et caedere deorum
hominumque attonitos metu; repugnatur segniter,
ut ab iisiiss: his W: hiis A. quos timor moraretur a fuga. iam prope ad signa caedes pervenerat, cum ex transverse pulvis velut ingentis agminis incessu
motus apparuit; Sp. Nautius—Octavium Maecium
quidam eum tradunt—cum auxiliaribuscum auxiliaribus Madvig: dux alaribus (laribus A) W: dux cum alaribus koch. cohortibus erat; pulverem maiorem quam pro numero excitabant; incidentes mulis calones frondosos ramos per terram trahebant. arma signaque per turbidam
lucem in primo apparebant; post altior densiorque
pulvis equitum speciem cogentium agmen dabat
fefellitque non Samnites modo sed etiam Romanos;
et consul adfirmavit errorem clamitans inter prima
signa, ita ut vox etiam ad hostis accideret, captum
Cominium, victorem collegam adesse: adniterentur
vincere, priusquam gloria alterius exercitus fieret.
haec insidens equo; inde tribunis centurionibusque
imperat, ut viam equitibus patefaciant; ipse Trebonio
Caedicioque praedixerat, ubi se cuspidem erectam
quatientem vidissent, quanta maxima vi possent concitarent equites in hostem. ad nutum omnia, ut
ex ante praeparato, fiunt; panduntur inter ordinesA.U.C. 461 viae; provolat eques atque infestis cuspidibus in medium agmen hostium ruit perrumpitque ordines quacumque impetum dedit. instant Volumnius et Scipio et perculsos sternunt.
tum iam deorum hominumque victa vi, funduntur
linteatae cohortes; pariter iurati iniuratique fugiunt
nec quemquam praeter hostes metuunt. peditumpeditum Gronovius: peditum agmen W. quod superfuit pugnae in castra aut Aquiloniam
compulsum est; nobilitas equitesque Bovianum perfugerunt. equites eques sequitur, peditem pedes;
diversa cornua dextrum ad castra Samnitium, laevum
ad urbem tendit. prior aliquanto Volumnius castra
cepit; ad urbem Scipioni maiore resistitur vi, non
quia plus animi victis est sed melius muri quam
vallum armatos arcent; inde lapidibus propulsant
hostem. Scipio, nisi in primo pavore priusquam
colligerentur animi transacta res esset, lentiorem
fore munitae urbis oppugnationem ratus, interrogat
milites satin aequo animo paterentur ab altero cornu
castra capta esse, se victores pelli a portis urbis.
reclamantibus universis primus ipse scuto super
caput elato pergit ad portam; secuti alii testudine
facta in urbem perrumpunt deturbatisque Samnitibus
quae circa portam erant muri occupavere; penetrare
in interiora urbis, quia pauci admodum erant, nonA.U.C. 461 audent.
haec primo ignorare consul et intentus
recipiendo exercitui esse; iam enim praeceps in
occasum sol erat et appetens nox periculosa et
suspecta omnia etiam victoribus faciebat. progressus
longius ab dextra capta castra videt, ab laeva clamorem in urbe mixtum pugnantium ac paventium fremitu esse; et tum forte certamen ad portam erat.
advectus deinde equo propius, ut suos in muris
videt nec iam integri quicquam esse, quoniam
temeritate paucorum magnae rei parta occasio esset,
acciri quas receperat copias signaque in urbem inferri
iussit. ingressi proxima ex parteex parte W: ea parte iaC. Gronovius. quia nox appropinquabat, quievere. nocte oppidum ab hostibus desertum est.
caesa illo die ad Aquiloniam Samnitium milia
viginti trecenti quadraginta, capta tria milia octingenti et septuaginta, signa militaria nonaginta septem.
ceterum illud memoriae traditur, non ferme alium
ducem laetiorem in acie visum seu suopte ingenio
seu fiducia bene gerundae rei. ab eodem robore
animi neque controverso auspicio revocari a proelio
potuit et in ipso discrimine quo templa deis
immortalibus voveri mos erat voverat Iovi Victori, siA.U.C. 461 legiones hostium fudisset, pocillum mulsi priusquam
temetum biberet, sese facturum. id votum dis cordi
fuit et auspicia in bonum verterunt.
eadem fortuna ab altero consule ad
CominiumCominium Ax: cō(or com-)minium W: cōmonium P: cōmineum (?)F. gesta res. prima luce ad moenia omnibus copiis admotis corona cinxit urbem subsidiaque firma, ne qua eruptio fieret, portis opposuit. iam
signum dantem eum nuntius a collega trepidus de
viginti cohortium adventu et ab impetu moratus est
et partem copiarum revocare instructam intentamque
ad oppugnandum coegit. D. Brutum Scaevam legatum cum legione prima et decem cohortibus alariis
equitatuque ire adversus subsidium hostium iussit:
quocumque in loco fuisset obvius, obsisteret ac
moraretur manumque, si forte ita res posceret, conferret, modo ne ad Cominium eae copiae admoveri
possent. ipse scalas ferri ad muros ab omni parte
urbis iussit ac testudine ad portas successit; simul
et refringebantur portae et vis undique in muros
fiebat. Samnites sicut antequam in muris viderent
armatos satis animi habuerunt ad prohibendos urbis
aditu hostes, ita, postquam iam non ex intervallo nec
missilibus sed comminus gerebatur res et qui aegre
successerant ex plano in muros, loco quem magisA.U.C. 461 timuerant victo, facile in hostem imparem ex aequo pugnabant, relictis turribus murisque in forum omnes
compulsi paulisper inde temptaverunt extremam
pugnae fortunam; deinde abiectis armis ad undecim
milia hominum et quadringenti in fidem consulis
venerunt; caesa ad quattuor milia octingentioctingenti Gronovius: accc (or other corruption) W. octoginta.
sic ad Cominium, sic ad Aquiloniam gesta res; in
medio inter duas urbes spatio, ubi tertia exspectata
erat pugna, hostes non inventi. septem milia
passuum cum abessent a Cominio, revocati ab suis
neutri proelio occurrerunt. primis ferme tenebris,
cum in conspectu iam castra, iam Aquiloniam
habuissent, clamor eos utrimque par accidens sustinuit; deinde regioneregione uAxs: regionem (or -ē)W: e regione s. castrorum, quae incensa ab Romanis erant, flamma late fusaflamma late fusa us: flammae late fusae W. certioris cladis indicio progredi longius prohibuit; eo ipso loco temere sub armis strati passim inquietum omne
tempus noctis exspectando timendoque lucem egere.
prima luce incerti quam in partem intenderent iter
repente in fugam consternanturconsternantur D2s: consternuntur W. conspecti ab equitibus, qui egressos nocte ab oppido Samnites persecuti viderant multitudinem non vallo, non stationibus
firmatam. conspecta et ex muris Aquiloniae eaA.U.C. 461 multitudo erat iamque etiam legionariae cohortes sequebantur; ceterum nec pedes fugientes persequi potuit et ab equite novissimi agminis ducenti ferme et octoginta interfecti; arma multa pavidi ac signa
militaria duodeviginti reliquere; alio agmine incolumi, ut ex tanta trepidatione, Bovianum perventum est.
laetitiam utriusque exercitus Romani
auxit et ab altera parte feliciter gesta res. uterque
ex alterius sententia consul captum oppidum diripiendum militi dedit, exhaustis deinde tectis ignem
iniecit; eodemque die Aquilonia et Cominium deflagravere et consules cum gratulatione mutua legionum
suaque castra coniunxere. in conspectu duorum
exercituum et Carvilius suos pro cuiusque merito
laudavit donavitque; et Papirius, apud quem multiplex
in acie, circa castra, circa urbem fuerat certamen,
Sp. Nautium,Sp. Nautium s (chap. xl. § 8): p. nautium W. Sp. Papirium, fratris filium, et quattuor centuriones manipulumque hastatorum armillis aureisque coronis donavit: nautium propter expeditionem qua magni agminis modo terruerat hostes,
iuvenem Papirium propter navatam cum equitatu et
in proelio operam et nocte qua fugamqua fugam aldtus: quia fugam W. infestam Samnitibus ab Aquiloniaab Aquilonia s: ab Aquiloniam (or -a) PF: ad aquiloniā (or -am) W. clam egressis fecit, centuriones militesque quia primi portam murumque Aquiloniae ceperant; equites omnes ob insignem
multis locis opera corniculis armillisque argenteisA.U.C. 461 donat.
consilium inde habitum iamneiamne Conway: cum iam nec TDLAs: cum iam MPFu. tempus esset deducendi de Samniode Samnio Weissenborn: ab (or a) Samnio W. exercitus aut utriusque aut certe alterius, optimum visum, quo magis fractae res Samnitium essent, eo pertinacius et infestius agere
cetera et persequi ut perdomitum Samnium insequentibus consulibus tradi posset.
quando iam nullus esset hostium exercitus, qui
signis conlatis dimicaturus videretur, unum superesse
belli genus, urbium oppugnationes, quarum per
excidia militem locupletare praeda et hostem pro
aris ac focis dimicantem conficere possent. itaque
litteris missis ad senatum populumque Romanum de
rebus ab se gestis diversi Papirius ad Saepinum,
Carvilius ad VeliamVeliam A2 and A5 (marg.): uellam W. oppugnandam legiones ducunt.
litterae consulum ingenti laetitia et in
curia et in contione auditae, et quadridui supplicatione publicum gaudium privatis studiis celebratum
est. nec populo Romano magna solum sed peropportuna etiam ea victoria fuit, quia per idem forte
tempus rebellasse Etruscos allatum est. subibat
cogitatio animum quonam modo tolerabilis futura
Etruria fuisset si quid in Samnio adversi evenisset,
quae coniuratione Samnitium erecta, quoniam ambo
consules omnisque Romana vis aversa in SamniumA.U.C. 461 esset, occupationem populi Romani pro occasione
rebellandi habuisset.
legationes sociorum, a M. Atilio praetore in
senatum introductae, querebantur uri ac vastari
agros a finitimis Etruscis quod desciscere a populo
Romano nollent, obtestabanturque patres conscriptos
ut se a vi atque iniuria communium hostium tutarentur. responsum legatis curae senatui futurum
ne socios fidei suae paeniteret: Etruscorum propediem eandem fortunam quam Samnitium fore.
segnius tamen, quod ad Etruriam attinebat, acta
res esset, ni Faliscos quoque, qui per multos annos
in amicitia fuerant, allatum foret arma Etruscis
iunxisse. huius propinquitas populi acuit curam
patribus, ut fetiales mittendos ad res repetendas
censerent; quibus non redditis ex auctoritate
patrum iussu populi bellum Faliscis indictum est
iussique consules sortiri uter ex SamnioSamnio mxP2F3D3A2: samnito MTDA: samnitio L:samntio PF? in Etruriam cum exercitu transiret.
iam Carvilius VeliamVeliam A2s: ueletiam W: uellam etiam u. et Palumbinum et Herculaneum ex Samnitibus ceperat, VeliamVeliam M1 (orM2) TA2: ueletiam DLA: uetiam M. intra paucos dies, Palumbinum eodem quo ad muros accessit. ad Herculaneum etiam signis conlatis ancipiti proelio
et cum maiore sua quam hostium iactura dimicavit;
castris deinde positis moenibus hostem inclusit;
oppugnatum oppidum captumque. in his tribus
urbibus capta aut caesa ad decem milia hominum,A.U.C. 461 ita ut parvo admodum plures caperentur. sortientibus provincias consulibus Etruria Carvilio evenit secundum vota militum, qui vim frigoris iam in Samnio non patiebantur. Papirio ad Saepinum
maior vis hostium restitit. saepe in acie, saepe
in agmine, saepe circa ipsam urbem adversus
eruptiones hostium pugnatum. nec obsidio sed
bellum ex aequo erat; non enim muris magis se
Samnites quam armis ac viris moenia tutabantur.
tandem pugnando in obsidionem iustam coegit
hostes obsidendoque vi atque operibus urbem expugnavit. itaque ab ira plus caedis editum capta
urbe; septem milia quadringenti caesi, capta minus
tria milia hominum. praeda, quae plurima fuit congestis Samnitium rebus in urbes paucas, militi concessa est.
nives iam omnia oppleverant nec durari
extra tecta poterat; itaque consul exercitum de
Samnio deduxit. venienti Romam triumphus omnium consensu est delatus. triumphavit in magistratu, insigni, ut illorum temporum habitus erat,
triumpho. pedites equitesque insignes donis transiere ac transvecti sunt;transvecti sunt s: transuectis M?us: transuecti W. multae civicae coronae vallaresque ac murales conspectae; inspectata spolia
Samnitium et decoredecore mxuD3A2: decorem MPT: decoram F: decorDLA. ac pulchritudine paternisA.U.C. 461 spoliis, quae nota frequenti publicorum ornatu locorum erant, comparabantur; nobiles aliquot captivi,captivi p2uT2D3A3: actiui F: captivis W. clari suis patrumque factis, ducti. aeris gravis travecta viciens centum milia et quingentaquingenta Gelenius: a W: ad T2u: omitted by L. triginta tria milia; id aes redactum ex captivis dicebatur; argenti quod captum ex urbibus erat pondo millepondo mille alschefski: p co (or other corruption) W. octingentaoctingenta alschefski: accc (or similar corruptions) W. triginta. omne aes argentumque in aerarium conditum, militibus nihil datum ex praeda est; auctaque ea invidia est ad plebem quod tributum etiam in stipendium militum conlatum est, cum, si spreta gloria fuisset captivae pecuniae in aerarium inlatae, et militi tum donummiliti tum donum Walters and Conway: militi tum (or militum)W. dari ex praeda et stipendium militare praestaripraestari F3ud3 (or D5)A2(or A1): praestare W. potuisset. aedem Quirini dedicavit—quam in ipsa dimicatione votam apud neminem veterem auctorem invenio neque hercule tam exiguo tempore perficere potuisset—ab dictatore patre votam filius consul dedicavit exornavitque hostium spoliis; quorum tanta multitudo fuit ut non templum tantum forumque iis ornaretur sed sociis etiam coloniisquecoloniisque uA3Madvig: colonisque W. finitimis ad templorum locorumque publicorum ornatum dividerentur. ab triumpho exercitum in agrum Vescinum,Vescinum Sigonius (cf. chap. xx. § 1): uestinum MPFuDLA. quia regio ea infesta ab Samnitibus erat, hibernatum duxit. inter haec Carvilius consul in Etruria TroilumA.U.C. 461 primum oppugnare adortus quadringentos septuaginta ditissimos, pecunia grandi pactos ut abire inde liceret, dimisit; ceteram multitudinem oppidumque ipsum vi cepit. inde quinque castella locis sita munitis expugnavit. caesa ibi hostium duo milia quadringenti, minus duo milia capta. et Faliscis pacem petentibus annuas indutias dedit, pactus centum milia gravis aeris et stipendium eius anni militibus. his rebus actis ad triumphum decessit, ut minus clarum de Samnitibus quam collegae triumphus fuerat ita cumulo Etrusci belli aequatum. aeris gravis tulit in aerarium trecenta octoginta milia; reliquo aere aedem Fortis Fortunae de manubiis faciendam locavit prope aedem eius deae ab rege Ser. tullioTullio us: tullo W. dedicatam, et militibus ex praeda centenos binos asses et alterum tantum centurionibus atque equitibus, malignitate collegae gratius accipientibus munus, divisit. favor consulis tutatus ad populum est L. Postumium legatum eius, qui dicta die a M. Scantio tribuno plebis fugerat legatione,legatione Perizonius: in legatione F: in legationem W. ut fama ferebat, populi iudicium; iactarique magis quam peragi accusatio eius poterat.
exacto iam anno novi tribuni plebisA.U.C. 462 magistratum inierant; bisque ipsis, quia vitio creati
erant, quinque post dies aliialii mxuDxAx: aliis W. suffecti. lustrum conditum eo anno est a P. Cornelio Arvina C. Marcio RutuloRutulo Conway: rutilo MP: rutilio W. censoribus; censa capitum milia ducenta sexaginta duo trecenta viginti unum. censores vicesimi sexti a primis censoribus, lustrum undevicesimum fuit. eodem anno coronati primum ob res bello bene gestas ludos Romanos spectarunt palmaeque tum primum translato e Graeco more victoribus datae. eodem anno ab aedilibus curulibus qui
eos ludos fecerunt damnatis aliquot pecuariis, via a
Martis silice ad Bovillas perstrata est.
comitia consularia L. Papirius habuit; creavit
consules Q. Fabium Maximi filium Gurgitem et D.
Iunium Brutum Scaevam. ipse Papirius praetor
factus.
multis rebus laetus annus vix ad solacium unius
mali, pestilentiae urentis simul urbem atque agros,
suffecit;suffecit iuA3; sufficit (or sub-) W. portentoque iam similis clades erat, et libri aditi quinam finis aut quod remedium eius mali
ab disab dis Madvig: ab (or a) diis W. daretur. inventum in libris AesculapiumA.U.C. 462 ab Epidauro Romam arcessendum; neque eo anno, quia bello occupati consules erant, quicquam de ea re actum, praeterquam quod unum diem Aesculapio
supplicatio habita est.
Libri X Periocha
COLONIAE deductae sunt Sora et Alba et Carsioli. Marsi
in deditionem accepti sunt. collegium augurum ampliatum
est, ut essent novem, cum antea quaterni fuissent. lex
de provocatione ad populum a Murena cos. tertio tune
lata est. duae tribus adiectae sunt, Aniensis et Terentina.
Samnitibus bellum indictum est et adversus eos saepe
prospere pugnatum est. cum adversus Etruscos Umbros
Samnites Gallos P. Decio et Q. Fabio ducibus pugnaretur
et Romanus exercitus in magno discrimine esset, P.
Decius, secutus patris exemplum, devovit se pro exercitu
et morte sua victoriam eius pugnae populo R. dedit.
Papirius Cursor Samnitium exercitum, qui de iureiurando
obstrictus, quo maiore constantia virtutis pugnaret, in
aciem descenderat, fudit. census actus est, lustrum
conditum. censa sunt civium capita CCLXXII et cccxx.
Libri XI Periocha
CUM Fabius Gurges cos. male adversus Samnites pugnasset et senatus de removendo eo ab exercitu ageret,
Fabius Maximus pater deprecatus hanc fili ignominiam
eo maxime senatum movit quod iturum se filio legatum
pollicitus est, idque praestitit. eius consiliis et opera
filius consul adiutus caesis Samnitibus triumphavit; C.
Pontium, imperatorem Samnitium, ductum in triumpho,
securi percussit. cum pestilentia civitas laboraret, missi
legati ut Aesculapi signum Romam ab Epidauro transferrent, anguem, qui se in navem eorum contulerat, in quo
ipsum numen esse constabat, deportaverunt; eoque in
insulam Tiberis egresso eodem loco aedis Aesculapio
constituta est. L. Postumius consularis, quoniam, cum
exercitui praeesset, opera militum in agro suo usus erat,
damnatus est. pacem petentibus Samnitibuspetentibus Samnitibus a late MS.: petentibus MSS. foedus quarto renovatum est. Curius Dentatus cos. Samnitibus caesis et
Sabinis, qui rebellaverant, victis et in deditionem acceptis
bis in eodem magistratu triumphavit. coloniae deductae
sunt Castrum Sena Hadria. triumviri capitales tune
primum creati sunt. censu acto lustrum conditum est.
censa sunt civium capita CCLXXII. Plebs propter aes
alienum postpost Sigonius ex. vet. lib.: propter MSS. graves et longas seditiones ad ultimum secessit in laniculum, unde a Q. Hortensio dictatore
deducta est; isque in ipso magistratu decessit. res
praeterea contra Vulsinienses gestas continet, item adversus Lucanos, contra quos auxilium ThurinisThurinis Pighius (plin. N. H. xxxiv. 32, vat. Max. viii. 6, dion. Hal. XIX. xiii): tyrrhenis or tyrrinis MSS. ferre placuerat.
Libri XII Periocha
cum legati Romanorum a Gallis Senonibus interfecti
essent, bello ob id Gallis indicto, L. Caecilius praetor ab
his cum legionibus caesus est. cum a Tarentinis classis
Romana direpta esset, IIviro qui praeerat classi occiso,
legati ad eos a senatu, ut de his iniuriis quererelitur, missi
pulsati sunt. ob id bellum his indictum est. Samnites
defecerunt. adversus eos et Lucanos et Brittios et Etruscos aliquot proeliis a conpluribus ducibus bene pugnatum
est. Pyrrhus, Epirotarum rex, ut auxilium Tarentinis
ferret, in Italiam venit. cum in praesidium Reginorum
legio Campana cum praefecto Decio Vibellio missa esset,
occisis Reginis RegiumRegium vulg.: regnum MSS. occupavit.
Libri XIII Periocha
VALERIUS LAEVINUS COS. parum prospere adversus Pyrrhum pugnavit, elephantorum maxime inusitata facie
territis militibus. post id proelium cum corpora Romanorum qui in acie ceciderant Pyrrhuis inspiceret, omnia
versa in hosted invenitinvenit vulg.: venit MSS. populabundusque ad urbem Romanam processit. C. Fabricius missus ad eum a
senatu, ut de redimendis captivis ageret, frustra ut
patriam desereret a rege temptatus est. captivi sine
pretio remissi sunt. cineas legatus a Pyrrho ad senatum
missus petit ut conponendae pacis causa rex in urbem
reciperetur. de qua re cum ad frequentiorem senatum
referri placuisset, Appius Claudius, qui propter valetudinem oculorum iam diu consiliis publicis se abstinuerat,
venit in curiam et sententia sua tenuit ut id Pyrrho
negaretur. Cn. Domitius censor primus ex plebe lustrum
condidit. censa sunt civium capita ccxxxxvii ccxxii.
iterum adversus Pyrrhum dubio eventu pugnatum est.
cum Carthaginiensibus quarto foedus renovatum est.
cum C. Fabricio consuli is qui ad eum a Pyrrho transfugerat polliceretur venenum se regi daturum, cum
indicio ad regem remissus est. res praeterea contra
Lucanos et Bruttios, Samnites et Etruscoset Etruscos vulg.: etruscos MSS. prospere gestas continet.
Libri XIIII Periocha
PYRRHUS in Siciliam traiecit. cum inter alia prodigia
fulmine deiectum esset in Capitolio Iovis signum, caput
eius per haruspices inventum est. Curius Dentatus cos.
cumcos. cum Rossbach: 'is' cum MSS. dilectum haberet, eius qui citatus non responderat bona primus vendidit; iterum Pyrrhum ex Sicilia in
Italiam reversum vicit et Italia expulit. Fabricius censor
P. Cornelium Rufinum consularem senatu movit, quod is x
pondo argenti facti haberet. lustro a censoribus condito
censa sunt civium capita CCLXXI ccxxiiii. cum Ptolemaeo,
Aegypti rege, societas iuncta est. sextilia, virgo Vestalis,
damnata incesti viva defossa est. coloniae deductae sunt
Posidonia et Cosa. carthaginiensium classis auxilio
Tarentinis venit, quo facto ab his foedus violatum est.
res praeterea contra Lucanos et Bruttios et Samnites
feliciter gestas et Pyrrhi regis mortem continet.
Libri XV Periocha
VICTIS Tarentinis pax et libertas data est.data est vulg.: nata est MSS. legio Campana quae Regium occupaverat obsessa deditione
facta securi percussa est. cum legatos Apolloniatium ad
senatum missos quidam iuvenes pulsassent, dediti sunt
Apolloniatibus. Picentibus victis pax data est. coloniae
deductae Ariminum in Piceno, Beneventum in Samnio.Beneventum in Samnio editio princeps: Beneventum MSS. tune primum populus R.populus R. vulg.: populus MSS. argento uti coepit. Umbri et SallentiniSallentini vulg.: salleni (or saleni or salerni) MSS. victi in deditionem accepti sunt. quaestorum numerus ampliatus est, ut essent octo.ut essent octo Sigonius: ut essent MSS.
Libri XVI Periocha
ORIGO Carthaginiensium et primordia urbis eorum referuntur. contra quos et Hieronem, regem Syracusanorum,
auxilium Mamertinis ferendum senatus censuit, cum de ea
re inter suadentes ut id fieret dissuadentesque contentio
fuisset; transgressisque tunc primum mare equitibusequitibus MSS: exercitibus Weissenborn. Romanis adversus Hieronem saepius bene pugnatum.
petenti pax data est. lustrum a censoribus conditum est.
censa sunt civium capita CCCLXXXII ccxxxiiii. Decimus
Iunius Brutus munus gladiatorium in honorem defuncti
patris primus edidit. colonia Aesernia deducta est. res
praeterea contra Poenos et VulsiniosVulsinios vulg.: uulsinos MSS. prospere gestas continet.
Libri XVII Periocha
CN. CORNELIUS consul a classe Punica circumventus et
per fraudem, veluti in conloquium evocatus, captus est.
C. Duillius consul adversus classem Poenorum prospere
pugnavit, primusque omnium Romanorum ducum navalis
victoriae duxit triumphum. ob quam causam ei perpetuus
quoque honos habitus est, ut revertenti a cena tibicine
canente funale praeferretur. L. Cornelius consul in
Sardinia et Corsica contra Sardos et Corsos et Hannonem,
Poenorum ducem, feliciter pugnavit. Atilius CalatinusCalatinus vlg.: calasinus MSS. cos. cum in locum a Poenis circumsessum temere exercitum
duxisset, M. Calpurni, tribuni militum, virtute et opera
evasit, qui cum ccc militibus eruptione facta hostes in se
converterat. Hannibal, dux Poenorum, victa classe cui
praefuerat, a militibus suis in crucem sublatus est. Atilius
Regulus cos. victis navali proelio Poenis in Africam
traiecit.
Libri XVIII Periocha
ATILIUS REGULUS in Africa serpentem portentosae magnitudinis cum magna clade militum occidit, et cum aliquot
proeliis bene adversus Carthaginienses pugnasset, successorque ei a senatu prospere bellum gerenti non mitteretur,
id ipsum per litteras ad senatum scriptas questus est, in
quibus inter causas petendi successoris eratsuccessoris erat vulg.: successoris MSS. quod agellus eius a mercennariis desertus esset. quaerente deinde
Fortuna ut magnum utriusque casus exemplum in Regulo
proderetur, arcessito a Carthaginiensibus Xanthippo,
Lacedaemoniorum duce, victus proelio et captus est. res
deinde a ducibus Romanis omnibus terra marique prospere
gestas deformaverunt naufragia classium. tib. Coruncanius primus ex plebe pontifex maximus creatus est. M'.
Valerius Maximus P. Sempronius SophusThe censors' names, variously corrupted in the MSS., are corrected from the Fasti Capitolini, C.I.L. i2, p. 24. censores cum senatum legerent, xvi senatu moverunt. lustrum condiderunt, quo censa sunt civium capita CCXCVII nccxcvii.
Regulus missus a Carthaginiensibus ad senatum ut de
pace, et si eam non posset impetrare, de commutandis
captivis ageret, et iureiurando adstrictus rediturum se
Carthaginem, si commutari captivos non placuisset, utrumque negandi auctor senatuisenatui vulg.: senatus MSS. fuit, et cum fide custodita reversus esset, supplicio a Carthaginiensibus de eo sumpto perit.
Libri XVIIII Periocha
CAECILIUS METELLUS rebus adversus Poenos prospere
gestis speciosum egit triumphum, xiii ducibus hostium et
cxx elephantis in eo ductis. Claudius Pulcher cos. contra
auspicia profectus—iussit mergi pullos, qui cibari nolebant
—infeliciter adversus Carthaginienses classe pugnavit, et
revocatus a senatu iussusque dictatorem dicere Claudium
Gliciam dixit, sortis ultimate hominem, qui coactus abdicare
se magistratu pbstea ludos praetextatus spectavit. A.
Atilius Calatinnscalatinus vulg: calanus MSS. primus dictator extra Italiam exercitum
duxit. commutatio captivorum cum Poenis facta est.
coloniae deductae sunt Fregenae, in agro Sallentino
Brundisium. lustrum a censoribus conditum est. censa
sunt civium capita CCXLI CCXII. Claudia, soror P. Claudi,
qui contemptis auspiciis male pugnaverat, a ludis revertens
cum turba premeretur, dixit: Utinam frater meus viveret;
iterum classem duceret. ob eam causam multa ei dicta
est. duo praetores tune primum creati sunt. Caecilius
Metellus, pontifex maximus, A. PostumiumA. Postumium vulg.: aurelium postumium MSS. consulem, quoniam idem et flamen Martialis erat, cum is ad bellum gerendum proficisci vellet, 'in urbe tenuit nec passus est a
sacris recedere. rebus adversus Poenos a pluribus ducibus prospere gestis, summam victoriaevictoriae vulg.: victoriam MSS. C. Lutatius cos. victa ad Aegates insulas classe Poenorum imposuit. petentibus Carthaginiensibus pax data est. cum templum Vestae arderet, Caecilius Metellus, pontifex maximus, ex
incendio sacra rapuit. duae tribus adiectae sunt, Velina
et Quirina.
Libri XX Periocha
FALISCI cum rebellassent, sexto die perdomiti in deditionem venerunt. Spoletium colonia deducta est. adversus
Liguras tune primum exercitus promotus est. sardi et
Corsi cum rebellassent, subacti sunt. tuccia,Tuccia Sigonius ex vet. lib.:Iucia (or Luccia) MSS. Tucia ed. prin. virgo
Vestalis, incesti damnata est. bellum Illyriis propter
unum ex legatis qui ad eos missi erant occisum indictum
est, subactique in deditionem venerunt. praetorum
numerus ampliatus est, ut essent IIII. Galli transalpini
qui in Italiam inruperant caesi sunt. eo bello populum
R. sui Latinique nominis DCCC armatorumdccc armatorum Mormmsei,: accc MSS. habuisse dicit Exercitibus Romanis tune primurn trans Padum ductis Galli Insubres aliquot proeliis fusi in deditionem venerunt.
M. Claudius Marcellus cos. occiso Gallorum Insubrium
duce, Vertomaro,Vertomaro MSS.: Virtomane propertius IV. x. 41 (codex N): Viridomaro ed. prin. (cf. serv. Verg. Aen. VI. 855). opima spolia rettulit. Histri subacti sunt. iterum Illyri cum rebellassent, domiti in deditionem venerunt. lustrum a censoribus terter Madvig: per MSS. conditum est. primo lustro censa sunt civium capita CCLXX ccxii**. Libertini in quattuor tribus redacti sunt, cum antea dispersi per omnes fuissent, Esquilinam Palatinam Suburanam Collinam. C. Flaminius censor viam Flaminius muniitC. Flaminius censor viam Flaminiam muniit Sigonius muniit MSS. et circum Flaminium exstruxit. coloniae deductae sunt in agro de Gallisde gallis frobenius: gallis MSS. capto Placentia et Cremona.
Index of names
(The References are to Pages.)
ACTERRANI, 70
Acheron, 92; Acherusia aqua, 92
Aegates insulae, 558
Aegyptus, 92, 550
Aelius Paetus, P., 60, 186, 388;. L., 446; Aelius Tubero, Q., 390
Aemilius, Mam. (dictator 434 B.C.), 288, 292; Aemilius Mamercus, L., 2, 4; Aemilius Mamercinus, L. (same as above), 66, 78 (bis), 92, 244; Aemilius, T. (praetor 413 B.C.), 4; Aemilius Mamercinus, Ti., 48, 50 (ter), 52; Aemilius Cerretanus, Q., 142 (ter); Aemilius Papus, M., 188; Aemilius Barbula, Q., 242 (ter),246, 276, 280, 284; Aemilius Paulus, M., 362 (bis), 368; Aemilia lex (434 B.C.), 288, 290, 292, 294, 296
Aenaria, 86
Aequi, 236, 344, 346 (bis), 348 (bis),354, 360, 362 (bis), 390; Aequicum bellum, 362
Aequicoli, 402
Aesculapius, 542 (bis), 546 (bis)Aesernia, 552; Aeserninus ager, 476
Africa, 554 (bis)
Aharna, 452
Alba, 360, 544
Albani, 18
Aletrinas (collective), 332; Aletrinas populus, 338
Alexander Epiri rex, 10, 68 (bis), 92, 230, 238; Alexander Magnus, 10, 98, 224, 226 (ter), 228 (ter), 230 (bis),232 (bis), 234 (ter), 236, 238 (bis),240 (ter); Alexandria, 92
Allifae, 98, 308, 330
Amiternum, 508
Anagnini, 332 (bis), 338
Auiensis tribes, 392, 544
Annius Setinus, L., 10, 12, 16, 18, 20, 158
Antiochus, 240
Antium, 4, 50, 54, 58, 236; Antiates, 2, 48 (bis), 58, 60, 242; Antiates Volsci, 52; Antias ager, 48; populus, 2, 58
Antoniu., hi., 68
Anxur, 84
Apollinare sacrum, 384
Apolloniates, 552 (bis)
Appenninus, 460
Appia via, 354
Appianus exercitus, see Claudius, Ap.
Apuleius, Q., 376, 390
Apulia, 154, 164, 206, 208, 216, 230, 242 (quater), 266, 498, 502; Apuli, 94, 98, 104, 144, 216, 236, 354, 412 (bis); Teates Apuli, 242; Apulus ager, 144; Apulum bellum, 142
Aquilonia, 504, 508, 510 (bis), 520, 522, 526 (bis), 528 (quater)
Ardeas ager, 48
Aretini, 376
Aricini, 52, 58
Ariminum, 552
Arpi, 208, 210 (ter)
Arpinum, 344; Arpinates, 360
Arretium, 308, 500; Arretini, 284, 366
Asia, 224, 238 (bis)
Astura, 52, 54
Athenae, 232
Atilius Regulus, M. (cos. 335 B.C.), 64, 66; Atilius Reguius, M. (cos,294 B.C.), 480, 488, 492, 502, 508, 532, 556; Atilius, L. (trib. pl. 311 B.C.), 276; Atilius Calatinus, A., 554, 556
Atina, 272; Atinas ager, 508
Attius Clausus, 386
Aufidena, 402
Aulius Cerretanus, Q., 142, 218, 220, 246, 248 (bis), 250 (bis)
Aurunca, see Suessa; Aurunci, 60 (quater), 272
Ausona, 258; Ausones, 62, 66, 158, 258 (bis), 260
Aventinus, 290
BELLONA, 36, 430 (bis)
Beneventum, 270, 552
Bovianum, 270 (bis), 280, 342 (bis),402 (bis), 520, 528
Bovillae, 540
Brundisium, 362, 558
Bruttii (Brittii), 548, 550 (bis); Bruttii fines, 94; Bruttiae legiones, 92
Brutus, see Iunius
CAECILIUS, L., 548; Caecilius Metellus, 556, 558 (bis)
Caedicius, C., 514, 518
Caere, 300,; Caerites, 370
Caiatia, 476
Calatia, 164, 272, 332
Calavius, Ovius, 184, 262; Novius, 262;A. (son of Ovius), 184
Cales, 62, 64, 66 (bis), 158; Caleni, 432; Calenus ager, 432
Callifae, 98
Calpurnius Piso Frugi, L. (the annalist),340, 390; Calpurnius, M., 554
Camars (=Clusium), 454
Camertes Umbri, see Umbri
Camillus, see Furius
Campania, 236, 258, 270, 310, 430, 436, 480; Campanus (collective), 8;
Campani, 4 (bis), 6, 8 (quater), 14,16, 42, 46, 60, 158, 182, 322, 460, 472; Campanus ager, 86, 340, 432, 436; campus, 88; finis, 182; hostis, 8; populus, 46,48; Campana defectio, 266; legio, 548, 552; quaestio, 262; Campani campi, 266; equites, 46
Campus Sceleratus, see Sceleratus
Cannae, 238
Canusini, 242
Capena porta, 444
Capitolium, 14, 16 (bis), 132, 144,174 (bis), 344, 384, 444
Capua, 20, 44, 46, 60, 88, 182 (quinquies), 242 (bis), 258, 260, 262, 266, 506
Carseoli, 368, 402, 544 (Carsioli)
Carthago, 556; Carthaginienses, 340, 550 (bis), 552, 554, 556 quarter)558
Carvilius, Q., 392; Carvilius Maximus, Sp.(his son), 392, 508 (bis), 510, 528,530, 532, 534, 538
Castor, 48
Castrum, 546
Caudium, 164, 194, 198 (bis), 204, 206, 214, 218 (bis), 238, 266; Caudina clades, 220, 300; pax, 162, 178, 184, 188, 204, 314; Caudini saltus, 184; Caudinae furcae, 354; furculae, 164, 170, 200, 214, 310; legiones, 206
Ceres, 446
Cesennia, 344
Chalcis, 84
Charilaus, 100 (bis)
Cilnium genus, 368, 376
Cimetra, 412
Ciminius mons, 304 (bis); saltus, 304; Ciminia silva, 300 (bis), 310, 314, 446; Ciminii saltus, 302
Cineas, 548
Cingilia, 112
Claudius, Ap. (the decenmvir), 290;
Claudius, Ap. (censor 312, cos. 307 and 296 B.C.), 274 (quater), 288 (bis),290, 292 (bis), 296, 298; 330 (ter),340, 352, 354, 380, 382, 386 (ter),398, 412, 414 (ter), 422 (bis), 424, 426 (ter), 428 (quater), 430, 438, 442 (bis), 450,452 (ter), 454, 458, 476 (ter).478, 502, 548; Appianus exercitus, 424; Claudius Inregillensis, C., 62; Claudius Hortator, C., 62; Claudius Marcellus, M. (cos. 331), 70, 90; Claudius Marcellus, M. (conqueror of Gauls at Clastidium, 222 B.C.), 560; Claudius Glicia, 556; Pulcher, 556; Claudius Quadrigarius, Q. (annalist), 76, 178; Claudius, P.,558; Claudia (sister of P.), 558
Cleonymus, 362 (ter), 366
Cleopatra (queen of Alexander of Epirus), 96
Clusium, 452, 458 (bis), 462; Clusini, 474; Clusini transfugae, 460
Cluviae, 280; Cluviana oppugnatio, 280
Collina porta, 62; tribus, 560
Cominium, 508, 510 (bis), 514, 518, 524 (bis), 526 (bis), 528
Cominius, L., 114
Concordia, 350
Consentia Bruttiorum, 94, 96
Coranus ager, 74
Cornelius Rufinus, P. (dictator 332 B.C.), 66; Cornelius Arvina, A. (cos. 343, 333, dictator 322 B.C.), 68, 146, 152, 154, 200, 202, 478; Cornelius Scapula, P. (= P. Cornelius Scipio Barbatus, cos. 328, dictator 306 B.C.), 84, 340 (bis), 350; Cornelius Lentulus, L. (cos. 327,dictator 320 B.C.), 86, 218; Cornelius Maluginensis, M. (censor suffectus392 B.C.), 296; Cornelius Arvina, P. (son of Aulus, cos. 306 and 288;censor 294 B.C.), 310 (?), 332 (bis),338, 540; Cornelius, Ser. (cos. 303 B.C.), 360; Cornelius Scipio, L. (cos. 298 B.C.), 398, 400, 410, 454, 458 (bis), 470, 514, 520 (ter), 554; Cornelius Rufinus, P. (cos. 290), 550; Cornelius, Cn. (cos. 270 and 260 B.C.), 554; Cornelia (poisoner, d.331 B.C.), 72; Cornelii, 228
Corsica, 554; Corsi, 554, 558
Cortona, 308
Coruncaniqs, Ti., 556
Cosa, 550
Cremera, 314
Cremona, 560
Cumae, 84, 236; Cumani, 60, 84
Curius Dentatus, M'., 228, 546
Cutina, 112
Cyrus, 226
DAREUS, 230 (bis)
Decius Mus, P. (cos. 340 B.C.), 10, 34,36, 42 (bis), 158, 198, 380, 382, 468; Decius Mus, P. (cos. 312 B.C.), 272, 274, 320, 324 (ter), 326 (bis),340 (bis), 352, 380 (bis), 388, 406
(quater), 410, 412 (bis), 414, 416, 418, 420, 422, 430, 440 (ter), 442, 446 (bis), 448 (ter), 454 (bis), 456 (quater), 462, 464, 466 (bis), 468 (bis),470, 472, 480, 554 (bis); Decii duo, 226, 228; Decianus exercitus, 474, 476; Decius, M. (trib. pl. 311 B.C.), 278
Dei (or Di) Manes, see Manes
Di Indigites, see Indigites
Diana. 462
Divi Novensiles, see Novensiles Dodonaens, see Iuppiter
Domitius, Cn., 68, 390; Domitius Calvinus, Cn. (his son), 390, 550
Duillius, K., 62; 0., 554
Duronia, 508
EGNATIUS, Gellius, 420, 428, 436, 472
Epidaurus, 542, 546
Epirus, 92 (bis), 96, 230; Epirotae, 548
Esquilina tribus, 560
Etruria, 236 (bis), 280, 284 (bis), 304(bis), 308 (bis), 312, 324 (bis),326, 366, 376, 394 (bis), 396 (bis),406, 414, 416 (bis), 420, 424 (ter),426 (ter), 436 (bis), 438, 446, 448, 450 (bis), 454, 456 (bis), 458, 460, 474, 476, 480, 498, 500 (ter), 502 (bis), 504, 530, 532, 534, 538; Etruscus (collective), 376, 394; Etrusci, 274 (bis), 284, 286 (bis), 288, 298 (bis), 300 (ter), 304, 306, 312, 316 (ter), 318, 322, 326 (bis), 354, 368, 374 (bis), 376, 392, 394, 396, 400, 402, 404, 416 (bis), 428, 438, 460, 462, 464, 474, 478, 500, 506, 530, 532 (ter), 544, 548, 550; Etruscus ager, 394; Etruscum bellum, 272, 328, 394, 428, 430, 450, 454, 538; foedus, 326; Etruscae litterae, 302. See also Tusci
Euboica Chalcis, 84
Europa, 224
FABIUS Dorsuo, M. (cos. 345 B.C.), 10, 64, 66, 126, 128 (bis); Fabius Maximus Rullianus, Q. (cos. 322,310, 308, 297, 295; dictator 315. 301; censor 304 B.C.; son of above),70, 112, 114,116, 118 (bis), 120 (bis),122, 124 (quater), 126 (bis), 130,134, 136 (ter), 138 (quater), 146, 158, 186, 188, 226, 246 (bis), 288 (ter), 310, 324, 326, 328, 330 (bis), 332 (bis),340, 352 (bis), 354, 356, 368 (bis), 390, 398, 402, 404 (ter), 408 (bis),410, 412 (ter), 414 (ter), 420 (bis),422, 430, 440 (ter), 442, 446 (quater),448, 450 (bis), 452 (bis), 454 (bis),456 (bis), 458, 460, 462, 464, 470 (bis), 472 (ter), 474, 476, 480, 502, 540, 546; Fabius Ambustus, M. (magister equitum 322 B.C., and brother of Quintus), 146, 150 (bis),154, 300, 304, 312 (bis);Fabius Ambustus, C. (magister equitum 315 B.C., and brother of Quintus), 250, 254; Fabius, Caeso (brother of
Quintus), 300; Fabius Maximus Gurges, Q. (cos. 293 and son of Quintus), 408, 478, 540, 544, 546; Fabii, 228
Fabraterni, see Volsci
Fabricius, C., 548, 550 (bis) Falerii, 400, 406; Falisci, 532 (bis),538, 558; Falernus ager, 46 (bis),50, 86, 430, 438 (bis); Falerna tribus, 242, 354; Faliscus ager, 400, 460; Faliscus exercitus, 462
Fas, 18
Faucia curia, 314
Fenectani campi, 48
Ferentani, 220
Ferentinum, 420 (bis); Ferentinas(collective), 332; Ferentinas populus, 338
Feritrum, 486
Flaminius, C., 560; Flaminius circus, 560; Flaminia via, 560
Flavius, M., 84, 144; Cn. (scriba), 348, 350 (bis), 352, 354; Flavia rogatio, 144
Folius Flaccina, M., 240, 262, 264 (bis),270
Forentum, 242
Formianus (collectiv ),88; Formiani, 60;
Formianus ager, 476; populus, 88
Fors Fortuna, 538; Fortuna, 464, 554
Fregellae, 84, 88 (bis), 158, 270 (bis);Fregellani, 206; Fregellana arx, 270, 282
Fregenae, 558
Frentani, 346
Fresilia, 368
Frusinates, 360
Fulvius, L., 146, 244; Fulvius Curvus, M. (cos. suffectus 305 B.C., son of above),342; Fulvius Paetus, M. (cos. 299 B.C.), 390; Fulvius, Cn. (cos. 298 B.C.), 370, 398, 400, 402 (bis), 460, 462, 474; Fulvius Curvus, O. (aed. pl. 295 B.C.), 446
Fundanus (collective), 88; Fundani, 60, 74, 76 (quinquies); Fundanus ager, 76; dux 74; populus, 76, 88
Furius Paculus, C. (cos. 441, censor 435 B.C.), 290, 292; Furius Camillus, M. (dictator 396 B.C.), 130, 176, 218; Furius, L. (consular trib. 381 and 370 B.C.), 130; Furins Camillus, L. (son of M., dictator 350 and 345 B.C.), 52, 54 (ter), 110, 112 (bis),228; L. (grandson of M., cos. 338 and 335, and praetor 318 B.C.), 242
GABINUS cinctus, 36; cultus, 380
Galli, 58, 68, 78 (bis), 174, 176, 184, 202, 236, 364, 392, 394, 402, 416, 436, 438, 440, 458 (bis), 460 (bis),462 (quater), 464 (bis), 468 (quater),470, 472, 474, 478, 544; Galli Tnsubres, 560 (bis); Senones Galli, 458, 548; Galli transalpini, 558; Gallicus equitatus, 466; tumultus, 78, 394, 460; Gallica acies, 466, 470; clades, 326; Gallicum bellum, 68, 78; Gallici tumultus, 272; Gallica auxilia, 420; Gallus hostis, 460
Geganius, M., 290, 292
Gellius, Statius, 342
Gellius Egnatius, see Egnatius
Geminus, see Maecius
Genucius, L., 360; C.,388
Germanici saltus, 300
Graeci, 86 (bis), 88. 90, 98, 100 (bis),102, 104 (bis), 232, 236, 362, 366; Graecus mos, 540; Graecae litterae, 302
HADRIA, 546; Hadriaticus sinus, 362; Hadriaticum mare, 366
Hannibal (general in first Punic war),554; (the great Hannibal), 238
Hanno, 554
Heraclea, 94
Herculaneum, 532 (bis)
Hercules, 274, 344, 424, 442
Hernici, 332 (bis), 334 (bis), 338 (ter),344, 346, 360; Hernicus civis, 332; Hernicum bellum, 334: nomen, 332, 344
Hiero, 552 (bis)
Histri, 362, 560
Horatius, M., 502
Hortensius, Q., 546
Hostilius, Tullus, 18, 128
IANICULUM, 546
Ianus, 36
Illyrii, 362, 588, 560
Imbrinum, 114
India, 230; Indi, 236, 238
Indigites Di, 36
Interamna Sucasina, 272, 498; Interamnas ager, 508
Italia, 92 (bis), 98, 228, 230 (bis),362 (ter), 416 (bis), 550 (bis), 556
Iulius, C., 296
Iunius Brutus, L. (cos. 509 B.C.), 132;
Iunius Brutus Scaeva, D. (cos. 325 B.C.), 50, 110; D. (cos. 293 B.C., his son), 524, 540, 552; Iunius Bubulcus, O. (cos. 317, 313, 311, master of the horse 312 and 309, censor 307, and dictator 302 B.C.), 242 (ter), 270, 272, 274, 276, 280, 314, 320 (bis) 338, 362 (bis); Iunii (exactores regum), 228
Iuno, 366
Iuppiter, 14, 18 (ter), 20, 24, 36, 278, 282, 384,-444, 450, 504; Iuppiter Dodonaeus, 92; Iuppiter Stator, 496, 504; Iuppiter Victor, 472 (bis),524; cella Iovis, 444
Ius, 18
LACEDAEMONIUS dux, 362
Lacones, 366
Lanuvium, 50; Lanuvini, 52, 58 (bis);Lanuvini municipes, 58
Lares, 36
Latium, 10, 12, 14, 16 (ter), 44, 46(bis), 52, 54 (ter), 56 (bis); Latinus (a Latin), 18; Latini, 6 (bis), 8 (quater), 10, 12, 16, 18, 22, 24, 30, 36, 38 (quater), 40 (quater), 44 (quinquies), 46 (bis), 48, 50, 56, 58, 60, 158 (quater); Latinus ager, 46 (bis), 50; centurio, 34 (bis);dilectus, 32; dux, 6; eques, 24; Latina via, 498; Latinum bellum, 468; imperium, 16; nomen, 10, 460, 486, 560; Latin i populi, 50, 54, 60, 332; Latinae feriae, 46; Latina oppida, 54
Laurentes, 46 (bis)
Lautulae, 250, 258 (bis)
Lentulus, L., 174
Liburni, 362
Licinius Stolo, C. (magister equitum 368 B.C.), 386; Licinius Macer, C. (the annalist), 314, 350, 390; Licinia lex, 380
Ligures, 558
Liris, 438
Livius, L., 192 (trib. Pl. 320 B.C.), 192; Livius Denter, M., 362, 388, 466, 468
Longula, 314
Lua Mater, 4
Lucani, 68, 72, 94 (quinquies), 98, 104, 106, 110, 236, 398 (ter), 400 (bis), 422, 546, 548, 550 (bis);Lucanus, 104; Lucanus exsul, 92, 96; hosts, 402; populus, 398; Lucana cohors, 482; Lucani exsules 94; montes, 230; Lucanae legiones, 94
Luceres, 378
Luceria, 164, 206 (ter), 208, 210 (bis),211 (ter), 216 (quater), 218 (quater),222, 260 (bis), 486, 498, 502 (bis),504; Lucerini, 166, 260; Lucerinus finis, 488
Lutatius, C., 558
MACEDONIA, 230; Macedones, 230, 232, 234, 236,240 (ter); Macedonicae phalanges, 30
Maecius, Geminus, 22, 24, 26; Octavius, 518; Maecia tribus, 68
Maelius, Q., 192
Maenius, C., 52 (bis), 262 (bis), 294
Maleventum, 270
Mamertini, 552
Manes (di or dei Manes), 20, 466, 468
Manlius Torquatus, T. (dictator 353, 349, 320, cos. 347, 344, 340 B.C.), 10, 16 (bis), 18, 20, 34 (bis), 38, 40, 46, 60, 118, 158 (ter), 226, 228, 382; Manlius, T. (his son), 22, 24, 26 (ter),138; Manlius Torquatus, T. (son of last-named, cos. 299 B.C.), 390, 394; L. (perhaps son of last-named), 458; Manliana imperia, 28, 132
Marcius Rutulus, C. (cos. 357, 352, 344, 342, in 356 B.C. first pleb. dict.), 226, 386, 502; Marcius Rutulus, C. (his son, trib. pleb. 311, cos. 310, pontifex and augur 299, censor 294and 265 B.C.), 276, 288, 308, 312, 314, 388 (bis), 470, 540; Marcius Tremulus, Q. (cos. 306, 288 B.C.), 332, 334, 336, 338, 340; Marcianus miles, 336
Maritimus Circus, 332
Marrucini, 110; Marrucini Marsi, 348; Mars, 42, 44, 88, 282, 340, 446, 464, 540 (Martis aedes); Mars pater, 36; Martialis flamen, 588; Martius lupus, 462; Martia gens, 462
Marsi, 20, 110, 236, 312, 324 (bis), 354, 368 (ter), 544; see also Marrucini
Mater Terra, see Terra
Materina, 328
Meduacus amnis, 364
Menapii, 94
Metapontum, 96
Mevania, 326
Milionia, 368, 484, 486
Milionius, 44
Minatius, Staius, 434
Minturnae, 40, 46, 258, 438
Minucius, L., 130; Ti., 340 (bis), 342(ter); Minucius Faesus, M., 388; Minucia Vestalis, 62, 158
Molossis, 92
Murena (error for M. Valerius), 544
Murgantia, 418, 420
NAR, 392
Narnia, 390, 392
Nautius, Sp., 244, 514, 518, 528 (bis)
Neapolis, 84, 90, 236; Neapolitani 158; Neapolitanum foedus, 104
Nepete, 406
Nequinum, 390, 392 (bis)
Nerulum, 242
Nola, 102, 270, 272; Nolani, 86; Nolanus hostis, 100; Nolana multitudo, 272; Nolanimilites, 86
Nomentani, 58
Norbani, 2: Norbanus ager, 74
Novensiles Divi, 36
Nuceria Alfaterna, 324; Nucerinus ager, 310
Numisius Circeiensis, L., 10, 44
Nymphius, 100, 102 (bis)
OCRICULANI, 330
Ogulnii, Q., and Cn., 378, 444
Olympias, 98
Opimius Pansa, L., 482
Orcus, 320
Osca lingua, 432
Ostia, 236; Ostiensis ager, 48
Oufentina tribus, 354
Ovius, see Paccius
PACCIUS, Ovius, 506
Padus, 560
Paeligni, 14, 20, 236, 324, 346, 354, 474, 478; Paelignus ager, 474
Paestum, 68
Palaepolis, 84, 86 (bis), 90,102; Palae-politani, 100, 104
Palatium, 74, 80; Palatina tribus, 560
Palumbinum, 532 (bis)
Pandosia, 92 (bis)
Papirius Orassus, L. (praetor 339, cos.336 and 330, praef urb. 325 B.C.), 48, 62, 70, 72, 74, 138, 140; M. (dictator 332 B.C.), 68; Papirius Cursor, L. (mag. equitum 339, cos.332, 320, 319, 315, 313, dictator 325 and 309 B.C.), 48, 92, 112, 114, 118, 122, 126 (bis), 128 (ter), 134 (bis), 136, 142, 158, 188, 206, 208, 210, 212, 216 (bis), 218 (ter), 222, 226, 228, 270, 296 (bis), 312 (bis),314 (bis), 320, 354, 390, 504; Papirius Mugillanus, L. (cos. 326), 92, 220; Papirius, L. (fenerator),108, 158; Papirius Cursor, L. (son of Cursor, cos. 293 and 272 B.C.), 504, 508, 510 (bis), 512, 530, 534, 540, 544; Papirius, Sp. (nephew of last-named), 514, 528 (ter); Papinia tribus, 144; Papiriana saevitia, 368
Papius Brutulus, 154 (ter)
Parthi, 232
Patavium, 364 (bis); Patavini, 364
Pedum, 50 (ter), 52 (bis), 54 (bis);Pedani, 50, 52, 58
Pentri Samnites, see Samnites
Persae, 230, 236, 238
Perses, 240
Perusia, 308 (bis), 322 (bis), 500;
Perusini, 474, 476 (bis)
Philippus, 240
Picenum, 552; Picentes, 236, 396 (bis),552
Piso, see Calpurnius
Pithecusae (insulae), 84
Plautius (Hypsaeus), C. (cos. 347 and341 B.C.), 2 (bis), 78, 274, 276, 288, 292; Plautius Venox, L. (praet.322, cos. 330 and 318 B.C.), 72, 76, 80 (bis), 154, 240, 242; Plautius Proculus, P. (cos. 328 B.C.), 84
Plestina, 368
Plistica, 244, 246, 248 (bis)
Poeni, 238, 552, 554 (ter), 556, 558 (ter); Punica classis, 554; res,
240; Punicum bellum, 228, 238, 240
Poetelius, C. (tr. pleb. 358, cos. 346 and 332 B.C.), 92, 270, 272 (bis); M.(cos. 314 B.C.), 252, 268 (ter)
Pollia tribus, 144 (ter)
Pompeii, 310
Pompeius Magnus, 226
Pontiae, 272 (bis), 354 (Pontia)
Pontius, Herennius, 162, 170, 172, 204, 216, 218; C., 162, 172, 176, 200 (bis), 204, 216, 218, 546
Popilius, M., 244
Porcia lex, 388
Porsinna, 202, 416
Posidonia, 550
Postumius, Sp. (cos. 334 and 321 B.C.), 66, 68, 90, 162, 188, 190 (bis), 192, 198 (bis), 200, 202 (bis), 204, 354; Postumius Megellus, L. (grandson of above, cos. 305, 294, and 291 B.C.), 340 (quater), 342 (bis), 460, 462, 480 (bis), 484 (bis), 498, 502, 538, 546; Postumius, A. (cos. 242), 558
Potitii, 276 (bis); Potitia gens, 274
Praenestinus, 224; Praenestini, 52, 58; Praenestinus populus, 50; praetor, 224
Privernum, 2, 74, 76 (quater), 78, 80 (bis); Privernas, 82; Privernatis, 2, 78, 80 (ter), 82 (ter), 84, 144, 158; Privernas ager, 46 (bis); populus, 88; senatus, 80; bellum, 74, 78
Ptolemaeus, 550
Publilius Philo, Q. (cos. 352, 339, 327, 320, and 315 B.C.), 48 (bis), 62, 66, 68, 86 (bis), 90, 100, 104, 158, 188 (bis), 206, 208, 210, 216, 226, 266; Publilius, C., 108, 158; Publilius, T. (augur 300 B.C.), 388
Pudicitia Patricia, 442, 444; Plebeia, 444
Pupiniensis ager, 326
Pyrrhus, 548 (ter), 550 (sexies)
QUINCTILIUS, Cn., 72
Quinctius Cincinnatus, L., 130; Quinctius, T. (III vir col. ded. 334 B.C.), 66; Quinctius, L. (tr. mil.326 B.C.), 102; Quinctii, 228
Quirinus, 36, 80, 536 (Quirini aedes);Quirina tribus, 558
Quirites, 20, 22, 36 (quater), 50, 200, 264, 388, 390, 404, 468
RAMNES, 378
Regillus lacus, 18, 24
Regulus, see Atilius
Rhegium (Regium), 548, 552; Rhegini (Regini), 548 (bis)
Roma, 2 (et passim); Romani, 2 (et passim); Romanus populus, 2 (et passim); Romana civitas, 46; classis, 310; discipline, 242; gens, 172,; ignominia, 218; indoles, 184; plebs, 106; res, 56, 240; virtus, 184, 214, 282; Romanun bellum 240; imperium, 58, 134; nomen, 232; Romani pueri, 302; Romana ingenia, 184; iura, 242
Romulea, 418 (bis), 420
Romulus, 504
Rostra, 60
Rufrium, 98
Ruminalis ficus, 444
Rusellanus ager, 370, 500
SABINI, 312, 546; Sabinus advena, 386; Sabellus ager, 4; Sabellae cohortes, 430
Sacer mons, 290
Saepinum, 530, 534
Sallentini, 330, 362 (bis), 552; Sallep tinus ager, 362, 558
Salus, 336, 382
Samnium, 66, 68, 88, 98, 102,110,114, (bis), 138, 144, 206, 216, 236, 274, 280 (bis), 284, 310, 312, 324, 326, 328, 332, 334, 338, 340, 344 (ter). 400, 402, 406 (bis), 412, 414, 418, 420 (bis), 422 (ter), 424 (his), 426, 430 (bis), 432, 456,454, 474, 480 (bis),484, 500, 502 (ter), 504 (bis), 508 (bis), 530 (ter), 532 (bis), 534 (bis),552; Samnis (a Samnite), 204, 496; (collective), 88, 146, 152, 190, 198, 222, 244, 248, 258, 334, 338, 378, 410, 416, 492; Samnites (quin-quies), 4, 6 (quater), 8 (ter), 10, 12, 14 (bis), 16, 20, 68, 74 (ter), 80, 86, 88 (ter), 98, 100 (bis), 104 (bis),102 (quater), 106 (bis), 110 (bis),114, 116, 140 (ter), 142 (septies),146 (bis), 148, 150, 152, 154, 158 (bis), 162, 164 (bis), 170 (bis), 174, 184 (quater), 190 (bis), 192, 194 (bis), 196 (bis), 200 (bis), 204 (ter),206 quarter) , 210 (quater), 212 (bis),216, 218 (bis), 220 (bis), 222 (bis),240, 244 (ter), 246 (quater), 248 (quinquies), 250, 252, 258 (ter),260 (bis), 266 (bis), 268 (bis), 270 (ter), 272 (bis), 280 (ter), 306, 308, 310, 318, 320, 322 (quater), 324 (bis),330, 332 (ter), 336, 338, 340, 342, 344 (quater), 346, 354 (quater), 360, 396 (bis), 398 (ter), 400 quarter) ,402 (ter), 408 (bis), 410 (ter), 412, 414, 418 (ter), 420 (bis), 428 (bis),432, 434 (ter), 436, 438, 460, 462 (bis), 464 (bis), 468 (bis), 470 (bis),472 (ter), 474 (ter), 476 (ter),478 (ter), 480 (bis), 482, 484 (bis),486, 488, 494 (quater), 496 (bis),498 (bis), 504, 506 (bis),508, 510
(ter), 514, 516 (bis), 518, 520 (bis),522, 524, 526, 528, 532 (bis), 534 (bis), 536 (bis), 538, 544 (ter),546 (quinquies), 548, 550 (bis);Pentri Samnites, 280; Samnis ager, 8; civis, 202; hostis, 8, 100; populus, 6, 200; Samnites milites, 86
Sangus, see Semo.
Sardinia, 554; Sardi, 554, 558
Saticula, 244 (bis), 246, 248 (bis);Saticulani, 244
Satricum, 2 (bis), 220; Satricanus (collective), 222; Satricani, 206 (bis),220, 222
Scantius, M., 538
Scaptia tribus, 68
Sceleratus campus, 62
Semo Sangus, 80 (bis)
Sempronius, Sophus, P., 288, 344 (bis),388, 392, 436, 438, 556
Sena, 546
Setini, 2; Setinus ager, 74; homo, 18
Sextilia (virgo Vestalis), 550
Sextius,.L., 386
Sibylla, 384
Sicilia, 550 (bis)
Sidicini, 4 (bis), 6 (ter), 121, 4, 16, 60 (bis), 62, 64, 66 (his); Sidicinus ager, 68, 406; hostis, 8
Signia, 10; Signini, 84
Sinope (= Sinnessa), 438
Sinuessa, 46, 438
Sipontum Apulorum, 94
Solonius ager, 48
Sora, 248 (bis), 252, 256 (bis), 258 (bis),332, 344, 360 (bis), 484 (bis), 544; Soranus ager, 406, 484; transfuga, 254; Sorana arx, 282
Sotimus, 96
Spoletium, 558
Stagna Inferna, 92
Stellatis ager, 476; campus, 340 Stellates campi, 478
Suburana tribus, 560
Sucasina, see Interamna
Suessa Aurunca, 60, 272 (bis), 354; Suessana cohors, 482
Suessula, 88; Suessulani, 60
Sulpicius Longus, C. (cos. 337, 323, and 314; dictator 312 B.C.), 60, 62, 142 (ter), 226, 252, 268 (bis),274; Sulpicius Saverrio, P. (cos. 304, censor 299 B.C.), 344, 392, 398
Sutrium, 284, 288 (bis), 298, 304 406; Sutrini, 284
Syracusani, 552
TARENTUM, 100,106; Tarentini, 92, 94, 100, 104, 110, 212 (quater), 548 (bis),550, 552; Tarentini legati, 212 (bis)Tarquiniensis (collective), 324
Tarquinius, L., 18; Tarquinii (the Tarquin kings), 292
Teanenses, 242
Teates Apuli, see Apuli
Tellus, 36, 466; Tellus mater, 468
Terentina tribus, 392, 544
Terina Bruttiorum, 94
Terra mater, 20
Thebaa, 232
Thesprotius sinus, 92
Thessalf, 236
Thuriae (in Sallentinis), 362 (bis)
Thurii, 236; Thurini, 546
Tiberis, 58 (bis), 80, 416, 546
Tibur, 278 (bis); Tiburtes, 52, 54, 58; Tiburtini, 278; Tiburs populus, 50
Tifernum (in Samnium), 340, 406; Tifernus mons, 474, 478
Titienses, 378
Titinius, M., 362
Torquatus, see Manlius
Trebonius, T., 514, 518
Trebulani, 360
Trifanum, 46
Troilum, 538
Tubero, see Aelius
Tuccia (virgo Vestalis), 558
Tullius, Ser. (rex), 538
Tullus, see Hostilius
Tusci (see also Etrusci), 286, 308, 328, 420, 474
Tusculani, 58, 144 (ter); Tusculanus populus, 144; Tusculani equites, 22
UFENTINA tribus, 242
Umbria, 236 (bis), 304, 326 (bis), 360, 390, 420; Umbri, 308, 326 (quater),330, 354, 392, 436, 438, 440, 458, 460 ter), 464, 474, 478, 544, 552; Camertes Umbri, 302 (bis); Umber hostis, 460
VACCI Prata, 74
Vaccus, see Vitruvius
Valerius, L. (cos. 449 B.C.), 502
Valerius, M. (= Corvus?), 10, 36; Valerius Corvus, M. (cos.348, 346,
343, 335, 300, and 299 B.C.), 64 (quater), 68, 138, 188, 226, 228; Valerius Publicola, P. (mag. eq.332 B.C.), 68; Valerius Flaccus (or Potitus?), C. (cos. 331 B.C.), 70; Valerius Flaccus, L. (mag. eq. 331and 320 B.C.), 72, 188; Valerius Maximus, M. (cos. 312, censor 307 B.C.), 272, 320, 324 (bis), 340, 368 (bis), 376 (bis), 388, 396, 408, 478 possibly this is Corvus); Valerius Laevinus, P. (cos. 280 B.C.), 548; Valerius Maximus, M'. (dictator260 B.C.), 556; Valerii (exactores regum), 228; Valeria lex, 388
Vaticanus ager, 460; exercitus, 462 Veii, 78, 176
Velia, 530, 532 (bis); Velina tribus, 558
Velitrae, 10, 58; Veliterni, 52, 58, 80, 14; Veliternus populus, 50
Venti, 364, 366
Venus, 478
Verginius, A., 442; Verginia (daughter),442, 444
Vertomarns, 560
Verulanus (collective), 332; Verulanus populus, 338
Vescia, 44, 258: Vescial, 430; Vescinus ager, 438, 476, 536; saltus, 438
Veseris, 34, 468
Vesta, 558 (templum Vestae); Vestalis virgo, 62, 550, 558
Vestini, 110, 112 (bis), 236, 366; Vestinus populus, 110 (bis)
Vesuvius mons, 34
Veturius Calvinus, T., 66, 162, 190, 198. 354
Vibellius, Decius, 548
Victoria, 484
Vitruvius Vaccus, 74 (bis), 76 (bis),78 (ter), 80
Volaterrae, 400
Volcanus, 42, 350
Volsci, 2 (bis), 10, 16, 44 (bis), 54, 88, 236, 272; Volsci Antiates, 52; Fabraterni, 72; Volscus ager, 360; Volscum nomen, 46
Volsinii, 500, 552 (Vulsinii); Volsinienses, 324, 546 (Vulsinienses) Volsiniensis ager, 500
Volturnus, 46, 432, 476
Volumnius, L., 228, 330 (bis), 340, 414 (bis), 420, 422 (ter), 424 (quater),426 (ter), 428 (quinquies), 430, 436, 438, 440, 442, 454 (bis), 456, 464, 474 (bis), 476, 514, 520 (bis)
XANTHIPPUS, 556