Verino, Ugolino Firenze, 1438 - 1516, panegyricon, panegyricon paneg. panegyricon de Saracenae Baetidos gloriosa expugnatione (I. Fógel, 1933)

¹ Gaudeat alma fides, crucifixi sacra propago
Exultet, felix laetetur Hiberia: Tandem
De caelo plausit niveis Victoria pennis.
Maumetti deleta lues omnisque nefandi
5Sentina erroris Libycas secessit in undas.
Occiduas demum vidit sine sordibus urbes
Luciferis sol laetus equis vultuque sereno
Extremos adiit, purgata cubilia, Gades.
Da, pater omnipotens, caeli terraeque creator,
10Crescat ut ingenium, maiores ingere vires,
Christe potens rerum, iam te dimisimus Evam,
Liquimus obscurum Cirrhaei daemonis antrum.
Fas mihi Christiparae, mea numina, virginis aram
Amplecti et certum divae sperare favorem.
15Magnanimi interea sileant victricia Carli
Bella mihi longo nondum perfecta labore.
Fert animus magnos regis celebrare triumphos
Ferrandi sociaeque simul Martisque torique
Gesta Sophocleo reginae ornare cothurno.
20In dubio est, seu pace magis, seu clarior armis,
An morum probitas, an sit sapientia maior,
Officiumne pari virtute exercet utrunque.
Impia pestiferi iam dudum secta tyranni
Foedarat miserum sceleratis legibus orbem,
25Exitiale nefas Arabum prorupit ab oris,
Romanos regeret victrix cum Graecia fasces
Ac rerum Heraclius summas tractaret habenas;
Tartareis tunc atra lues emersa lacunis
Latius ac serpens tanquam contagia morbi
30Apprendit Syriam et Nilum Libyenque propinquam
Moxque freti tranans celeri compendia cursu
Non procul Herculeis vicinas Gadibus urbes
Corripuit pestis. Pudet enarrare, quot annos
Christicolum in medio erroris possederit arcem
35Prona voluptati, quanquam laxavit habenas,
Gens effrena, tamen longe est acerrima bellis,
Seu densos cuneos invadit comminus ense,
Sive equitans certas Parthorum ex more sagittas
Torquet, seu iacta funda ferit eminus hostes.
40Nec mirum, didicit vicinos inter Hiberos
Pugnare et capta sic aevum ducere praeda.
Ter deni longa serie per saecula reges
Litoreas magnae tenuerunt Baetidos oras
Granataeque illic urbem posuere superbam,
45Quae caput, imperii et Saraceni nominis horror.
Iura dabat populis Christi cultoribus hostis,
Sacrilego ritu temeravit virginis aedes.
Nec quondam centum longe clarissima portis
Tot bellatores habuit Nilotica Thebe,
50Quot solitae in bellum Granata erumpere turmae
Et quatere hostiles magnis terroribus urbes.
Hanc nunquam potuit delere Hispania labem,
Acre genus licet est hominum duroque labori
Assuetum et vitam, quam longa est, transigit armis,
55Attamen invicti tenuerunt oppida Mauri,
Quae cepere semel, nunquam expugnavit Hiberus.
Hactenus occidui meruerunt crimina regni
Et neglectus honor spretique iniuria Christi.
Impius ut sacri Maumettus dogmatis hostis
60Cresceret effundens late, velut hydra, venenum.
Sed deus hanc belli molem tantumque triumphum
Invicti tribuit peragi felicibus armis
Christicolum regis, donec duo lumina torvae
Iustitiae et veri cultores numinis ambo
65De caelo lapsi Ferrandus et inclyta coniunx
Sordibus eluerent primum gentilibus urbes
Infectas. Varia sub religione latebat
Illuvies hominum, crucifixi nomine quidam,
Re Iudaeus erat, nec gens est foedior ulla,
70Pars Veneris primas horas ritumque propinquae
Haereseos fictaque deum pietate colebat.
Haec scelerum exquirens curvis portenta latebris
Regina insequitur; ferro flammisque trucidat
Indicitque diem, qua sordes eluat omnis,
75Immundum foedumque pecus scelerata propago.
Rex quoque Ferrandus divino percitus oestro
Purgabat patriae delicta domestica terrae.
Ut quondam celso Sinae de vertice Moses
Desiliens fregit tabulas iratus et ense
80Arrepto turbam, quae fusum oraverat aurum
Proque deo vitulo supplex erexerat aram,
Delevit, iustam ut placaret numinis iram.
Arripuere fugam, quos non consumpserat ignis.
Migravere omnes, quos non confoderat ensis,
85Pars ad vicinos hostes et Tunetis urbem
Enavit positoque metu sine tegmine Christi
Moribus et lingua Iudaea apparuit omnis.
Pars Italas oras longis petiere carinis
Ac tanquam morbus Romana per oppida serpit,
90Hellespontiacas pars plurima fugit ad undas
Et veteres ritus antiquae legis et umbram
Amplexa evomuit Christum recutita caterva.
Postquam tam dirum patriis Ferrandus ab oris
Atque Isabella nefas telo flammisque fugarunt,
95Protinus invitant populos sanctumque senatum
Magnanimosque duces; nec fit mora, protinus omnis
Confluxit coetus magni ad praetoria regis.
Atque ubi suspensi fecere silentia linguis,
Iustitiae fulgor, solio rex infit ab alto;
100Hesperiae proceres, nostri fiducia regni,
Gens dilecta deo, gens invictissima bello,
Quid facimus resides? Quo nos spectavimus usque,
Ritibus, heu, sacris populum frenare rebellem
Et procul Europa Maurorum avertere turmas.
105Proh pudor! ante oculos, quotiens sol nascitur, hostem
Errare et magnis Granatam implere rapinis
Cernemus nurubusque Arabum famulentur Hiberae
Inque diem gliscente malo patiemur inulti
Ditari Mauros, abigi de litore, praedas,
110Audire in Christum foedae convicia linguae.
Maumettana manus tot nobis abstulit urbes,
Bis quater centum quas victrix possidet annis,
Ut linguam et patrios mutarit Hiberia mores,
(Romanos ritus Arabum praeverterit error,)
115Sed nostra et regum forsan delicta priorum
In sincera fides et religionis honores
Polluti tantas merito peperere ruinas,
Quod si poeniteat scelerum, leviore flagello
Corripit errantes superi clementia regis.
120Ponite corde metum, Christi placavimus iram,
Semina nequitiae patriis evellit ab oris
Regina et sacro fidei succensa furore
Impura haereseos labis portenta cremavit.
Ultima Maumettus vobis provincia restat
125Vertenda, ut soli Christo referantur honores.
Quod si etiam certam manifesta pericula mortem
Incuterent, alacer quis non discrimen adibit,
Cum mors empyreum forti det praemia caelum,
Egregiam ut felix pariat victoria laudem.
130At vos, cum numero plures et Marte probatos
Iustior induerit temerati numinis arma
Impetus, eventum iam nunc sperate secundum.
Nobiscum deus est, huius certaminis auctor,
Certa salus igitur, praeda ingens, magna trophaea,
135Immortale decus, quod nullo abolebitur aevo.
Vestra sit utilitas, mea cura laborque regendi,
Noctes atque dies vigilare ad commoda regni,
Extirpare malos et praemia ponere iustis;
Ipsa etiam nostros aequat regina labores.
140Praecipitate moras, ut primo vere phalangas
Victrices auctore deo ducamus in hostem.
Dixit et ingenti gavisa est regia plausu.
Mox proceres abeunt alacres et iussa facessunt.
Martia floruerit quanvis Hispania telis
145Assiduisque aevum victrix contriverit armis,
Tunc tamen aspicias totam fervere tumultu
Martis et horrentes renovari incudibus enses.
Pars solidum incudit taurorum tergore ferrum,
Loricas alii nectunt ex aere trilices,
150Ardentes poliunt galeas cristasque comantes
De torvo efficiunt variarum horrore iubarum
(Sit licet Hispanis cassis rarissima turmis,)
Spiculaque exacuunt chalybem scissura rigentem
Fraxineosque aptant nervis stridentibus arcus
155Et gravidae telis resonant post terga pharetrae,
Lancea quin pennis et cuspide fulget acuta.
Indomiti frenantur equi campoque volantes
Exercent, urget cari praesentia regis.
Nec leve reginae nomen: nulla oppida cessant,
160Ne fuga per pontum pateat, neve Africa possit
Praesidium ferre et fruges vectare carinis,
Instruit egregiam robusto milite classem.
Quae Malacae portum vicinaque litora servet.
Interea volucri denuntiat omnia lapsu
165Ac maiora canit Saracenas Fama per urbes
Innumeras equitum turmas peditumque cohortes
Christicolum armari totumque triremibus aequor
Consterni, iurasse duces telluris Hiberae
Nomen et imperium totamque excindere gentem
170Maumetti; diris quatiunt terroribus urbes,
Portenta haud dubiae populis manifesta ruinae;
De caelo tactae turres et culmina templi
Deiecta et lemurum simulacra horrenda per umbras,
Quae genti exitium lachrymosa voce canebant,
175Crebrior et solito pestis regionis amoenae
Et proprii totiens demens discordia regni
Quodque seges vanis miseros elusit aristis,
Ut neget innumerae victum penuria turbae.
Concilium celebrant, ruit omnis Turdula pubes
180Praeceps, Alphamae primum rex inclytus urbis
Accepit trepidos et sic est farier orsus:
Cernitis, o cives, ventura pericula, quantis
Coniurata fremat telis Hispania ponto
Et tellure simul nos obsessura reclusos.
185Ne nos confestim fruges atque arma paremus,
Ut tolerare famem longeque arcere pericla
Possimus. Veteres cingamus et aggere muros
Contra fulmineos bombos faucesque malignas
Vallis et aethereos praemisso milite montes
190Firmemus, ne quos aditus et limen apertum
Castulo deprendat, nobis ut longior hostis
Existat, sic tutus ager praebebit aristas
Atque intacta dabunt suavem pomaria victum.
Per patrios ritus, nostri per sacra prophetae,
195Per libertatem vestram vitaeque salutem
Obtestor properare; nocet differre paranda,
Principiis obstare licet. Nec plura locutus
Mulleum regem rogat, auxiliaribus armis
Ut properet Martis nascentem extinguere flammam,
200Mox haec Granatae accipient incendia turres,
Sic sua tecta peti, sua credat moenia cingi,
Nequiquam captis sociis sera agmina iunget,
Nec nisi deletis Mauris regina quiescet.
Quin subito, Libycas, iubet ut legatus ad urbes
205Alter ad Aegyptum populosae Memphis ad arcem
Orator celeret soldani ad regia tecta,
Edoceat, quantis insurgat Cantaber armis
Christicola et quanto Mauris terrore minetur,
Ut Tartessiacis Saracenum numen ab undis
210Et regnum evellat, cum nulla fidelior ora
Maumetto extiterit. Bellum commune parari,
Commune excidium. Neque enim contentus ab omni
Europa Mauros pepulisse invadet Eoos
Victor et excindet Solimon. Sic vovit Hiberus,
215Religio quaecunque suo contraria Christo
Ut pereat, caeli crucifixo ut dentur honores,
Et faciet, nisi iam properatis advolet armis
Africa praesidiumque ferat Syriaeque cohortes
Aegyptique acies tantis conatibus obstent.
220Nec mora fit dicto, conclamant, itur in arma.
Explorant putres muros fossasque profundas
Evacuant, capiunt saltus et robore firmant
Oppida, si qua labant, et stipant frugibus arces.
Quales post longam brumam iam vere tepenti
225Exercentur apes per florea rura frequenter,
Excussum foliis nectar caelique liquorem
Venturae memores hyemis sub tecta reportant:
Pomiferos sic turba frequens Saracena per agros
Excurrit, quam praecipetem metus urget amorque
230Antiquae patriae, pueros iuvenesque senesque,
Matres atque viros nullo discrimine fasces
Lignorum ingentes frugumque alimenta videres
Longius ex agris humeris ad moenia ferre.
Terruerant pavidos portenta horrenda deorum
235Fatalemque diem certamque instare ruinam
Imperio et legi sortes cecinere tremendae.
Ast alacres contra et praesenti numine freti
Christicolae arma parant regisque exempla secuti
Religione prius mentes, quam corpora ferro
240Imbuere et geminis nituntur viribus hostem
Enormemque notam terris depellere Hiberis.
Nulla profanatis haesit victoria castris.
Dic, precor, alma dei genitrix, dic, virgo, supremi
Regina empyrii, quantis exercitus armis
245Sudarit, da, virgo, novas ad carmina vires,
Nil ausim sine te. Ferrandus, gloria Martis,
Iustitiae exemplum, sanctae pietatis imago
Primus init bellum, cui Castulo paret et omnes
Arragonum Siculaeque urbes Sardoaque tellus.
250Proxima florentes duxit regina cohortes
Femineum transgressa decus, pars maxima belli
Inferior nulli regum pietate vel armis;
Excivit populos regnis Isabella paternis.
Filius at, quanquam vix pubescentibus annis,
255Arma tamen sumit iuvenesque hortatur et ambit
Admirante patre et procerum plaudente senatu
Quadrupedem indomitum frenis et calce fatigat
Inque orbes flectit cogitque per arva volare,
Quanta patris tacitum subierunt gaudia pectus;
260Sic olim magnum Pellaei regis alumnum
Bucephalum domuisse ferunt, cui regna Philippus
Non sat nostra tibi dixit, maiora parabis:
Indole non alia Hispani spes altera regni
Surgit, iam Libyes populis formido, Ioannes,
265Teque Palaestinae trepidant horrentque parentes.
Cresce, puer, tenero iam nunc maturior aevo,
Principis egregii apparet prudentia rerum,
Per te religio est Christi effundenda per orbem
Latius et dirae frenanda superbia sectae.
270Duxit et insignes equitum peditumque catervas,
Purpureum sacra qui portat fronte galerum
Cardineique apicis merito decoratus honore,
Gloria Mendotiae sobolis pariterque propinquus
Hispalis antistes phaleratum protulit agmen
275Quique regit ditem Zebedei martyris aedem
Non pietate minus, quam bello fortis et armis.
Mille equites duxit duro sub Marte probatos
Misit et insignes bello Cantera cohortes
Traxit et armiferos ductor Calatrave maniplos
280Et totidem fortis praefectus ab arce Leonis,
Dux quoque Medinnae turmas eduxit equestres
Invictosque viros Christi inflammatus amore
Contra Maumettum rapuit Limphantius heros,
Qui regit Herculeos maiori nomine Gades,
285Affuit et plures sub se venere phalanges,
Tresque alas equitum rexit dux Martius Alvae,
Multa Placentinis dux agmina traxit ab oris,
Ipsa suo tribuit rectori Castulo turmas
Instructas armis, fortissima pectora bello,
290Quin Biliana phalanx thorace insignis et arcu
Iuravit, nunquam nisi victo abscedere Mauro.
Hoc quoque promisit reginae Astorgius heros,
Nec non belligeris suffultus Morius alis
Accessit dominusque Ari, cui Castulo fortes
295Exhibuit peditum cuneos, ad regia castra
Venit et auxilium pariter Beneventia pubes
Attulit et validis rector Zifontius armis
Regis iuvit opes iuvenesque Corugnius acres
Ad bellum movit galeisque insigne tremendis.
300Impiger eduxit princeps Urognius agmen
Bellatorque Caprae, Saraceni principis horror,
Ensibus ac longis pedites exercuit hastis,
Qui volucres rapidis praevertunt cursibus auras.
Nec tu carminibus nostris indictus abibis,
305Eglige, Tondilii sceptri clarusque vetustae
Nobilitatis honor, dudum suscepit ovantem
Te mea, dum transis laeto, Florentia, vultu.
Tu licet Aonio biberis de fonte liquores
Et tua Socraticis ornaris tempora chartis,
310Tu quoque Bistonii nosti fera proelia Martis,
Sub duce te fortes bellum subiere cohortes.
Praeterea multi insignes fulgentibus armis
Diversis venere locis gentesque ducesque,
Qui Sicorim potant amnem fontemque Sueri
315Auriferumque Tagum Larsenisque incola saxi
Militiae assuetus, quam longa est, ducere vitam.
Nec Nova Carthago, quondam Phoenicia sedes,
Scipiadum statio, sumptis cessavit ab armis
Saldiniaeque omnes gentes Octanaque pubes.
320At quid plura canam? Conspirat Hiberia tota
Non procerum iussu, precibus non concita blandis,
Sed tanquam ad certae ferretur praemia palmae,
Certatim ante diem Ferrandi ad castra cucurrit.
Tantum reginae praeclarum nomen amatae
325Religioque dei potuit laudumque cupido,
Ut dulci patria, natis, uxore, parente
Desertis tolerare nives et sidera Cancri
Terribilemque optent invadere comminus hostem.
Aere merent nullo, solo sed regis amore.
330Decrevere luem Saraceni abolere veneni
Aut pulchram Christi pro nomine quaerere mortem.
Convenere duces animisque et viribus omnes
Armati, quocunque velit regnator Hiberae
Ducere telluris; procerum nec defuit unus,
335Qui non ante diem regis venisset in aulam.
Sublimis postquam solio regina paterno
Arma repercusso longe radiantia sole
Utque simul turmas alacres rex vidit et omnem
Hesperiam tacito poscentem pectore bellum,
340Ne qua mora impediat coeptum, sic ore locutus:
O genus electum, fortissima pectora bello,
Quis nos Maumetti ritus abolere nefandos
Impurumque nefas nostris expellere terris
Fidimus, en animos vestros roburque paratum
345Cerminus. Ite alacres, felicia sumite bella.
Nunc merito grates agimus maiora daturi
Praemia, cum coeptis aderit deus ipse secundis.
Quid moror? Ite citi, medio quae consita regno est.
Diripite Alphamam Saracenae Baetidos arcem;
350Mox iter ad magnae Babylonis moenia tutum
Pandetur, tum litoreas incursibus urbes
Praedari Almeriam et Malacam expugnare licebit.
Nec plura. Insonuere tubae clangore sonoro.
Corripuere viam volucresque per arva cohortes
355Ibant et laudes Christi regisque canebant
Reginamque suam ceu numen ad astra ferebant.
Hispani interea praenuntia Fama tumultus
Maurorum excierat populos celeresque manipli
Praemissique equites servabant litoris oras.
360Ut vexilla procul viderunt regis Hiberi
Victricisque crucis rutilantia signa per auras,
Maumettana phalanx paulo conterrita cessit,
Ni dictis Anemar ductor firmasset amaris:
Quo fugitis? telum nondum contorquet, et enses
365Christicola enudat. Tanti quae causa pavoris?
State, viri, firmate gradum, non terga, sed ora
Sunt hosti vertenda: Alphamam credite muros
Granatae. Hic belli moles, hic impetus omnis
Sistendus, donec coepto delusus inani
370Expulsusque petat patrias inglorius oras
Cantaber; et vanos nunc nunc prosterne furores.
Miles ait stimulisque urget pungentibus armos
Quadrupedis teloque Degum transfixit acuto
Mendotiae claro stirpis de semine cretum.
375Hoc ducis exemplo Saracena accensa iuventus
Crebra procellosae iaculatur grandinis instar
Spicula. mox stricto propius mucrone cohortes
Irruit Hispanas, sed non Astorgius heros,
Nec Medinneus retro secessit Alonsus;
380Regius omnis eques medius prorupuit in hostes.
Non secus Aeolii patefacto carcere montis
Ventorum vis atra furit caelumque serenum
Nubibus obscurat, vertit mare, sibilat aer,
Decussae strident violento turbine silvae:
385Regia sic primos deiecit turma furores.
Nec mora, nec requies datur, urget Martia pubes
Insistitque ferox Mauris ductore perempto
Perque agros omnes Saracenum sternitur agmen,
Praecipiti cursu pauci elabuntur ad arcem.
390Insequitur victrix non tardis passibus ala
Reginae et portas Alphamae cuspide pulsat
Disquiritque aditus urbis murosque minores,
Qua scalis penetrare queat, frendensque minatur
Exitium, stabulis clausis ceu turba leonum
395Mane urgente fame discurrit ovilia circum,
Unguibus ac rabido frangit magalia morsu;
Stat mutum pecus et tuto munimine valli
Ostia non audet pastor reserare molossis:
Sic Maumettani pedites in turribus altis
400Missilibus certant, neque enim se credere campo,
Nec rursus stricto tentant concurrere ferro,
Subsidium frustra expectant, nam protinus omnes
Christicolae densa muros cinxere corona.
Nam trabe ferrata portarum robora frangunt,
405Ardua fulmineis nunc scindunt moenia bombis,
Pars tollunt altas castella aequantia turres,
Decutiunt altis stantes pro moenibus hostes,
Noctes atque dies alternis viribus urbem
Oppugnant, instant proceres, praesentia regis
410Urget et impellunt speratae praemia palmae
Conspectu in tanto certatim ascendere turrim.
Saxa, sudes, flammas protecti umbonibus arcent;
Urbs triplici quanquam muro est munitaque fossis,
Ut mos est Mauris, paene insuperabilis hosti,
415Cuncta tamen Martis superat discrimina virtus.
Portarum vectes et claustra morantia frangit,
Irrumpit victor densis exercitus armis
Alphamam, luctus, caedes clangorque tubarum
Auditur, saevis reboat clamoribus aether;
420Sic olim captam Poeno irrumpente Saguntum
Exortus fremitus caesorum urbisque ruina,
Obvia turba cadit, numerosa cadavera passim
Sternuntur. Celsa vexillum attollitur arce
Ferrandi dirumque nefas et templa profana
425Emundat signumque crucis victricis in aede
Suspendit devota cohors lachrymisque profusis
Prona salutiferi exorat mysteria ligni.
Inde ubi solemnes sacrorum ex ordine pompas
Hispani fecere pii votisque solutis
430Educunt acies ac proxima quaeque metendo
Litoreas crebris populantur caedibus urbes
Ac pelago externas excludunt classe phalangas.
Oceani primum conspersam fluctibus arcem
Et ponto et terra cingunt et amoena vireta
435Diripiunt, vastant villas et pinguia rura
Expoliant: nullis industria maior arandi,
Tanta nec arboribus datur usquam cura serendis,
Baeticolas quantam referunt posuisse colonos,
Quin etiam adiuvit placidi indulgentia caeli
440Et natura soli et passim de colle perennis
Ductilis humor aquae fecundos irrigat hortos.
Cedat odoratis nutrix Aeneia pomis
Malaque pervigili Hesperidum servata dracone,
Alcinoi et biferi cedant pomaria Paesti.
445Haec Arabum extremis demissa colonia terris
Excoluit longa annorum per saecula pace,
Dum se Christicolae fodiunt civilibus armis,
Maumettana lues urbes infecit Hiberas
Permittente deo, propter delicta priorum
450Discordesque animos invisa potentia crevit.
At postquam vicos castellaque plurima ponti
Ferrandus cepit, Malacensem protinus arcem,
Conventum portumque maris, facile unde carinis
Est iter in Libyen, victrix regina secundo
455Marte premit, muros numeroso milite cingit,
Qua spectat terram, qua vergit ad aequoris aestum.
Per mare rostratae currunt servantque triremes,
Ne fugere hinc possint frugesque inferre carinis,
Quin etiam turres celsis de puppibus urgent
460Sulphure fulmineo, telis quoque moenia nudant.
Bactrorum circum sic prima Semiramis arcem
Pugnavit regnoque viri coniunxit Eoos:
Spumanti sic fertur equo regina per agmen
Fulgenti insignis clypeo lustratque tremendis
465Moenia luminibus facilesque explorat in urbem
Accessus, nec voce magis, quam rebus ovantes
Incendit pedites maioraque viribus audent.
Noctes atque dies terra pelagoque premuntur;
Nec mora, nec requies Malacensibus ulla dabatur,
470Quos magis urgebat penuria saevior hostis,
Ut mallet ferro, quam mox sine laude necari.
Dum victor Malacam densis exercitus armis
Obsidet inque dies Saracenos artius urget
Imperiosa fames, Malacensis Mucius arcem
475Deserit et parva sica sub veste latenti
Castra inimica petit venientique innuit hosti
Enarratque fugae causam regemque requirit,
Cui reserare cupit, quanto in discrimine cives
Versentur, latebrasque urbis faucesque malignas
480Pandere, quis tuto irrepat Celtiber in arcem.
Tunc Gaditanus, qui primus in aggere custos
Castrorum astabat, vinoque ciboque refecit
Confectum macie et pallentem morte futura
Ad regem ducit. Quid enim timuisset inermem
485Concipere et tantas moliri pectore vires?
Aestus erat mediusque dies, cum Syrius agros
Torret anhelantes; rex et regina quieti
Se dederant thalamoque ambo interiore iacebant.
Vestibulo in primo coniunx ducis inclyta gemmis
490Ac Lusitanus princeps insignis et auro
In solio iuxta recubabant limina regis,
Quos ubi conspexit, furiis incensus et ira
Aggreditur Maurus, strictum rotat impiger ensem
Obstantemque abigit nudo mucrone cohortem,
495Prostratos frustra repetito vulnere caedit;
Reginam et regem nequiquam credidit esse.
Venantum ut densa pardus circumdatus ala
Irruit in gladios venabulaque ore cruento
Rodit et apprenso vitam deponit in hoste:
500Sic cecidit fossus numeroso Mucius ictu.
At deus a tanto eripuit discrimine regem,
Ut foret invictus temerati numinis ultor.
Acrius arma capit Ferrandus et aurea coniunx
Per medios furibunda globos ad moenia tendit
505Exclamans: Proceres, Malacensem excindite pubem,
Quae voluit nostrum per fraudem haurire cruorem.
Tunc ruit impulsus furiali exercitus oestro;
Implentur fossae, muros turresque capessunt
Interiusque hostes ad tertia moenia pellunt
510Crassaque ferratae perfringunt robora portae,
Irrumpunt magnis trepidam clamoribus urbem
Hispani et stricto inquirunt penetralia ferro,
Captiva horrendis innectunt colla catenis.
Sericae vestes, argenti pondus et auri
515Et quicquid longa Mauri peperere quiete,
Egeritur, fidis replent custodibus arces.
Moxque profanatas Maumetti ritibus aras
Emundat castus caelesti thure sacerdos.
Frendentemque sacris expellit daemona templis.
520Rex ubi Ferrandus Malacam dicione subegit
Perfectisque sacris una Mavortia coniunx
Interiora petunt valido conamine regni
Oppida barbarici, saltus faucesque latentes,
Ne fraus hostilis coeptis obsistere posset,
525Per iuga per rupes et saxa per invia dudum
Baeticola expulso celeres tenuere cohortes.
Inde, velut rapidis tempestas acta procellis
Prosternit segetem, populantur ditia rura,
Mox ipsam invadunt inopino turbine Battam,
530Quae celso muro et fossis munita profundis
Praesidioque ferox valido rectoris Hiberi.
Arma retardavit, quanquam noctesque diesque
Hispani strictis peterent mucronibus urbem
Aereaque evomeret vastos bombarda molares
535Crebraque letiferis striderent spicula pennis.
Non tamen obsessis cessit fiducia Mauris,
Quin ultro erumpunt portis et comminus enses
Destringunt ipsisque audent concurrere castris
Saepe lacessentes, quod, si violentius agmen
540Christicolum urgerent sensim Battana relabens
Turma, nec effusis repetebat cursibus urbem,
Frumento et telis et forti milite princeps
Baeticola implerat Battam; quippe altera sedes
Robur et imperii Saraceni et ianua regni.
545Stabant pro portis equites clypeataque pubes
Christicolasque procul crebris hastilibus arcet.
At matres humeris subvectant saxa trabesque
Et muros replent pueri innuptaeque puellae
Invalidique senes, tanquam in discrimine summo,
550Tela sudesque vehunt, hortantur voce manuque
Armatos iuvenes, patriam ut tueantur ab hoste:
Cernite, qui casus nostris cervicibus instent,
Quae caedes victis permutatio sacrae
Immineat legis? Nurubus famulentur Hiberis
555Uxores vestrae? Vincti vos aere perenni
Servitio vitam graviorem morte feretis?
His accensa furit stimulis Battana iuventus;
Nec muros tantum et portas et castra tueri
Urbe procul, sed enim nudis mucronibus audet
560Alipede effreno Hispanos tentare maniplos.
Ardua quin Battae vicini in vertice montis
Praesidium obsessis petraei numinis aedes
Praebuit, hanc muris cinxit Saracena propago,
Haec multos menses urbem defendit ab hoste.
565Praeterea autumnus letali corpora morbo
Afflixit, nimio sive haec confecta labore
Sub dio pariter tolerabat frigus et aestum,
Seu crudus manans de rupe et noxius humor
Morbida corripuit violento viscera tabo.
570At pius aegrotis princeps statione remota
Exhibuit gratis medicamina, pavit egenos,
Nec puduit regem accensum pietatis amore,
Ut verum Christi cultorem instarque parentis,
Solari afflictos et visere saepius aegros,
575Letiferae quanquam serpant contagia pestis
Vulgaturque magis contactu luridus humor,
Nam plures dirus morbus, quam perculit ensis,
Rex tamen instar erat medici miserosque fovebat.
Orta soror bis ter renovarat cornua Phoebi,
580Iam glacialis hiems Alpinis castra pruinis
Urgebat gelidoque opplebat vellere montes,
Ex quo Battanas obsedit Castulo turres,
Quem non amovit morbus, non frigus et aestus,
Nec velox totiens inopinis cursibus hostis
585Reppulit Hispanos; pro Christo ponere vitam
Et caelum vera decrerat laude mereri.
At regina novis remeans in castra maniplis
Hostibus incussit terrorem, gliscit Hiberis
Ardor et optatae renovatur gloria pugnae.
590Educit structas acies, strepit aere canoro
Buccina terribilis, clamoribus intonat aer.
Ipsa sed antevolans alacres Isabella phalangas
Nunc prece, nunc dictis virtutem accedit amaris.
Sic quondam gelidum prope Thermodonta puellas
595Penthesilea trahens peltatas agmine magno
Bistonios populatur agros qualisque tremendis
Vallibus inclusum Cyrum Persasque potentes
Ulta necem nati Scythiae regina peremit:
Talis apud Battam Ferrandi Martia coniunx
600Consilio et dextra populum inflammabat in hostem.
Extimuit Saracena manus, ne concitus urbem
Christicola irrueret victor, ne caede, nefanda
Perderet aut longis vinciret colla catenis.
Ante oculos Malacae strages captivaque turba
605Venerat et turpis mentes invaserat horror.
Ergo legatos mittunt pactaque salute
Oppida reginae triplici circumdata muro
Pandunt et custos aperit victoribus arcem.
Mitius hic actum est, neque enim desaevit Erinys,
610Nec Maumettano roravit sanguine mucro.
Atque ubi divino purgavit rore sacerdos
Delubra et cunctis posuit victricia templis
Signa crucis sacraque agnus caelestis in ara,
Hostia viva, deo est flammis caritatis inustus.
615Tunc rex insigni pariterque Isabella triumpho
Intrarunt Battam procerum comitante phalange.
Qualis Phlegraeae victor, post funera pugnae
Iuppiter Idaeas urbes et regia Iuno
Sublimi in curru valvis penetrarat apertis,
620Pone sequebantur varia sub imagine divi
Victorisque Iovis laudes atque arma canebant:
Haud secus Hispani reginam ad sidera tollunt
Gestaque Ferrandi Smyrnaeo digna furore
Concelebrant, postquam ceperunt moenia Battae.
625Imperii Babylona putant caput esse peremptum,
Et merito, validum fuerat munimen et obiex.
Granatae nunquam interius licuisset adire,
Si non Battanum fregisset robur Hiberus.
Interea horrendis stridebat bruma procellis,
630Abdita quando feras celat spelunca latentes;
At non in luxu captiva per oppida segnes
Hispani ducunt hiemem; sed Martia pubes
Indomitos exercet equos silvasque per omnes
Quaerit apros reparatque novas ad proelia vires.
635Quo propior palma est et pulsi gloria Mauri,
Acrior hinc stimulus turmam ad certamina raptat.
Vixdum vere novo mitescere coeperat aer,
Cum subito erumpit nitidis exercitus armis
Et nova Ferrandi tollunt vexilla per auras
640Reginamque omnes proceres uno ore canebant:
Sic olim raris coluit sua saecula ludis
Roma potens rerum: Phoebum castamque Dianam
Alternis cecinit rhythmis intonsa iuventus.
Interea Libye horrendo commota pavore
645Ut Malacam et Battam sensit cecidisse superbam,
Granatae in magno regnum versare periclo,
Nequiquam sero parat auxiliaribus armis
Maumetti imperium et legem fulcire ruentem.
Quin etiam miseros Afros civilis Erinys
650Concussit, quotiens demens discordia reges
Evertit patruumque nepos natusque parentem
Fodit et occisis tellus inarata colonis
Horrendam sine more famem causamque malorum
Praebuit et Libyes tenuit penuria gentes,
655Trans freta ne celeres posset Gaetulia turmas
Iungere Baeticolis bellumque arcere tremendum.
At rex Ferrandus pedites equitesque feroces
Urbibus educit, petit arva hostilia, qualis
Emicat ad solem sublato corpore serpens
660Exutus veteri spolio iam vere tepenti,
Exit in arva ferox et sibilat ore trisulco;
Talis in attonitos alacer rapit agmina Mauros
Hesperiae extremae princeps et regia coniunx.
His comes insigni natus virtute Ioannes
665Haeret et ante annos rerum prudentia velox
Eminet. I, supera Iliacam Pyliamque senectam,
Regna tibi, venerande puer, maiora paternis
Debentur, caeli multum indulgentia favit.
Quid non sperabis natus felicibus astris.
670Nutritus castris, crucifixi numine tutus?
Si pater et genetrix Maumettum extrudit Hiberis,
Tu Libycis terris Saraceni opprobria caeni
Purgabis. Magnos iam nunc imitare parentes,
Egregiam accendant exempla domestica laudem.
675Quadorum ut rector turmas instare tremendas
Victricesque in se novit properare cohortes,
Diffisus rebus propriis secessit ad oras
Tunetis, externo patriam si milite posset
Servare aut sceptrum Afrorum discordibus armis
680Arripere, Incassum Maurus speravit utrunque.
Quis tam mentis inops, alieno ut tradat habenas,
Qui sua nescierit superatus iura tueri?
Interea Quados circumdant agmine denso
Christicolae proceres et crebris moenia bombis
685Et tecti querna fodiunt testudine muros.
Evolat ante omnes primo sub flore Ioannes
Alite vectus equo, sine casside, vertice nudo.
O fortes proceres, clamat, disrumpite portas,
Ante meos oculos scalis ascendite turres.
690Cepistis Battam, Malacensis stragis acervus
Roboris est testis, Saracenis urbibus horror.
Quid sperent cives? Fugit rex ipse relicta
Urbe vagus, trepidant, nulla est fiducia clausis.
Haec vos Granatae victoria ducet in arcem.
695Dixit et alipedis fodit calcaribus armos.
Primus ut hostilem stridenti cuspide portam
Figeret, at, quanquam genitoris gaudia pectus
Pertentant, revocat tamen invitumque retractat,
Praecipitet temere incautum ne gloria praecox
700Martis et exponat corpus puerile periclo.
Tunc vero incubuere omnes, praesentia cari
Principis impellit coramque ostendere robur
Prodiga gens animae studet et discrimen adire.
Irrumpit vicum disruptoque obice valli
705Invadit muros magno clamore secundos
Urbis et aereas festinat scandere turres.
At cives, ne quid gravius paterentur ab hoste,
Supplicibus verbis veniam pacemque rogantes
Christicolis reserant portas urbemque domosque
710Ac sese dedunt. Vetuit clementia regis,
Ne fieret caedes, neu res raperentur, et acri
Praesidium imposuit iussitque abolere nefandos
Maumetti ritus: haec prima et maxima belli
Causa fuit sanctam crucifixi extendere legem
715Atque omnes alias Hispano a litore sectas
Pellere. Tam iusti quae voti gloria maior
Esse potest? Captis Quadis vicina repente
Oppida Fuscariae reginae iussa facessunt;
Litoreaeque omnis regio pulcherrima pomis
720Paruit Almeriae, tenui quae vellere Seras
Vincit, odoratos malis Atlantidos hortos.
Iamque ultro claves portarum Maura propago
Mittit et imperio reginae paret Hiberae,
Occiduae tantum Babylonis curia restat
725Frenanda, at quoniam paene insuperabilis urbs est
Innumeraeque manus Granatae moenia complent.
Iam glacialis hiems canentibus arva pruinis
Opplerat longoque aestatis Marte cohortes
Defessae alternam visae spectare quietem,
730Dum reparent alacres maiora ad proelia vires,
Provida Ferrandi statuit sapientia regis,
Ne qua per occultos calles alimenta ferantur
Obsessis, sperans paucis, sic mensibus omnem
Consumi annonam et venturam aestate sine ullo
735Marte capi, et, magno quod tunc discrimine caedis
Tentaret, tuta firmum in statione reliquit
Robur, ut observet vicini litoris oras,
Ne quod praesidium externum surrepat in arcem
Munitisque locis venientes arceat hostes,
740Neu struat in campis acies, sed in aggere tuto
Baeticolum residens nullo terat agmine turmas;
Ipse autem repetit patriam victrice phalange
Purpureique duces altoque Isabella triumpho
Hispanas vehitur populo plaudente per urbes.