Barignani, Fabio saec. XVI, Gigantomachia, Gigantomachia Gigant. Gigantomachia (G. Nonni, 1988)

Ausonii ducis arma cano totamque coactam
Trinacriam in Martem, superum cum numine ductus
Per mare velivolum Siculas pervenit ad oras,
Quo tremefacta poli Titanum viribus astra
5Eriperet divosque omni obsidione levaret,
Terrigenum dextra imposito cum cessit Olympo
Aetna et sublimis iacuit sub vertice Pindi.
Dic mihi, Musa, Iovis proles castissima, regem
Cur superum bello superosque lacessere divos
10Saevi terrigenae tantasque imponere moles
Montibus et summum sunt ausi invadere caelum?
Tanta sui generis tenuit fiducia! Tantae
Urgebant immensa hominum tum pectora curae!
Insula in Hesperium scopulis protenditur aequor
15Longa tribus, priscis Sicania dicta colonis.
Italiam spectat quondam et coniuncta Pelorus
Arva sibi; in Libyam Lilybeia culmina tendunt
Argolicosque, Pachyne, vident tua littora campos.
Insonat horrificis undans flamma Aetna ruinis,
20Viscera vulsa sibi liquefactaque saxa sub auras
Cum gemitu glomerans fundoque exaestuat imo.
Nereis hic, Glauco aequoreo dilecta venenis
Circaeisque infecta, cavas se iecit in undas.
Pube tenus virgo est, caudae postrema luporum
25Delphinumque atrique canes immania turpant
Pectora. Tum fracta reboant ad littora voce
Ora exsertantis navesque in caeca trahentis
Saxa, canum rictus saevorumque ora luporum.
Servat adhuc morem antiquum male cauta Charybdis:
30Non contenta manu Alcidae, non territa poena
Supplicioque gravi, septem alto vortice fluctus
Sorbet in abruptum, totidem mox saeva cavernis
Erigit in caelum et rorantia verberat unda
Sidera cum strepitu rauco exsultatque furitque
35Effervetque vadis atque aestu miscet arenas.
Scrupea, nigra fuit vastoque immanis hiatu
Spelunca et tantum sub terras acta Cydonis
Quantum arcus latos telum portendit in agros.
Hic in disiectis, convulsis atque ruina,
40Rupibus exhalant curvatos mille recessus
Mille aliae. Saevi fuerant haec antra Typhoei
Soleque inaccessae sedes, qui pectora postquam
Materna subduxit humo, sibi mille petivit
Horrendos socios, fecundam solvit et alvum
45Terra parens. Voti tum compos factus, in omnes
Imperium tenuit. Coniux data Achidia natum
Anthropophagum imo quondam est enixa sub antro.
Uxores aliis eosdem, nec iam minor illis
Vis rabiesque viget: popularant proxima rura,
50Vastarant urbes; homines cum forte necarant,
Semineces rabidis mandebant dentibus artus.
Nunc resupinus humi nigroque inglorius antro
Ille iacet saniem eructans horrendaque volvit
Membra; per assuetos saevit nunc milite campos.
55Illi indignantes per saxa sonantia late
Cum clamore ruunt magno et vestigia firmant
Obtruncae pinus ac coniferae cyparissi.
Exercent varias artes: hi rapta colonis
Olim armenta altos per montes atque perustum
60Ardentis cervicis onus qua degravat Aetna
Ducunt et lustrant amnes et montis aprici
Culmina. Solamen de collo fistula pendet
Senseruntque cavae pastoria sibila valles.
Est data cura aliis natos educere saxis,
65Instruere ad vires artesque docere paternas,
Ut patriis hilares possint inolescere in armis.
Hi procul immunes pendent de rupe, sed herbae
Cum siccam perferre sitim Phoeboque gravari
Incipiunt torrensque ardentes Syrius Indos
70Fauce premit radiis tepefactaque flumina fumant,
Regem ipsi exportant humeris ut Medus Hydaspes,
Lydia, Pellaei et gens fortunata Canopi
Atque ferunt venerabile onus; tum saxa relinquunt,
Irrumpunt nemori et virgulta sonantia silvis
75Concedunt pedibus. Strepitu intonuere profundae
Valles ac veluti irati de carcere venti
Aeolio incubuere mari totusque remugit
Pontus et aequoreo lambit Titania fluctu
Sidera: tunc rapidi perflant freta longa salemque
80Sede cient ima, madido fundoque revolvunt.
Sic, ubi fusa cohors campos obsedit apertos,
Diducunt sese saltusque indagine cingunt.
Hinc illinc fugere auritos e montibus altis
Conspiceres lepores, agiles hic agmina cervos
85Pulverulenta fuga glomerare et nubila toto
Involitare polo tenebrasque insurgere campis.
Dissultat perculsa Echo atque ad littora voces
Intonsi volvunt colles missasque remittunt
Inclusae valles, tremefactae vertice toto
90Concutiunt silvae frondes nutuque comarum.
Nulla sit humanae prorsus cum copia linguae,
Incipiunt seras passim ingeminare querelas.
Naturae haud prosunt artes, non viribus ullis
Nec celeri vitant Titanum vulnera cursu.
95Inde ubi Phoebus, equis terras emensus anhelis,
Tinxit aqua Oceani lucem, sub saxa reverti,
Antra, domus sanie horrentes atroque natantes
Sanguine; tunc adstant laeti montesque ferarum
Ad saxum frangunt et adhuc spirantia membra
100Dentibus illaniant; expleti corpore toto
Sanguineam oppetiunt terram vinoque sepultos
Vix antra accipiunt immensa. Hic corpore somnum
Eiectant vasto, fluitant per labra cruenta
Cum tabo frusta et gelido concreta cruore
105Barba riget, currunt perplexa per ora capilli.
Sed cum clara polum, roseis subvecta quadrigis,
Aurora illustrat, confestim littora complent
An ullas videant puppes: nam sola voluptas
Est mactare homines. Siculo dein littore passi,
110Ad solitas redeunt artes rursusque supinos
Exsuperant colles saltusque ferasque fatigant.
Assiduus quoque reginam per frondea rura
Exercet sub sole labor, quae maxima regi est
Et soror et coniunx partuque est edita eodem.
115Irruit in silvas saeva et vocat agmina secum
Trinacridum praeda exsultans ac caede ferarum.
Regia progenies septenos ordine solis
Viderat anfractus nec corpore grandior alter
Anguipedum fuerat iamque arduus ardua collo
120Sidera pulsabat, iam viribus ille parentem
Aequans fulmineis horrendum saepe lacertis
Ornos aut celsi tollens capita aspera montis
Vibrabat per inane humerum nec dena tegebant
Tegmina aprum squamis setisque innexa cruentis.
125Heu, quanta se mole movet quantusque sub antro
Intonat et vacuum convolvit lumine pectus
Seque suumque patrem rerumque hominumque potentem,
Nullos esse deos credit, totam sibi terram
Parere et quid sint radii, quid lumina Phoebi,
130Quid Phoebe, quid sint errantia sidera caeli,
Quid caelum ignorat: sibi ducit cuncta creata.
Nullum alium pendit, sed cunctos temnit et odit,
Si deturque, necet. Iusto discrimine cursum
Ducebat medium Titan, cum protinus ira
135Insanus genitorem adiit torvoque repente
Lumine conclamans calefacto haec pectore tandem
Verba dedit: "Magnum nostri tibi dedecus, ecce,
Imperii refero, genitor, quod nuper in aure
Deposui: nostrae nimirum iurgia gentis.
140Interimens ego nunc hominem, cum murmure sensi
Implorare Iovem. 'Quisnam est hic Iuppiter, inquam,
Dic mihi'. Tunc ille: 'Est hic deus, imperat astris
Mortalesque regit'. Dixi clamore tremendo:
'Ille iuvet miserum, miserum te Iuppiter iste
145Eripiat mihi, nunc genitor sit Iuppiter'. Ille:
'Est deus, ille deus quo nullus grandior exstat'.
Tunc manibus trepidum laceravi; tunc mea sensit
Verbera, tunc tremulos consumpsi dentibus artus.
Nunc age, quid caelum est, quisnamne est Iuppiter iste?
150Sed, quicumque fuit, statui tentare queatne
Viribus hic obstare meis. Nam vivere nullum
Posse puto, qui te imperio vel milite vincat".
Iamque patri saevus furiis exarserat atro
Felle dolor; mora nulla fero, statim improbus arma,
155Arma amens fremit, arma antro saxoque requirit.
Saevit amor ferri, scelerata insania saevit,
Ingemit ardentique irarum fluctuat aestu
Infrendensque gravisque omnes populumque senatumque
Evocat. Ecce ruit latebroso pumice turba.
160Hic monte armatus, pinu hic, hic ilice dura,
Concilium horrendum, ad saevi penetralia regis
Cuncti adeunt regem, qui post suspiria multa
His tandem graviter verba indignantia prompsit:
"Num vestras, socii, nunc ivit fama per aures,
165Nescio quem regnare Iovem, qui hunc aera magnum
(Sic perhibent) regit? Ah facinus quod tanta potestas
Sit data parvo isti. Mihi, qui sum corpore tanto,
Viribus invictis, non sunt haec iura regendi.
Hactenus haud factum nobis innotuit omne:
170Mirabar caelum et mecum sic ipse fruebar
Arridens plaudensque mihi, mirabar et imbre
Cur non semper humus maduisset; at humida quaedam
Nubila nunc surgunt, nunc est clarissimus aer.
Sed pulchra, o socii, mihi nunc atque apta libido
175Incessit montes imponere montibus, alta
Adglomerare iugis iuga et huic ascendere caelo,
Ut videam, experiar quisnam sit Iuppiter. Illas
Cum teneam sedes, primum hunc a fronte prehensum
Praecipitem summo volvam per nubila caelo.
180Ipse subibo humeris vestem, quam perfidus iste
Sustinet auratam sceptrumque tenere lubebit.
Si myrrha hunc mulcet mundus, me terra cruore
Deliniet: nobis altaria sanguine fusa.
Verum aliis, quicumque Iovi regique nefando
185Auxilium tulerit, discerpam dentibus artus.
Quos ego... Sed nimium differtur temporis annis
Excidioque Iovis, sed nunc mea numina totus
Ut colat, ut servet mundus, veneretur honore,
Astrigero descende polo, descende, profane
190(Nam iubeo et cogam), iam iam descende nec aula
Tam celsa tua sceptra tene tibi, Iuppiter, inquam.
Cera aures obdis? Cur non te deicis inde
Dum mea dextra tacet, dum vim non suscitat ira?
In caelo regnas, numen tu te asseris, orbis
195Thura Sabaea cremat fumumque per aera spargit;
Sic lenit; tu, tu interea dabis, improbe, dignas
Sanguine et ipse tuo poenas: nam sanguine nostrae
Irae mulcentur, caedes est summa voluptas.
Nunc, o grata cohors, vigeat quo gloria nostri
200Imperii semper, consuetas exsere vires,
Exsere, nam (mihi crede) illuc ascendere certum est".
Haec ubi dicta dedit, dictis succensa Typhoei
Arma volunt poscuntque simul rapiuntque iuventus.
Fervet amor ferri. Ante alios prior ipse Gigantes
205Ingentem iaculat montem et se fervidus infert.
Hic alte volitans liquefactus ab aetheris aestu
Decidit excandens, tantis est viribus actus.
Palluerant facto divi pulsique fragore
Arcibus institerunt bipatentibus; ipse senatum
210Iuppiter accersit, concurrunt undique sancti
Caelicolae ad regem, solio qui innixus eburno
Infit. Eo incipiente loqui domus alta silescit,
Intonuere poli, Zephyri posuere, iacentes
Littora presserunt undae murmurque resedit.
215Horrificam capitis metuendi terque quaterque
Caesariem quatiens ferventi haec pectore prompsit:
"Cernite, caelicolae, quae retia tendere caelo
Progenies infanda paret, quot summa minentur
Aethera in excelsum iam culmina quantaque terris
220Improbitas huius generis. Sit et impius auctor
Titan, terra parens, nullo discrimine habebo.
Nonne ego sum superum princeps? Num perfida proles,
Iure carens omni, gestis belloque lacessat?
Per pice torrentes ripas, per flumina fratris
225Tartarei, iuro me numquam dedecus istud
Passurum. Pariter sit Iuppiter omnibus idem".
Haec ubi, confestim solio se sustulit aureo,
Quem tegit hinc atque hinc procerum turba ordine nullo
Ducit et ad portas. Saevi ut monumenta doloris
230Hausit, detraxit has imo pectore voces:
"Quas poenas mihi, terra, lues, quas digna propago
Fulmine, digna mori! Iovis irrita numina numquam
Contempta aut fuerint. Sit nunc quoque Iuppiter is qui
Esse solet, totum dum rexit numine mundum.
235O genitrix miseranda, tuae quot funera prolis
Inspicies (dextra et veluti lacrimantia tersit
Lumina), cum superos duros atque astra vocabis.
Arebunt herbae madefactaque sanguine mater
Terra suo latices puros, sata laeta negabit;
240Ne videat, frustra steterit discincta capillos.
Grandia pallenti mirabitur ore viator
Aridus effossis suspectans ossa sepulcris.
Bustum, mater, eris natis et viscere condes
Viscera cara tuo, rigidis cum pectora palmis
245Planges atque hirtos laniabis maesta capillos".
Sic memorans largis lacrimis aspersa rigabat
Ora; dei flebant; imis tum nubila terris
Incubuere atra et fulgoribus aethra coruscis
Extulit humani praenuntia signa doloris.
250Mercurium tristi tum sic Saturnius ore
Compellat madidoque humectat flumine vultus:
"Vade, age, nate, leves defer mea iussa per auras
Nimborum in patriam, ventos ubi nostra furentes
Progenies cohibet vinclisque et carcere frenat,
255Nomine et huic nostro referes ut laxet ab atro
Carcere turbineos volucres imbresque sonoros
Antris excutiat Sicanaque littora perflet".
Vix ea fatus erat divum pater atque hominum rex,
Cum deus exsequitur iussum et talaria plantis
260Aurea subnectit, quae portant aequora supra
Incolumem, caelum dum pennis findit apertum.
Tum virgam capit (hac tristis sub faucibus Orci
Cerberon haud metuens, cum colla inflata veneno
Degravat oblatrans, torpentis ad ostia Lethes
265Nocturnos ducit per opaca silentia manes)
Aeriumque altus velocis remige plumae
Tranat iter Zephyrosque ferentes cursibus anteit
Et lapsus pennis sub inania nubila littus
Abscondit Siculum, Lilybaeum et summa Pachyni.
270Pronus adit totusque innititur axe, gementem
Ad Liparen tendens, Thermessam deserit omnem
Proximaque Aeoliae videt ales moenia terrae.
Hinc exaudiri gemitus ad claustra frementum
Horrida ventorum et recubantum poste sub atro,
275Cum ter conati substernere limina montem
Mugitu immanes resonant iraeque ministrant
Indomitae rabiem, exesas motare cavernas,
Volvere per liquidum atque ingentes ferre sub auras.
Terrificus clamor caelestes obstruit aures.
280Ille autem, spisso nebulae diffusus amictu,
Infert se ignotum gradiens per frigida regna
Hippotadae recipitque ad regia limina gressus.
In foribus bovis est tergus, quo flabra Notorum
Inclusa accepisse ferunt heroa vagantem
285Per freta Dulichium, patrias cum innaret ad oras.
Parietibus pendent altis circumque supraque
Pumice subtectae pluviae, quo tincta colore
Nubila sint, rapidi cum nigro ex aere nimbi
Praecipitant, quae sit facies, cum culmina grando
290Tectorum frangit, concretae sive madescant
Imbre nives; ibi sunt glacies, ibi fulminis ignes
Nubibus abruptis; patet hic cur Iuppiter astris
Torquet aquosam hiemem, qua vel madefacta virentes
Educunt sata laeta comas et fruge fatiscunt
295Agri, purpureis quae sit felicior uvis
Quaeve obsit, quae sint votis contraria lunae
Cornua, quae agricolae praesentia coepta secundent.
Tempus erat quo grata quies mortalibus aegris
Repit furaturque oculos et membra labori
300Omnia cum laxant curas animalia passim
Silvestres passimque ferae passimque volucres
Corde silent tacito. Nox intempesta quietem
Invitat suadentque cadentia sidera somnos.
Aeolus in strato concha Sidonide tincto
305Carpebat placidum nigra sub nocte soporem,
Auro quem circum nitido distincta trahebant
Lumine sublustri longam funabula lunam.
Haud mora, Atlantiades quamprimum talia mandat:
"Aeole nimbipotens, genus alto a sanguine regis
310Caelicolum, cui cura data est, cui summa potestas
Et laxare Notis et laxas ducere habenas,
Imperio illius venio, qui sidera torquet
Numine et in summo mundum moderatur Olympo.
Incute vim ventis saevorumque ora Notorum.
315Insula, diductis quam angustum rupibus aequor
Vi subita veniens ferventi interluit aestu,
Sentiat et totus nunc imbribus humeat aer".
Sic ait et multa correptum nocte reliquit.
Ille autem, patris excussus mandata facessens,
320Sustulit e stratis corpus deterritus umbris.
Caelestis divi steterunt horrore capilli
Arrecti gelidusque coit formidine sanguis;
Surgit et "O quisquis, sequimur te, sancte deorum"
Dixit et obscuram purgavit flumine noctem.
325Tum patri aethereo caelestes inchoat aras,
Intemerata focis elibans munera sacris,
Perfectum officium, myrrhae sudataque ligno
Thura halant sonat et sub flammis spica Cilissa.
Ipse preces fundens, submissus talia fatur:
330"Sit felix faustumque omen nec munera temne,
Iuppiter omnipotens, et quisquis in aethere divum es
Ab Iove demissus, nostra haec, precor, accipe dona".
Vix ea fatus erat, caelo cum Iuppiter alto
Intonuit laevum. Tum supplex iussa facessit
335Convertensque hastam ferrata cuspide pandit
Obscuri latebras montis: prior agmine facto
Pulvereus Boreas stridentibus irruit alis
Et pluvio totum contristat frigore caelum.
Diriguere artus et statim membra soluta
340Et cecidere animi. Vix sustulit Aeolus. Ecce,
Impete cum magno, Caurusque Eurusque Notusque
Irrumpunt tenebris. Perflatae turbine terrae
Ingemuere, diem caligo sustulit atra,
Terribili excutitur Trinacria tota fragore,
345Arva tremunt silvaeque cadunt rupesque dehiscunt.
Continuo totus sub nubem cogitur aer
Praecipitesque aperit pluvias Thaumantias Iris
Nubibus auxiliumque affert et mille colores
Induta humentes allabens circinat auras.
350Intonuere poli, stagnis auditus Avernis
Ter fragor, incumbunt undis et caerula venti
Aequora sede cient ima, iam fluctibus astra
Rorant et vastae plangunt ad littora moles,
Stagna refusa ruunt, scopulos quatit unda sonantes,
355Exhalant nubes densissima brachia late,
Quae solis radios Phoebeam et lampada tollunt.
Immugit caelum iactatum, immugit et aequor.
Undique concurrunt venti rapidaeque procellae,
Quae miseros quatiunt nautas atro imbre geluque.
360Nox magis atque magis per opacas horrida terras
Diffundit sese iratis atque incubat undis.
Territa prosiliunt revolutis sedibus alto
Monstra freto, nitidus delphin squamosa retractat
Terga nec informes consueta ad pabula phocas
365Ambiguus ducit Proteus dum exsultat in undis
Aequoreus grex et rorem dispergit amarum.
Effugiunt Phorcique chorus Panopeaque virgo,
Cymothoeque simul, matris circum ubera pendet
Inous Melicerta puer Meliteque Philemonque
370Euboicusque timet tumidarum cultor aquarum.
Prata, choros linquunt, dant auris colla comasque
Pictae Nereides, non gramine claudere laeto
Ardentes pedibus choreas, non aurea molli
Texere serta comae somnosve sub ilice nigra
375Ducere, dum flores et suavis amaracus umbra
Spiranti foveat, sed quaeque subire cavernas
Antra vident oculis scabro pendentia topho
Exesique latent curvo sub fornice saxi.
Exsultat genitor tumidis Neptunus in undis,
380Transvolat atque rotis latum stridentibus aequor;
Hic freta tota undis ciet hic saevoque tridente
Excitat undarum montes. Annixus acuto
Stat Triton scopulo, clamat cornuque recurvo
Aequora longa vocans campis salis errat apertis.
385At pater omnipotens, cui parent sidera, pulchrae
Coniugis in gremio Vulcania tela madenti
Aere molitur tonitrusque horrendaque dextra
Fulmina contorquet, pluvias cui caerula coniunx
Sufficit, emittens torquentes fulmina nimbos.
390Porta tonat caeli, coetus sua corripit arma
Divorum auxilio patri, totum aethera inumbrant
Tela deum, furit in summo Mars arduus axe.
Hinc illinc longo densatur in ordine turba
Caelicolum totusque effervet comminus aer.
395Primus init bellum flavum Parnasside crinem
Implicitus lauro Phoebus, cui cura parentis:
Pendet Amazonia ex humeris suspensa pharetra
Eois gemmis distincta et dentibus Indis;
Ipse gerit cornu Lycium promitque sagittas.
400Proxima consequitur Phoebum Tritonia virgo
Casside tecta comas, audaci corde virago,
Gorgonis anguicomae faciem dextraque rigentem
Aegida concutiens et squamigerum thoraca.
Laeta coegit equos atque aera sulcat apertum
405Irradians Dictynna Hecateque et diva bicornis
Suspenditque habiles nervos, tum picta pharetra
Incumbit cervici et cornua rore madescunt.
Sumit Apollineae deus ales munera dextrae
Talibus haud apta officiis quis pace soleret
410Uti atque humanis concordia foedera ferre
Et biiugos cohibet sub ferrea lora iugales.
Haud aliter quam cum vallantur moenia denso
Milite ferrataeque acta testudine portae
Dissiliunt, ingens intra urbem sidera clamor
415Percutit atque ipsae e muris certamine matres
(Tantus amor patriae) fulgentia tela virorum
Armaque stipitibus sudibusque imitantur obustis
Et mortem potius quam hostilia regna subire
Captivae primaeque mori pro moenibus audent:
420Sic omnes superi, sic sancti turba senatus
Dique deaeque omnes cingebant milite caelum.
Interea anguipedum princeps clamore tremendo
Intonat ultrices tumidusque ignescit in iras;
Irridet nimbos, irridet tela Tonantis
425Obiurgatque deos et vult ascendere caelo.
Funde Medusaeos nunc, docta o Musa, liquores,
Affer ebur nitidum iniustisque allabere coeptis.
Qui populi summum regem detrudere Olympo
Conati, meministi etenim et memorare valebis:
430Excipimus tenues bibuli nos temporis auras.
Templum ingens orbe est medio terraeque marisque
Caelestisque plagae, mundi confine triformis.
Quattuor hic arces exstant, quarum altera Bactra
Spectat Hyperboreosque agros Riphaeaque saxa;
435Altera combustam Thylen, nigrum et Garamanta;
Altera thyrsigeros Indos positosque sub igne
Phoebeo Aethiopas; partem altera vertit ad illam
Fessorum radios qua solis sentit equorum
Ennosigaeus aquis fumans. Hinc omne quod usquam est
440Inspicitur, longis quamvis regionibus absit.
Fama tenet, Famae servatur nomine templum;
Mille patent aditus aerati cardine aheno,
Mille sonant vectes et ferri robora mille
Nocte dieque fremunt ac statim reddere quicquid
445Insedit pravi, ficti verique tenaces.
Nulli intus somni thalamoque silentia nullo
Nec strepitus clamorve sonat sed murmura vocis
Exiguae veluti Zephyrorum mollibus atrae
Flabris cum horrescunt silvae campique natantes
450Immussant summa et sonitum vix reddit arista.
Atria vulgus habet; quicquid penetravit ad aures
Effutitur semperque aliquid novus addidit auctor.
Hi narrata ferunt, vacuas sermonibus aures
Implent hi variis confusaque verba volutant
455Fictaque cum veris passim commenta vagantur.
Intus credulitas sedet et temerarius error
Seditioque recens consternatique timores
Vanaque laetitia incertoque auctore susurri.
Circum puniceis devecta per aera pennis
460Omnia Fama videt totumque emittit in orbem,
Cui centum vigiles oculi, cui nomina centum
Centumque ora sonant; ea nunc sub nubila mergit,
Nunc effert caput et summis in turribus adstans
Exceptat tenues auras vomit atque receptas.
465Vix superimpositi spectabant sidera montes
Quod, licet omnipotens caelesti Iuppiter illam
Nectare dignatusque esset numenque dedisset,
Verum, heu, ingenio priscoque obsistere mori
Durum est atque arcere nefas. Ergo haec dea nimbis
470Purpureis volitans, Titanum gesta per urbes
Dixerat Haemonias actique furore bimembres
Centauri insano ad Siculas tunc protinus oras
Carpebant iter et pedibus cava saxa terebant.
Namque ubi percrebuit rumor devectus ad aures,
475Monychus accendit populum, qui summus eorum
Ductor erat, ciet et gentes ad bella minaces.
Continuo exciti coeunt strepituque nefando
Uno ore arma fremunt et proelia dura minantur.
Proh, belli vesana fames! Cur cogis amore
480Humanum genus, heu, misero? Cur pectora lactas
Spe iuvenum vana tantisque furoribus urges?
Statim conveniunt atque omnis turba repente
Circumfusa ruit, iuvat ire in bella Iovemque
Aethere deicere et tantum sibi poscere sceptrum.
485Ante canunt palmam encomium laetique sub Ossa
Quisque sua arma parant: pars plumbi maxima glandem
Liventis funda iaciunt, pars robora torquent
Annosasque trabes humeris ornosque recurvant
Et rigida ingentes subigunt in cote secures.
490Accendunt animos irae, iam mente residit
Inrisum Alcidae numen, furor arma ministrat.
Inter eos quidam fuerat, qui nomine Amyntor
Dictus erat, senior, regi et carissimus unus,
Ambages longas atque avia lustra viarum
495Rimatus, multo et rerum gratissimus usu.
Nota erat ex aliis Siculas quae ducit ad oras
Quaque per Eleos Alpheum Arethusa meatus
Passa deum est, iter hac tenuit dum munera saepe
Venator dederat divo. Hunc ex omnibus unum
500Monychus appellat, tum iussit adire Typhoeum,
Deferre auxilium et belli quoque discere causas.
Laetus iter statim ingreditur per frigida Tempe
Arcadiamque petit; iam Maenalon atque Erymanthon
Deserit; inde viam secat ad Stymphalides undas
505Alpheumque patrem, cinctus qui tempora canna
Novit et hospitio veterem suscepit amicum,
Quaerentique viae causas cur venerit amni
Cuncta refert. Casum ille virum miseratus iniquum,
Multa super dicto cogitans suspirat et alto
510Pectore sic rumpit vocem tristisque profatur:
"Iniustum molimur opus, molimur, Amyntor,
Adversum nobis; adigat me fulmine ad umbras
Omnipotens potius vel nostri fluminis huius
Areat unda, nefas quam tantum tamque verendum
515Aggrediar, quam tot Neptuno tendere fraudes
Moliar. Hanc prorsus cuncti secludite curam.
Quid si caeruleus Proteus cui mentem animumque
Iuppiter inspirat magnum, quem gurgitis unda
Carpathii tenet et Pallene grata, referret
520Aequoreo regi quae nos nunc facta paramus?
Tunc ego supplicio multarer, flumina aquarum
Eriperet deus ille potens, deus aequoris alti.
Quare si tanti casus te tangit amici
Ne, quaeso, urge nos. Utinam non ista cieret
525Ductorem ira tuum nec tali ardesceret igni!
Felici vita spolior tuaque auctor, amice,
Mens est quod tanto volvantur corda dolore.
Tu nos en crucias; nam si sententia mente haec
Efflueret, iunctae premeret te cura salutis.
530Sed si tantus amor, si tanta audacia vestros
Accenditque animos tantaque exaestuat ira
Nescia mens fati, nostri sub gurgitis alveo
Antra per et latebras ducam sacrasque cavernas,
Quas penetrare viris haud fas, nisi numine nostro
535Detur et elapsu tendes per saxa secundo".
Haec deus, interea cerealia dona canistris
Expediunt nymphae mensasque ex ordine ponunt
Barbaricas telas, tonsis mantilia villis
Alba ferunt epulasque et mollia vina reponunt.
540Multicavo constructa videt curva atria saxo,
Miratur nymphas, miratur fluminis ora
Componens sese fessusque labore fameque
Ingluviem lautis epulis inglorius atram
Explet, ut appositis vix possit parcere quadris.
545Iam primis dapibus consumptis, proxima nymphae
Dona ferunt onerantque auro argentoque superbo.
Fulgebat mensa signis exstantibus asper
Antiquus crater multoque in pondere gemmae,
Quem pater Alpheus nitidum indutumque corona
550Sustulit implevitque mero, dein laetus honorem
Libavit summoque tenus prima attigit ore
Porrexitque illi, rapiens qui protinus omne
Exhausit vinum et pleno se proluit auro.
Postquam exempta fames, undas congestaque eodem
555Seiungi iussit plena et discedere late
Flumina, qua senior gressus inferret amicus.
Ille per undarum lapsus sub vertice curvo
Ibat ovans, scabro topho pendentia saxa
Suspiciens, lymphas puras laticesque fluenti
560Iam nitidi, nitidos pisces, nitidissima ripae
Littora et huc oculos celeres volvebat et illuc.
Hinc natura satis alimenta infundit et illinc
Lucida rivorum spargit crystalla per umbras
Suggerit et medicas herbas ignotaque vulgo
565Vimina et educit fetus pascitque sub alto
Viscere telluris vitamque inspirat et auget.
Hic sacrae non visa latent arcana parentis
Divorumque domus, quas nulli cernere fas est,
Sed cuique in medium porgit clarissima virtus.
570Cyllenes sedes videt et saxa ima Lycaei
Orchomenonque tenet Psophidaque Maenaliasque
Fauces admirans fontes atque humida regna
Nec non obliquas declivi margine ripas.
Inscius ille stupet, stat fixus pectore toto
575Suspenditque oculos animumque e pumice murmur,
Quod rauco strepitu crepitantibus unda lapillis
Suscitat, invitat somnos gratumque soporem.
Miratur scatebras et tecta virentia musco,
Miratur virides limoso in gurgite silvas
580Speluncisque lacus clausos umbrasque virentes.
Frondibus et ramis dependet scaena coruscis,
Quos virides complexae hederae serpentia divo
Vincula suspendunt arcto villosaque nectunt
Brachia et impexas barbas crebrosque capillos.
585Viva nitent vitreo constructa sedilia saxo,
Naiadum domus; hic nymphae Milesia carpunt
Vellera et argutis implent sermonibus auras,
Nymphae bis septem, Iunonis maxima cura,
Formosae atque hyali fucatae membra colore,
590Aurea Leucothoe positisque Lycorias armis,
Ambae auro villis succinctae et pellibus ambae.
Tum coetus comitum dulci sermone sub umbris
Levia versato torquebant pollice pensa,
Inter quas Clymene tenui sic voce locuta est:
595"Certate o, digitis et ducite fila, sorores,
Lanificamque manu celeres urgete Minervam.
Interea nostrum solemur voce laborem.
Ipsa, quod in limo nunc nunc his auribus hausi,
Auribus his, inquam, memor et sub corde notavi,
600Dicam; vos operi vigiles incumbite nostro".
Assensere omnes, tunc illa his vocibus usa est:
"Cum mea sub viridi tinxissem pectora musco,
Aestiferi ut rabiem sedarem vimque Leonis,
Caeruleam vidi viridenti in flumine cymbam
605Nodosis pulsam remis fluere amne secundo.
Hic septem iuvenes membris sudantibus aestu
Reicere attritas obluctabantur arenas,
Omnes Phoebeis redimiti frondibus, omnes
Fragranti Assyrium spirantes vertice amomum.
610Quidam ex his, velox dum flumine cymba nataret,
Arguto querulas tentabat pollice chordas,
Ast alii iuvenes, sub fila sonora coactis
Carminibus (non vana loquor vel ficta), canebant
Insignem pietate ducem belloque potentem.
615Hunc genus ex alto Mavortis sanguine nuper
Ducere et Ausonias moderari legibus urbes
Et regere imperiis ubi consonat Adria raucis
Fluctibus undosi purum sub flumen Isauri.
Ceu pastu nivei liquida inter nubila cycni
620Cum redeunt lustrantque amnes et longa canoros
Dant per colla modos, sonat amnis carmine pulsus,
Asia stagna simul. Cantu tunc capta capillos
Exserui mirata chorum citharamque melosque".
Plura dabat nympha. Immotae vultuque loquentis
625Auribus arrectis aliae circum ora sorores
Pendebant, sonuit vasto cum silva fragore.
Ut videre virum, calathos et mollia pensa
Ponentes, timidae nigras fugere sub umbras.
Inceptum molitur iter vehiturque sub antris
630Haec secum cogitans, sinuoso et fertur aquarum
Flumine et undosum suspectat labier ortu
Plemmyrium, ac iam Trinacriae contermina terrae
Arva subit, subit antra alto subiecta Pachyno,
Tunc diversa locis diversis flumina ripis,
635Symaethum Terianque Asinenque Acinque, cavernis
Qui fluit Aetnaeis atque olim captus amore
Nymphae Nereidis Cyclopis brachia sensit,
Cum divae in gremio laetus sub rupe cavata
Tractaret mammas et carperet oscula furtim.
640Hunc insanus amans, vacca ut furibundus adempta
Taurus, dum fugeret subito terrore labantem,
Obruit ingenti vitam saxoque peremit.
Corpore purpureus stillabat sanguis, aratro
Puniceus veluti cum flos succisus in herba
645Pallens deponit collum, pereuntque comaeque
Et color auratus, rubor evanescere coepit,
Lanugo irriguos contraxit densa liquores
Roremque effudit. Tum sudor corpore toto
Caeruleus cecidit liquefactisque artubus undas
650Concepit flexitque suum de vertice cursum.
Hinc Siculam Cyanen, quam fluctibus auget Anapus,
Sidonium Drepanen et aquas stagnantis Elori,
Pantagiem Hirminiumque et purum spectat Achatem
Lucentem et gemmam fluvii de nomine dictam.
655Iamque fere accelerans casus evaserat omnes,
Cum subitus fractae vocis pervenit ad aures
Rumor et horrendo intonuerunt antra fragore.
Extimuit pressitque pedem gelidusque cucurrit
Ossa tremor; mentem ancipiti formidine pressus
660Substitit evolvitque oculos, si forte viderent
Quemquam illic. Ubi nulla videt nisi flumina rauco
Murmure defluere, insequitur gressusque per antrum
Dirigit ingenti qua silva sonore remugit.
Hic vero, curas dum pectore iactat inanes,
665Sulphura per leves spirantia serpere tophos
Et lapides ustos et saxa sonantia tactu
Aspexit; vultus riguere repente fluentes,
Exarsere comae et nulla est data copia fandi.
Dum nimium cupidus scrutari arcana deorum
670Prosequitur causam penitus tentare latentem,
Ecce globus fumi mixtus caligine caeca
Totum involvit iter, piceum fert fumida lumen
Flamma adimens lucem, mugitu saxa resultant
Horrisono, negat atque premi pede terra nefando.
675Nescius ille ubi sit, quae tellus, quove feratur,
Pendet et incedit cautesque offendit in atras.
Vivit adhuc ignis; serpens per tempora furva
Lambit flamma comas; frustra conatur Amyntor
Excussisse illam, sed qua magis ille recusat,
680Hoc magis atque magis quassa incandescit et ardet
Carpens semustos crines pascitque vagando.
Iamque diu fumo caecus praecesserat atro,
Discessit tandem ex oculis; ter pollice tergens
Quaesivit raptam lucem ingemuitque reperta.
685Tandem aperire procul visa est ac tollere lumen
Ianua lata, ingens, magis increbrescere ferri
Contusi strepitus, sed nubila abire pedesque
Firma super sacra vestigia ponere terra.
Constitit ante oculos duro circumdata ferro
690Porta antri; properat gressu festinus et inde
Occupat ille aditum. Monstri pede pressa repente
Increpuit porta et sonitus quater arma dedere.
Ut tenuit limen nigro et sese intulit antro,
Instantes vidit positis incudibus aera
695Tundere Cyclopas, strepitu quo littora late
Hypsipylea tremunt nigrisque exesa caminis
Antra Aetnaea tonant, fornacibus ignis anhelat.
Circum illi tenues taurinis follibus auras
Accipiunt redduntque, alii prompta aera tenaci
700Forcipe contundunt, prensant, striduntque cavernis
Stricturae chalybum, fluit aes aurique metallum;
Fervet et ardet opus et duro nulla labori
Est mora. Tunc forte haerentes operique manuque
Obnixi instabant ferroque auroque polibant
705Horrendum fulmen, quae plurima Iuppiter alto
Deicit in terras caelo; iam nubis aquosae
Treis radios, treis concretae, treis turbinis irae
Aptarant ignisque simul tonitrusque metusque.
Verum ut viderunt illum, qui in limine primo
710Mirabatur opus, chalybes lumenque quod unum
Fronte virum clypei ac Phoebeae lampadis instar
Scintillabat et in medio praesistere fabrum,
Hortari ...stos mollire, educere ferrum,
Instare et multis animos accendere dictis,
715Mulciber exclamans: "Quaenam fiducia divum
Tangere limen! - ait - Quisnam es? Quidnam, improbe, quaeris,
Qui subiisse domos ausus, quas tangere nulli
Fas hominum, nisi sit nobis permissa potestas?".
Ille nihil contra. Ultrices tum protinus irae
720Exsiliunt divo verbisque minisque fatigat.
Perculsus tandem ille nova formidine mentem,
Sic fatur: "Quisquis fueris, tibi vera fatebor
Nec te causa viae, nec proles nostra latebit.
Principium Ixion generis. Rex Monychus actum
725Longo errore viae, vestras me mittit ad oras;
Sensit enim quendam immani nunc mole Typhoeum
Moliri exitium superis et tendere caelo,
Auxiliumque fero: sedet alta iniuria mente
Amphitryoniadae; sic nos nostra arma paramus".
730Plura loqui dedit haud genitor, "Rabidum"que repente
"Hunc" ait "hunc, socii, procul hinc arcete per orbem,
Ne nostras subiisse domos se iactet et antrum
Polluat infandus; iam festinate morasque
Praecipitate omnes totumque inscribite virgis".
735Dixerat, et divi sermonem est valva secuta,
Quam ingentem librans ingentior ipse Pyracmon
Torquet in adversum; levior declinat Amyntor
In sese obiectam lapsusque sub aera saltu est.
Illa volans haesit portae, quae terque quaterque
740Insonuit cardoque ictu saltavit ahenus.
Arripit ipse fugam atque humeros avertit, at ecce
Incipiunt iterum tremere et convulsa sonare
Saxa, ruit tellus, magis et magis obstat eunti.
Volvitur in caput, in lapides illidit obustos
745Caligatque iterum fumus nebulaeque cadentes,
Sulphureae ex alto plenae caliginis atrae.
Cyclopes iam terga premunt curruntque furuntque.
Quid faciat? Quo se referat? Fugiatne? Sicanae
Impediunt cursum cautes et grandia saxa
750Crebra pluunt nimbi ritu retinentque negantque.
Viribus an certet nervisque et robore? Caecus
Lucem adimit fumus nigrantique incubat ala.
An supplex veniam roget? Ast iniuria divi
Est nimia. Idcirco curarum fluctuat aestu.
755Est tentanda fuga: irrumpit tum corpore toto,
Se iacit in saltus superatque cadentia saxa.
Nunc cadit atque gemit, nunc surgit et emicat ardens,
Irruit inde iterum stridetque in vulnere vulnus:
Sed differt ictum calor atque ut sentiat aestus
760Impedit; evadit tandem gaudetque videre
Optatos latices, optati fluminis undas
Et saltu tranat. Postquam pavor ossa reliquit,
Incumbit magis atque magis labentia velox
Per vada nec fulvis signat vestigia arenis.
765Iam Veneri dilectus Eryx sua culmina supra
Pandit; diffugiunt antra et via longa recedit,
Donec inexhaustas spumantis ad aequoris undas
Venit, ubi exacto dimittit flumina cursu
Datque tributa mari fluvius fontemque Arethusam
770Fingit, quam quondam genitor cum Alpheus amaret,
Dum nymphe nulla pompa comitata suarum
Lassa secaret aquas laetoque sub amne decorum
Ablueret corpus, calamos deus inter agrestes
Insertatque caput cannis refugitque videri;
775Dumque videt frigetque caletque fovetque cupitque
Desperatque audetque feroxque libidine in undas
Desilit. Illa deum cernens, subtincta rubore
Transvolat elapsu ripas, compressaque cursu
Versa est in virides Latoo numine lymphas,
780Quas quoque complexus gremio per furva viarum
Antra simul tandem Siculas abduxit ad oras.
Dulcis aqua est illic; quo postquam ductus Amyntor
Aequoreum superat fontem per littus amoenum
Quo Fortuna vocat gressus glomeransque volansque
785Iam quas Aetna ardens prorumpat ad aethera nubes
Suspicit atque cavis flammam expirare caminis
Miratur montem ignarus, sed pergit ad atras
Titanum sedes. Quas postquam sensit apertas,
Antra petit primum casu saxumque Typhoei,
790Qui toto certare die non desiit, ex quo
Bellantem liqui montesque sub astra trahentem.
Territus horrendo aspectu, nec farier audet
Terrificum nec adire hominem aut in tecta subire,
Sed tantum tremit atque obtutu immotus inhaeret
795Et quatientem humeros spectans fugit atque Typhoeum
Rursus adire cupit, sed, cum redit, aufugit inde.
Ludentem at sensit et postquam percitus ira est:
"Perfide, quid spectas? Quid quaeris? Quid tua tantum
Mens agitat, dixit, qui postes ambis apertos?
800Haec mortis regna. An forsan iuvat ire sub umbras?".
Amens ille metu praesagit sanguine barbam
Distillare suo, dentesque rubescere caede;
Sic fatur tandem et trepidus mandata facessit:
"Rex, genus egregium terrae, sacra numina cuius
805Trinacriae gens tota colit, veneratur honore,
Rettulit Haemonias felix iam fama per urbes
Invictas huius vires roburque timendum
Gentis et audacter quod nunc molire superbo
Inferre arma Iovi superosque in bella lacessis.
810Imperii laudisque tuae succensus amore
Monychus huc mittit, qui forti Ixione natus,
Te similem sibi complexus, sese ipse bimembresque
Auxilio defert: non quod, fortissime mundi,
Auxilio indigeas, mortem ast genitoris adempti
815Aeternis odiis iustisque ulciscitur armis.
Mente sedet quoque gentis adhuc iniuria nostrae,
Quam malus ille olim (credas) affecit iniqua
Alcides caede, est generis cui Iuppiter auctor.
Ne temnas, rex summe; illic est altus Olympus,
820Est Pindus montesque alti, qui vertice pulsant
Sidera, quos aliqui tanta de gente lacertis
Huc iacient mecumque viam per littora carpent".
Desierat fari, poterat nec plura Typhoeus
Exspectare: tonans has edit ad aethera voces:
825"Effugis incolumis dictisque his vita superstes
Est tua; nunc celera et regi tu talia narra:
Non nos illius populos ad bella vocare
Nec petere auxilium belli. Namque ipsemet unus,
Unus ego, invito Iove, supra sidera tendam.
830Sed si tantus amor, veniat; nam montibus altis
Indigeo, mittam qui tollant. Improbe, longas
Rumpe moras, volita et conspectu te eripe nostro".
Sic fatus geminos torva de gente relegit
Coeumque Iapetumque vocans, quos ducat Amyntor.
835Iussa citi properant, duce littora longa bimembre
Iam peragrant. Siculis graditur Centaurus arenis,
Observans ne quo vel dicto laedat euntes
Vel facto. Incedunt illi capita alta ferentes,
Aeriae ut turreis, quos passibus aequat Amyntor
840Disparibus, pelagi ducitque gementis ad undas.
Merguntur dulcis liquido sub gurgite fontis
Et carpunt per flumen iter saxoque propinquant,
Claudus ubi aes mollit tundens et fulmina conflat
Lemnius atque horrendum antrum post terga relinquunt.
845Tandem perveniunt hilares ad fluminis aedes
Parrhasii et viridis iam sub iuga summa Lycaei
Conspiciunt pictas Penei genitoris arenas
Ossamque et Pindum inveniunt Nephelenque sub ipsam
Regem adeunt, alacris qui illos excepit et alta
850Ad tecta accivit; dein vasti dicta Typhoei
Accipiens, tantos belli se accinxit ad ignes.
Instruit armatas acies tum pelle ferarum
Exsultatque videns atque incandescit eundo.
Excutit ast Ossam Coeus pandensque lacertos
855Ingentes per inane iacit. Iam Pindus et Othrys,
Pelius atque Homole frondens et clarus Olympus
Pervolitant, Siculis mirati insistere terris.
Tum patriam linquunt nitidique ad fluminis undam
Aggrediuntur iter; sed iam sol fessus Ibero
860Flumine mergit equos solvens fumantia colla.
Tunc illi Alphei subeunt penetralia vivo
Pumice constructa et laeti in pendentibus antris
Hospitio divi excepti telluris opacam
Sermonum variis ducunt ambagibus umbram.