Silius Italicus, Punica
Walter Coventry Summers, John Percival Postgate, Ed.

Ceperat Etruscos occulto milite colles
Sidonius ductor perque alta silentia noctis
siluarum anfractus caecis insederat armis.
at parte e laeua restagnans gurgite uasto
5effigiem in pelagi lacus umectabat inertis
et late multo foedabat proxima limo.
quae uada Faunigenae regnata antiquitus Arno
nunc uoluente die Trasimenni nomina seruant.
Lydius huic genitor, Tmoli decus, aequore longo
10Maeoniam quondam in Latias aduexerat oras
Tyrrhenus pubem dederatque uocabula terris.
isque insueta tubae monstrauit murmura primus
gentibus et bellis ignaua silentia rupit,
nec modicus uoti natum ad maiora fouebat.
15uerum ardens puero castumque exuta pudorem
(nam forma certare deis, Trasimenne, ualeres)
litore correptum stagnis demisit Agylle,
flore capi iuuenem primaeuo lubrica mentem
nympha nec Idalia lenta incaluisse sagitta.
20solatae uiridi penitus fouere sub antro
Naides amplexus undosaque regna trementem.
hinc dotale lacus nomen, lateque Hymenaeo
conscia lasciuo Trasimennus dicitur unda.

Et iam curriculo nigram nox roscida metam
25stringebat, nec se thalamis Tithonia coniunx
protulerat stabatque nitens in limine primo,
cum minus abnuerit noctem desisse uiator
quam coepisse diem: consul carpebat iniquas,
praegrediens signa ipsa, uias, omnisque ruebat
30mixtus eques nec discretis leuia arma maniplis
insertique globo pedites, et inutile Marti
lixarum uulgus praesago cuncta tumultu
implere, et pugnam fugientum more petebant.
tum super ipse lacus densam caligine caeca
35exhalans nebulam late corruperat omnem
prospectum miseris, atque atrae noctis amictu
squalebat pressum picea inter nubila caelum.
nec Poenum liquere doli: sedet ense reposto
abditus et nullis properantem occursibus arcet.
40ire datur, longeque patet ceu pace quieta
incustoditum, mox inremeabile, litus.
namque sub angustas artato limite fauces
in fraudem ducebat iter, geminumque receptis
exitium, hinc rupes, hinc undae claustra premebant.
45at turma umbroso seruabat uertice montis
hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu:
haud secus ac uitreas sollers piscator ad undas,
ore leuem patulo texens de uimine nassam,
cautius interiora ligat mediamque per aluum
50sensim fastigans compressa cacumina nectit
ac fraude artati remeare foraminis arcet
introitu facilem quem traxit ab aequore piscem.

Ocius interea propelli signa iubebat
excussus consul fatorum turbine mentem,
55donec flammiferum tollentes aequore currum
solis equi sparsere diem. iamque orbe renato
diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat
caligo in terras nitido resoluta sereno.
tunc ales, priscum populis de more Latinis
60auspicium cum bella parant mentesque deorum
explorant super euentu, ceu praescia luctus
damnauit uesci planctuque alimenta refugit.
nec rauco taurus cessauit flebile ad aras
immugire sono pressamque ad colla bipennem
65incerta ceruice ferens altaria liquit.
signa etiam effusa certant dum uellere mole,
taeter humo lacera nitentum erupit in ora
exultans cruor, et caedis documenta futurae
ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento.
70ac super haec diuum genitor terrasque fretumque
concutiens tonitru Cyclopum rapta caminis
fulmina Tyrrhenas Trasimenni torsit in undas,
ictusque aetheria per stagna patentia flamma
fumauit lacus atque arserunt fluctibus ignes.
75heu uani monitus frustraque morantia Parcas
prodigia! heu fatis superi certare minores!
atque hic, egregius linguae nomenque superbum,
Coruinus, Phoebea sedet cui casside fulua
ostentans ales proauitae insignia pugnae,
80plenus et ipse deum, et socium terrente pauore
immiscet precibus monita atque his uocibus infit:
‘Iliacas per te flammas Tarpeiaque saxa,
per patrios, consul, muros suspensaque nostrae
euentu pugnae natorum pignora, cedas
85oramus superis tempusque ad proelia dextrum
opperiare. dabunt idem camposque diemque
pugnandi: tantum ne dedignare secundos
expectare deos. cum fulserit hora, cruentam
quae stragem Libyae portet, tum signa sequentur
90nulla uulsa manu, uescique interritus ales
gaudebit, nullosque uomet pia terra cruores.
an te praestantem belli fugit, improba quantum
hoc possit Fortuna loco? sedet obuius hostis
aduersa fronte, at circa nemorosa minantur
95insidias iuga, nec laeua stagnantibus undis
effugium patet, et tenui stant tramite fauces.
si certare dolis et bellum ducere cordi est,
interea rapidis aderit Seruilius armis,
cui par imperium et uires legionibus aequae.
100bellandum est astu. leuior laus in duce dextrae.’

Talia Coruinus, primoresque addere passim
orantum uerba, et diuisus quisque timoris
nunc superos, ne Flaminio, nunc deinde precari
Flaminium, ne caelicolis contendere perstet.
105acrius hoc accensa ducis surrexerat ira,
auditoque furens socias non defore uires
‘Sicine nos’ inquit ‘Boiorum in bella ruentis
spectastis, cum tanta lues uulgusque tremendum
ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paueret?
110quas ego tunc animas dextra, quae corpora fudi,
irata tellure sata et uix uulnere uitam
reddentis uno! iacuere ingentia membra
per campos magnisque premunt nunc ossibus arua.
scilicet has sera ad laudes Seruilius arma
115adiungat, nisi diuiso uicisse triumpho
ut nequeam et decoris contentus parte quiescam?
quippe monent superi. similes ne fingite uobis,
classica qui tremitis, diuos. sat magnus in hostem
augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum
120auspicium Latio quod in armis dextera praestat.
an, Coruine, sedet, clausum se consul inerti
ut teneat uallo, Poenus nunc occupet altos
Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem,
hinc Clusina petat, postremo ad moenia Romae
125inlaesus contendat iter? deforme sub armis
uana superstitio est: dea sola in pectore Virtus
bellantum uiget. umbrarum me noctibus atris
agmina circumstant, Trebiae qui gurgite quique
Eridani uoluuntur aquis, inhumata iuuentus.’

130Nec mora. iam medio coetu signisque sub ipsis
postrema aptabat nulli exorabilis arma.
aere atque aequorei tergo flauente iuuenci
cassis erat munita uiro, cui uertice surgens
triplex crista iubas effundit crine Suebo:
135Scylla super fracti contorquens pondera remi
instabat saeuosque canum pandebat hiatus,
nobile Gargeni spolium, quod rege superbus
Boiorum caeso capiti inlacerabile uictor
aptarat pugnasque decus portabat in omnis.
140loricam induitur: tortos huic nexilis hamos
ferro squama rudi permixtoque asperat auro.
tum clipeum capit, aspersum quem caedibus olim
Celticus ornarat cruor, umentique sub antro
ceu fetum lupa permulcens puerilia membra
145ingentem Assaraci caelo nutribat alumnum.
hinc ensem lateri dextraeque accommodat hastam.
stat sonipes uexatque ferox umentia frena,
Caucaseam instratus uirgato corpore tigrim.
inde exceptus equo, qua dant angusta uiarum,
150nunc hos, nunc illos adit atque hortatibus implet:
‘Vestrum opus est uestrumque decus suffixa per urbem
Poeni ferre ducis spectanda parentibus ora.
unum hoc pro cunctis sat erit caput. aspera quisque
hortamenta sibi referat: ‘Meus, heu! meus atris
155Ticini frater ripis iacet,’ ‘At meus alta
metitur stagna Eridani sine funere natus.’
haec sibi quisque; sed, est uestrum cui nulla doloris
priuati rabies, is uero ingentia sumat
e medio, fodiant quae magnas pectus in iras,
160perfractas Alpes passamque infanda Saguntum,
quosque nefas uetiti transcendere nomen Hiberi,
tangere iam Thybrim. nam dum nos augur et extis
quaesitae fibrae uanusque moratur haruspex,
solum iam superest Tarpeio imponere castra.’

165Turbidus haec, uisoque artis in milibus atras
bellatore iubas aptante ‘Est, Orfite, munus,
est’ ait ‘hoc certare tuum, quis opima uolenti
dona Ioui portet feretro suspensa cruento.
nam cur haec alia pariatur gloria dextra?’
170hinc praeuectus equo, postquam inter proelia notam
accepit uocem, ‘Procul hinc te Martius,’ inquit
‘Murrane, ostendit clamor, uideoque furentem
iam Tyria te caede. uenit laus quanta! sed, oro,
haec angusta loci ferro patefacta relaxa.’
175tum Soracte satum, praestantem corpore et armis,
Aequanum noscens, patrio cui ritus in aruo,
cum pius Arcitenens accensis gaudet aceruis,
exta ter innocuos laetum portare per ignes,
‘Sic in Apollinea semper uestigia pruna
180inuiolata teras uictorque uaporis ad aras
dona serenato referas sollemnia Phoebo:
concipe’ ait ‘dignum factis, Aequane, furorem
uulneribusque tuis. socio te caedis et irae
non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem
185Cinyphiaeque globos dubitarim inrumpere turmae.’

Nec iam ultra monitus et uerba morantia Martem
ferre ualet: longo Aeneadis quod flebitur aeuo
increpuere simul feralia classica signum,
ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.
190heu dolor, heu lacrimae nec post tot saecula serae!
horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma
exciret Tyrius. latebrosis collibus Astur
et Libys et torta Baliaris saeuus habena
erumpunt multusque Maces Garamasque Nomasque,
195tum, quo non alius uenalem in proelia dextram
ocior attulerit conductaque bella probarit,
Cantaber et galeae contempto tegmine Vasco.
hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma simulque
consona uox urget, signum clamore uicissim
200per collis Tyria circumfundente corona.

Auertere dei uultus fatoque dederunt
maiori non sponte locum; stupet ipse tyranni
fortunam Libyci Mauors, disiectaque crinem
inlacrimat Venus, et Delum peruectus Apollo
205tristem maerenti solatur pectine luctum.
sola Apennini residens in uertice diras
expectat caedes immiti pectore Iuno.

Primae Picentum, rupto ceu turbine fusa
agmina et Hannibalem ruere ut uidere, cohortes
210inuadunt ultro et poenas pro morte futura,
turbato uictore, petunt accensa iuuentus,
et uelut erepto metuendi libera caelo
manibus ipsa suis praesumpta piacula mittit.
funditur unanimo nisu et concordibus ausis
215pilorum in Poenos nimbus, fixosque repulsi
summittunt clipeos curuato pondere teli.
acrius hoc rursum Libys (et praesentia saeui
extimulat ducis) hortantes se quisque uicissim
incumbunt pressoque impellunt pectore pectus.

220Ipsa, facem quatiens ac flauam sanguine multo
sparsa comam, medias acies Bellona pererrat.
stridit Tartareae nigro sub pectore diuae
letiferum murmur, feralique horrida cantu
bucina lymphatas agit in certamina mentes.
225his iras aduersa fouent crudusque ruente
fortuna stimulus spem proiecisse salutis:
hos dexter deus et laeto Victoria uultu
adridens acuit, Martisque fauore fruuntur.

Abreptus pulchro caedum Lateranus amore
230dum sequitur dextram, in medios penetrauerat hostis.
quem postquam florens aequali Lentulus aeuo
conspexit nimium pugnae nimiumque cruoris
infestas inter non aequo Marte cateruas
fata inritantem, nisu se concitat acri
235immitemque Bagam, qui iam uicina ferebat
uulnera pugnantis tergo, uelocior hasta
occupat et socium duris se casibus addit.
tunc alacres arma adglomerant geminaque corusci
fronte micant: paribus fulgent capita ardua cristis.
240actus in aduersos casu (namque obuia ferre
arma quis auderet, nisi quem deus ima colentum
damnasset Stygiae nocti?) praefracta gerebat
Syrticus excelso decurrens robora monte
et quatiens acer nodosi pondera rami
245flagrabat geminae nequiquam caedis amore:
‘Non hic Aegates infidaque litora nautis,
o iuuenes, motumque nouis sine Marte procellis
fortunam bello pelagus dabit. aequoris olim
uictores, media sit qualis, discite, terra
250bellator Libys, et meliori cedite regnis.’
ac simul infesto Lateranum pondere truncae
arboris urgebat iungens conuicia pugnae.
Lentulus huic frendens ira: ‘Trasimennus in altos
ascendet citius collis, quam sanguine roret
255iste pio ramus,’ subsidensque ilia nisu
conantis suspensa fodit. tum feruidus atro
pulmone exundat per hiantia uiscera sanguis.

Nec minus accensis in mutua funera dextris
parte alia campi saeuit furor. altus Iertes
260obtruncat Nerium. Rullo ditissimus arui
occumbis, generose Volunx, nec clausa repostis
pondera thesauris patrio nec regia quondam
praefulgens ebore et possessa mapalia soli
profuerunt. quid rapta iuuant, quid gentibus auri
265numquam extincta sitis? modo quem Fortuna fouendo
congestis opibus donisque refersit opimis,
nudum Tartarea portabit nauita cumba.

Iuxta bellator iuuenilibus Appius ausis
pandebat campum caede atque, ubi plurima uirtus
270nullique aspirare uigor, decus inde petebat.
obuius huic Atlans, Atlans a litore Hibero,
nequiquam extremae longinquus cultor harenae,
impetit os hasta, leuiterque e corpore summo
degustat cuspis generosum extrema cruorem.
275intonuere minae, uiolentaque lumina flammis
exarsere nouis. furit et diffulminat omnem
obstantum turbam; at clausum sub casside uulnus
Martia commendat mananti sanguine membra.
tum uero aspiceres pauitantem et condere semet
280nitentem sociis iuuenem, ceu tigride cerua
Hyrcana cum pressa tremit, uel territa pennas
colligit accipitrem cernens in nube columba,
aut dumis subit, albenti si sensit in aethra
librantem nisus aquilam, lepus. ora citato
285ense ferit, tum colla uiri dextramque micantem
demetit ac mutat successu saeuior hostem.

Stabat fulgentem portans in bella bipennem
Cinyphius socerique miser Magonis inire
optabat pugnam ante oculos spe laudis Isalcas,
290Sidonia tumidus sponsa uanoque superbus
foedere promissae post Dardana proelia taedae.
huic immittit atrox uiolentas Appius iras
conantique grauem fronti librare securim
altior insurgens galeam super exigit ictum.
295at fragilis ualido conamine soluitur ensis
aere in Cinyphio, nec dispar sortis Isalcas
umbonem incerto detersit futtilis ictu.
tum quod humo haud umquam ualuisset uellere saxum,
ni uires trux ira daret, contorquet anhelans
300Appius et lapsu resupino in terga cadentem
mole premit scopuli perfractisque ossibus urget.
uidit coniuncto miscens certamina campo
labentem socer, et lacrimae sub casside fusae
cum gemitu, rapidusque ruit: data foedera nuper
305accendunt animos expectatique nepotes.
iamque aderat clipeumque uiri atque immania membra
lustrabat uisu, propiorque a fronte coruscae
lux galeae saeuas paulum tardauerat iras.
haud secus, e specula praeceps delatus opaca,
310subsidens campo summissos contrahit artus,
cum uicina trucis conspexit cornua tauri,
quamuis longa fames stimulet, leo: nunc ferus alta
surgentis ceruice toros, nunc torua sub hirta
lumina miratur fronte ac iam signa mouentem
315et sparsa pugnas meditantem spectat harena.
hic prior intorquens telum sic Appius infit:
‘Si qua tibi pietas, ictum ne desere foedus
et generum comitare socer.’ per tegmina uelox
tunc aerisque moras laeuo stetit hasta lacerto.
320at contra non dicta Libys, sed feruidus hastam
perlibrat, magni donum memorabile fratris,
caeso quam uictor sub moenibus ille Sagunti
abstulerat Durio ac spectatae nobile pugnae
germano dederat portare in proelia pignus.
325telum ingens perque arma uiri perque ora, doloris
adiutum nisu, letalem pertulit ictum,
exanguesque uiri conantis uellere ferrum
in uulnus cecidere manus. iacet aequore nomen
clarum Maeonio atque Italae pars magna ruinae
330Appius. intremuere lacus, corpusque refugit
contractis Trasimennus aquis: telum ore cruento
expirans premit atque admorsae immurmurat hastae.

Nec fati melior Mamercus corpore toto
exsoluit poenas nulli non saucius hosti.
335namque per aduersos, qua Lusitana ciebat
pugnas dira manus, raptum cum sanguine caesi
signiferi magna uexillum mole ferebat
et trepida infelix reuocabat signa suorum.
sed furiata cohors ausisque accensa superbis
340quodcumque ipsa manu gestabat missile, quicquid
praebebat tellus sparsis uix peruia telis
iniecit pariter, pluresque in corpore nullum
inuenere locum perfossis ossibus hastae.

Aduolat interea fraterni uulneris ira
345turbatus Libyae ductor, uisoque cruore,
num lateri cuspis, num toto pondere telum
sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.
utque metum leti procul et leuiora pauore
cognouit, proprio tectum gestamine praeceps
350ex acie rapit et tutis a turbine pugnae
constituit castris. medicas hinc ocius artes
et senioris opem Synhali uocat. unguere uulnus
herbarum hic sucis ferrumque e corpore cantu
exigere et somnum tacto misisse chelydro
355anteibat cunctos, nomenque erat inde per urbes
perque Paraetoniae celebratum litora Syrtis.
ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon
scire pater dederat Synhalo morsusque ferarum
telorumque grauis ictus sedare medendo.
360atque is deinde suo moriens caelestia dona
monstrauit nato, natusque heredis honori
tramisit patrias artis. quem deinde secutus
haud leuior fama Synhalus Garamantica sollers
monstrata augebat studio multaque uetustum
365Hammonis comitem numerabat imagine patrem.
tum proauita ferens leni medicamina dextra
ocius, intortos de more astrictus amictus,
mulcebat lympha purgatum sanguine uulnus.
at Mago, exuuias secum caesique uolutans
370hostis mente necem, fraternas pectore curas
pellebat dictis et casum laude leuabat:
‘Parce metu, germane. meis medicamina nulla
aduersis maiora feres: iacet Appius hasta
ad manis pulsus nostra. si uita relinquat,
375sat nobis actum est: sequar hostem laetus ad umbras.’

Quae dum turbatos auertunt aequore campi
ductores ualloque tenent, ex agmine Poenum
cedentem consul tumulo speculatus ab alto
atque atram belli castris se condere nubem,
380turbidus extemplo trepidantis milite maesto
inuadit cuneos subitoque pauore relaxat
iam rarescentis acies. tum uoce feroci
poscit ecum ac mediae ruit in certamina uallis.
sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum
385inlidit terris molitus Iuppiter altas
fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia caelo,
intremuere simul tellus et pontus et aether,
ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.
incidit attonitis inopino turbine Poenis
390haud secus improuisa lues, gelidusque sub ossa
peruasit miseris conspecti consulis horror.
it medius ferroque ruens densissima latum
pandit iter. clamor uario discrimine uocum
fert belli rabiem ad superos et sidera pulsat,
395ceu pater Oceanus cum saeua Tethye Calpen
Herculeam ferit atque exesa in uiscera montis
contortum pelagus latrantibus ingerit undis:
dant gemitum scopuli, fractasque in rupibus undas
audit Tartessos latis distermina terris,
400audit non paruo diuisus gurgite Lixus.

Ante omnis iaculo tacitas fallente per auras
occumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem
Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.
ille sibi longam Clotho turbamque nepotum
405crediderat uanis deceptus in alite signis.
sed non augurio Parcarum impellere metas
concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis
suspiciens oculis caelum superosque reposcit
tempora promissae media iam morte senectae.
410nec Bagaso exultare datum aut impune relictum
consulis ante oculos uita spoliasse Libonem.
laurigeris decus illud auis nauaque iuuenta
florebat, sed Massylus succiderat ensis
pubescente caput mala, properoque uirentis
415delerat leto bellator barbarus annos.
Flaminium implorasse tamen iam morte suprema
haud frustra fuit. auulsa est nam protinus hosti
ore simul ceruix: iuuit punire feroci
uictorem exemplo et monstratum reddere letum.

420Quis deus, o Musae, paribus tot funera uerbis
euoluat, tantisque umbris in carmine digna
quis lamenta ferat? certantis laude cadendi
primaeuos iuuenes mortisque in limine cruda
facta uirum et fixis rabiem sub pectore telis?
425sternitur alternus uastis concursibus hostis,
nec spoliare uacat praedaeque aduertere mentem.
urget amor caedum, clausis dum detinet hostem
fraternum castris uulnus, funditque ruitque
nunc iaculis, nunc ense, modo inter milia consul
430bellantum conspectus equo, modo Marte feroci
ante aquilas et signa pedes. fluit impia riuis
saguineis uallis, tumulique et concaua saxa
armorum sonitus flatusque imitantur equorum.

Miscebat campum, membrorum in proelia portans
435celsius humano robur, uisaque pauentis
mole gigantei uertebat corporis alas
Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque
ingens tollebant umeri caput, hirtaque toruae
frontis caesaries et crinibus aemula barba
440umbrabat rictus; squalore hinc hispida diro
et uillosa feris horrebant pectora saetis.
aspirare uiro propioremque addere Martem
haud ausum cuiquam. laxo ceu belua campo
incessebatur tutis ex agmine telis.
445tandem uesanos palantum in terga ferenti
cum fremitu uultus tacita per nubila penna
intrauit toruum Gortynia lumen harundo
auertitque uirum. fugientis ad agmina consul
intorquet tergo iaculum, quod tegmine nudas
450inrupit costas hirtoque a pectore primum
mucronem ostendit. rapidus conuellere temptat
qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,
donec abundanter defuso sanguine late
procubuit moriens et telum uulnere pressit.
455spiritus exundans uicinum puluere moto
perflauit campum et nubem dispersit in auras.

Nec minor interea tumulis siluisque fremebat
diuersis Mauors, uariaque per ardua pugna
et saxa et dumi rorantes caede nitebant.
460exitium trepidis letique et stragis acerbae
causa Sychaeus erat. Murranum ille eminus hasta
perculerat, quo non alius, cum bella silerent,
dulcius Oeagrios pulsabat pectine neruos.
occubuit silua in magna patriosque sub ipso
465quaesiuit montis leto ac felicia Baccho
Aequana et Zephyro Surrentum molle salubri.
addiderat misero comitem pugnaeque ferocis
gaudebat tristi uictor nouitate Sychaeus.
palantis nam dum sequitur, peruaserat altam
470in siluam et priscae reclinis ab ictibus ulmi
terga tuebatur trunco frustraque relictos
Tauranus comites suprema uoce ciebat.
transegit iuuenem ac perfossis incita membris
haesit in opposito cuspis Sidonia ligno.

475Quid uobis, quaenam ira deum, uel mente sinistra
quae sedit formido, uiri? qui Marte relicto
ramorum quaesistis opem. non aequus in artis
nimirum rebus suasor metus. arguit asper
exitus euentu praui consulta timoris.
480annosa excelsos tendebat in aethera ramos
aesculus, umbrosum magnas super ardua siluas
nubibus insertans altis caput, instar (aperto
si staret campo) nemoris, lateque tenebat
frondosi nigra tellurem roboris umbra.
485par iuxta quercus longum molita per aeuum
uertice canenti proferre sub astra cacumen
diffusas patulo laxabat stipite frondes
umbrabatque coma summi fastigia montis.
huc Hennaea cohors, Triquetris quam miserat oris
490rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti
dedecus et mentem nimio mutata pauore
certatim sese tulit ascendensque uicissim
pressit nutantis incerto pondere ramos.
mox alius super atque alius consistere tuto
495dum certant, pars excussi (nam fragmine putri
ramorum et senio male fida fefellerat arbor),
pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.
turbatos una properans consumere peste
corripit aeratam iam dudum in bella bipennem,
500deposito clipeo mutatus tela, Sychaeus.
incumbunt sociae dextrae, magnoque fragore
pulsa gemit crebris succumbens ictibus arbos.
fluctuat infelix concusso stipite turba,
ceu, Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,
505fronde super tremuli uix tota cacuminis haerens
iactatur nido pariter nutante uolucris.
procubuit tandem multa deuicta securi
suffugium infelix miseris et inhospita quercus
elisitque uirum spatiosa membra ruina.

510Inde aliae cladum facies. contermina taedis
conlucet rapidoque inuoluitur aesculus igni.
iamque inter frondes arenti robore gliscens
uerticibus saeuis torquet Vulcanus anhelos
cum feruore globos flammarum et culmina torret.
515nec tela interea cessant. semusta gementum
atque amplexa cadunt ardentis corpora ramos.

Haec inter miseranda uirum certamina consul
ecce aderat uoluens iram exitiumque Sychaeo.
at iuuenis dubio tantae discrimine pugnae
520occupat euentum telo temptare priorem.
cui medio leuiter clipeo stetit aeris in ora
cuspis et oppositas uetita est tramittere crates.
sed non et consul misso concredere telo
fortunam optatae caedis parat, at latus ense
525haurit: nec crudae tardarunt tegmina parmae.
labitur infelix atque adpetit ore cruento
tellurem expirans. tum diffundente per artus
frigore se Stygio manantem in uiscera mortem
accipit et longo componit lumina somno.

530Atque ea dum uariis permixtus tristia Mauors
casibus alternat, iam castris Mago relictis,
iam Libyae ductor properantia signa citato
raptabant cursu et cessata reponere hauebant
tempora caede uirum ac multo pensare cruore.
535it globus intorquens nigranti turbine nubem
pulueris, et surgit sublatis campus harenis,
quaque ferens gressum flectit uestigia ductor,
undanti circum tempestas acta procella
uoluitur atque altos operit caligine montis.
540occubuere femur Fontanus, Buta canorum
transfixi guttur, pressoque e uulnere cuspis
prospexit terga. hunc tristes luxere Fregellae
multiplicem proauis, hunc mater Anagnia fleuit.
haud dispar fortuna tibi, Laeuine, sed auso
545non eadem. neque enim Tyrio concurrere regi
temptas, sed lectus par ad certamen Ithemon
Autololum moderator erat; quem poplite caeso
dum spoliat, grauis immiti cum turbine costas
fraxinus inrupit, conlapsaque membra sub ictu
550hoste super fuso subita cecidere ruina.

Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat
mille uiros, nulli uictus uel ponere castra
uel iunxisse ratem duroque resoluere muros
ariete et in turrim subitos immittere pontis.
...

555Quem postquam Libyae ductor uirtute feroci
exultare uidet (namque illi uulnere praeceps
terga dabat leuibus diffisus Arauricus armis),
acrius hoc, pulchro Mauorte accensus in iram
et dignum sese ratus in certamina saeuo
560comminus ire uiro, referenti e corpore telum
aduolat et fodiens pectus: ‘Laudande laborum,
quisquis es, haud alia decuit te occumbere dextra.
ad manis leti perfer decus. Itala gentis
ni tibi origo foret, uita donatus abires.’
565hinc Fadum petit et ueterem bellare Labicum,
cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar
clarum spectato dederat certamine nomen.
immemor annorum seniumque oblitus in arma
ille quidem cruda mente et uiridissimus irae
570ibat, sed uani frigentem in Marte senectam
prodebant ictus: stipula crepitabat inani
ignis iners cassamque dabat sine robore flammam.
quem postquam accepit patrio monstrante superbum
armigero Poenum ductor, ‘Certamina primae
575hic lue nunc’ inquit ‘pugnae: te notus Hamilcar
hac trahit ad manis dextra.’ tum librat ab aure
intorquens iaculum et uersantem in uulnere sese
transigit. extracta foedauit cuspide sanguis
canitiem et longos finiuit morte labores.
580nec minus Herminium primis obtruncat in armis,
adsuetum, Trasimenne, tuos praedantibus hamis
exhaurire lacus patriaeque alimenta senectae
ducere suspenso per stagna iacentia lino.
interea exanimem maesti super arma Sychaeum
585portabant Poeni corpusque in castra ferebant.
quos ubi conspexit tristi clamore ruentis
ductor, praesago percussus pectora luctu,
‘Quinam’ inquit ‘dolor, o socii, quemue ira deorum
eripuit nobis? num te, dulcedine laudis
590flagrantem et nimio primi Mauortis amore
atra, Sychaee, dies properato funere carpsit?’
utque dato gemitu lacrimae adsensere ferentum
et dictus pariter caedis maerentibus auctor,
‘Cerno’ ait ‘aduerso pulchrum sub pectore uulnus
595cuspidis Iliacae. dignus Carthagine, dignus
Hasdrubale ad manis ibis, nec te optima mater
dissimilem lugebit auis, Stygiaue sub umbra
degenerem cernens noster uitabit Hamilcar.
at mihi Flaminius, tam maesti causa doloris,
600morte sua minuat luctus. haec pompa sequetur
exequias, seroque emptum uolet impia Roma
non uiolasse mei corpus mucrone Sychaei.’

Sic memorans torquet fumantem ex ore uaporem,
iraque anhelatum proturbat pectore murmur,
605ut multo accensis feruore exuberat undis
clausus ubi exusto liquor indignatur aeno.
tum praeceps ruit in medios solumque fatigat
Flaminium incessens. nec dicto segnius ille
bella capessebat, propiorque insurgere Mauors
610coeperat, et campo iunctus iam stabat uterque,
cum subitus per saxa fragor, motique repente,
horrendum, colles et summa cacumina totis
intremuere iugis. nutant in uertice siluae
pinifero fractaeque ruunt super agmina rupes.
615immugit penitus conuulsis ima cauernis
dissiliens tellus nec paruos rumpit hiatus,
atque umbras late Stygias immensa uorago
faucibus ostendit patulis, manesque profundi
antiquum expauere diem. lacus ater in altos
620sublatus montis et sede excussus auita
lauit Tyrrhenas ignota aspergine siluas.
iamque eadem populos magnorumque oppida regum
tempestas et dira lues strauitque tulitque.
ac super haec reflui pugnarunt montibus amnes,
625et retro fluctus torsit mare. monte relicto
Apenninicolae fugere ad litora Fauni.
pugnabat tamen (heu belli uecordia!) miles,
iactatus titubante solo, tremebundaque tela,
subducta tellure ruens, torquebat in hostem,
630donec pulsa uagos cursus ad litora uertit
mentis inops stagnisque inlata est Daunia pubes.
quis consul terga increpitans (nam turbine motae
ablatus terrae inciderat): ‘Quid deinde, quid, oro,
restat, io, profugis? uos en ad moenia Romae
635ducitis Hannibalem, uos in Tarpeia Tonantis
tecta faces ferrumque datis. sta, miles, et acris
disce ex me pugnas, uel si pugnare negatum,
disce mori. dabit exemplum non uile futuris
Flaminius. ne terga Libys, ne Cantaber umquam
640consulis aspiciat. solus, si tanta libido
est uobis rabiesque fugae, tela omnia solus
pectore consumo et moriens fugiente per auras
hac anima uestras reuocabo ad proelia dextras.’

Dumque ea commemorat densosque obit obuius hostis,
645aduolat ora ferus mentemque Ducarius. acri
nomen erat gentile uiro, fusisque cateruis
Boiorum quondam patriis antiqua gerebat
uulnera barbaricae mentis, noscensque superbi
uictoris uultus ‘Tune’ inquit ‘maximus ille
650Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo,
corporis an tanti manet de uulnere sanguis.
nec uos paeniteat, populares, fortibus umbris
hoc mactare caput: nostros hic curribus egit
insistens uictos alta ad Capitolia patres.
655ultrix hora uocat.’ pariter tunc undique fusis
obruitur telis, nimboque ruente per auras
contectus nulli dextra iactare reliquit
Flaminium cecidisse sua. nec pugna perempto
ulterior ductore fuit. namque agmine denso
660primores iuuenum, laeua ob discrimina Martis
infensi superis dextrisque et cernere Poenum
uictorem plus morte rati, super ocius omnes
membra ducis stratosque artus certamine magno
telaque corporaque et non fausto Marte cruentas
665iniecere manus. sic densi caedis aceruo
ceu tumulo texere uirum. tum, strage per undas
per siluas sparsa perque altam sanguine uallem,
in medias fratre inuectus comitante cateruas
caesorum iuuenum Poenus ‘Quae uulnera cernis,
670quas mortes!’ inquit ‘premit omnis dextera ferrum,
armatusque iacet seruans certamina miles.
hos, en, hos obitus nostrae spectate cohortes!
fronte minae durant, et stant in uultibus irae.
et uereor, ne, quae tanta creat indole tellus
675magnanimos fecunda uiros, huic fata dicarint
imperium, atque ipsis deuincat cladibus orbem.’

Sic fatus cessit nocti; finemque dedere
caedibus infusae subducto sole tenebrae.