Mussato, Albertino Padova 1261 - Chioggia 1329, somnium, somnium somnium somnium (J.-F. Chevalier, 2000)

¹
Iam Phebi currus exceperat hospita Virgo
Vixque sue mediam partem peragrauerat edis
Accelerans breuiare dies sub lege perenni
Et sibi contigue uenienti cedere Libre,
5Cum decimi noni cultum susceperat anni
Virgo Dei genitrix elapsis mille trecentis,
Cum luxit male fausta dies michi pergere iusso
Supplice pro patria fautrices querere Senas.
Depulerat rores proles Iouis atque calebat
10Directo temone premens super alta meatus.
Tunc primos petit hora cibos omnisque uiator
Ad prius inuente declinat signa taberne.
Descendo facieque decens uenit hospita circum
Affatuque libens placide conducit in edem.
15Decumbo, oblatas uiolati palmitis uuas
Incipio incautus uacuam demittere in aluum,
Cum tergum contorsit hyems atque improba serpens
Atque furens imo prefixit ab inguine pectus.
Auellor mensa sine me, licet ipse renarrem,
20Ad penetralque uehor subitoque in strata reuoluor.
Quid uestes auiumque thoros, fida hospita, iactas
In me? Quid, famuli, lateres carbonibus ustos
Conicitis? Non, qui liquidum facit igne metallum
Fornax, sulfureos uel qui uomit ipse liquores
25Cis Patauum, nitidi qua defluit unda Timaui,
Fomes ab extrema remouerent frigora spina.
Tinxit in Occeano postquam sua lumina Titan
Atque suam celo circummicat Hesperus oram,
Ignis edax totum iam ceperat urere corpus.
30Quondam Cadmeos non tanta incendia fratres
Aoniis ussere rogis; Veseuus et ille
Non tam torrentes emittit sulphure flammas.
Sic, inquam, et tota mecum sub nocte reluctans
Excitor ad modicam splendentem luce fenestram.
35Iam matutinos explebat Lucifer ortus
Atque sequens Cephalo plumis Aurora relicto
Pulcra nimis roseis fuscabat sidera bigis
Purgabatque omnes excussa nocte tenebras
Sponteque de toto fugiebant sidera celo.
40Exclamo: "Famuli, quis me sic abstulit horrens
Turbo rapax? Ubi sum? Vita num perfruor ulla?
Hocque meum celum? Consumit pectora uiuus
Ignis et exusto nigrescit lingua palato."
"Vos inuasit heri, dulcis pater, impia febris
45Dira furens longe per cuncta silentia noctis.
Hec est uestra dies, sub celo uiuitis uno
Assueto. Vestram uirtute resumite mentem,
Dum licet et fas est uestram curare salutem."
Sic aiunt famuli. Redeo paulisper et unum
50Exquiro medicum uenitque placentior unus
Sub facie leta. Post tactum denique pulsum
Extemplo suadet comunem tangere uenam
Et laxare parum nimios exire uapores.
Interea trito sociauit amigdala farri
55Iniecitque meo famulanter sedulus ori.
Ast ubi quid sensi, famulum petere ocius urbem
Precepi dominoque meo decernere casum.
Ille nichil uerbi; subito lectica parata est
Vectoresque simul stramenta per omnia circum:
60Tale ministerium comitiuaque digna parentis.
Tunc ego, cum primum nobis apparuit Arthos
Et sua solicitus giraret plaustra Boetes,
Prouehor ad callem, prestabat Cinthia lumen
Maneque florentem summo delatus ad urbem
65Altaque presulee patuerunt limina porte.
Aduehor in thalamum, lecto deponor in alto,
Squalidus, informis, uisuque animoque stupendus,
Omni parte rigens, faciesque similima morti.
Adueniunt medici duo, quorum iunior alter
70Dinus, forma alacer, uultu quoque amabilis ipso,
Pretereo laudes; Alter maturior euo
Lapus, uoce humili uisaque afferre salutem.
Hi super incumbunt alternis tactibus ambo,
Mirantes taciti totumque a uertice corpus
75Ad pedis extremum dudumque uolubile lustrant.
Inde leuant seseque trahunt de parte seorsum
Alter in alterius iactans sua lumina uultum
Multaque continuo mandant medicamina ferri.
Vidi ego presuleis manibus stillare liquorem
80Confectum uiolis olim super equora uectum
Apponique ori. Sumptum pietate ministri
Expoliant corpus circumque calentia cingunt
Lintea et antidotis uariisque liquoribus ungunt.
<Vos> omnes audite uiri tuque inclite presul,
85Credite iam ueris, nec enim michi fingere fas est,
In caput euoluor suppressaque lumina condo;
Tuncque meum uideo subito plumescere pectus,
Brachiaque extensas sese conuertere in alas
Astrictosque pedes unam coniungere caudam.
90Os quoque mutatum rostro se extendit acuto.
Iam sum auis et facto gaudens noua tegmina quasso.
Aspicio uertoque caput, specularia specto,
Si forte aereas possem conscendere in auras.
Paruus eram et flaue species michi uisa columbe;
95Audeoque antique resecare foramina rime.
Aspicio celos, celum super ardua tendo,
Dum nostram quasi nocte diem nigrescere cerno.
Efferor ad medios celi terreque meatus.
Semideos manes uideo nunquamque nocentes
100Permissos illic celo gaudere sereno,
Et roseos placidis flores decerpere campis.
Ut uidi et nimium me conscendisse putaui,
Permitto fessas deferre laboribus alas
Cedoque et obscurum uideo caligine mundum.
105Scire uelim qua parte ime sint intima terre.
Tunc uideo fumos et Ditis regna superbi
Surgentesque rubras ad sidera summa fauillas.
Scire uolo qua parte animas ad Tartara portant
Et, si forte uie quauis michi sorte paterent,
110Infaustos tentare locos et regna uidere.
Cumque satis caui, uenit innumerabile uulgus.
Qua iacet Occeanus mergens Yperiona fundo,
Inde ruunt populi sine fine, sine ordine, quotquot
Tempora narrares non mille per annua natos.
115More auium ueniunt modicarum, ut forte cicade.
Murmur apum sonat ista cohors celeratque meatum;
Namque loco se queque timet succedere tarde.
Ante superuolito dum tristia limina cerno.
Larga uia est, cursu tendit tamen ipsa deorsum;
120Per decliuem aditum subeo, temeraria, gressum.
Tuncque per incessus serpentum mille figuras
Inuenio quorum nonnulli pectora tollunt
Remigio alarum flammis ardentia sursum.
Dum uenio ad ualuas (dictu mirabile) latas,
125Ad postes sub lege canis iacet ore trifauci,
Monstrum fedum, ingens, rubei quem mille colubri
Circumstant, uarii linguntque petigine uermes.
Subsisto, recipit dum multo murmure manes.
Paruula dum subeo tetra de parte seorsum,
130Ad partes reliqui precedo libera regni,
Vagitum dedit ille canis, Sanctissima, quale,
Virgo Parens! Vix, si iam mundi machina magni
In nigrum ruitura chaos erupta labaret,
Sub strepitu tanto rerum se solueret ordo.
135"Pergito, nescio que te te frustrata malignis
Ingeniis: nunquam consueta sub astra redibis.
Intrauit regina Herebi: non Iupiter ipse
Diique deeque simul potuere reducere raptam.
Exiuere duo, diuum genus unus et alter:
140Inclitus Alcides, proles Iouis altitonantis,
Et satus Anchisa, Veneris suprema propago."
Dimitto ambages, prepes loca ad intima tendo
Inuenioque nouos limosa ad flumina manes,
Quales iam fuerant humana in corpora uisi.
145Hi properant subito meritas accedere penas,
Expectant Acharonta suam retrouertere cimbam,
Dum tandem apparet ueniens ore omnia fedans,
Incensis oculis mananti sanguine rubris,
Irsutus sparsis ullaque sine arte capillis,
150Cui frons terribilis ueteri contecta capello.
Flant saniem nares eterno in labra fluentes,
Osque uomit bibitum pasto buffone cruorem,
Barba impexa humet paruis inserta colubris,
Perpetuoque querens animo conclamat iniquo:
155"Quid festinatis? Vobis loca digna parantur;
At nulli accedant, nisi sub sua busta locati."
Hec ego non longe rima contecta sub una,
Dum redit ille Caron ullo sine pondere lembo.
Digredior longe, supero flumenque lacumque.
160Ad me uertentem intuitum contumque leuantem
Effugio metuens, et me sub tecta recondo.
Tunc alio uideor, nigro sed in ethere, mundo.
Stat semper resonans imber, nec lumina sursum
Ulla micant. Quidni? Tribuunt incendia lucem.
165Tum uideo uariis distincta palatia penis.
Dum licet euolito, quantum licet oblita fumis;
Transcendo, et tecti uideo sub tegmine nigri
Quos uiolare thoros incestaque stupra solentes
Non puduit miseros, mundo dum uita maneret.
170O quantum genus illud erat! Pudet ecce referre.
Sulphur edax urit, subeunt genitalibus ydri,
Admissis iterant mundi serpentibus actus.
Pergo ad contiguam funesti sanguinis edem,
Maior in infando qua non iacet ulla baratro.
175Hec incontritos homicidas uulnere punit,
Atque iterat semper gladios et uiscera scindit,
Nec tamen inde deest pix atra caloribus urens.
Quot alie tenebris pene uersantur in illis
Cor nullum caperet nec carnea lingua referret.
180Indeque sub terris locus est non aere dignis,
Qui populos urbesque suas uertere maligna
Proditione sua quique impendere fauores,
Quos sibi quesitos Dis solus uendicat a se
Ingeniisque suis imo cruciantur in Orco:
185Hic cum complicibus pendunt sua lucra tiranni.
Sunt alie iuxta septem fornicibus edes
In quas diuersis plectuntur crimina penis.
Hic occisores seui matrumue patrumue
Et cognatorum polluti cede suorum;
190Sunt seue matres scelerum que mole suorum
Oppressere suos crudeli funere natos;
Hicque alii quos mente furor se tradere morti
Egit, ut ulterius nunquam sperare liceret:
Voluuntur pariter tenebrosis igne cauernis.
195Est locus inferior ueluti spiramen Auerni
In terre centro, cui semper dicitur Orco,
A quo surgit odor, cunctas qui circuit edes,
Letalis, reliquas superans putredine penas.
Sunt prope Cocciti, Phlegeton Stigieque paludes,
200Quas dii seruande fidei pro federe iurant.
Quis penas referat? Quis tantum exprimere possit
Ora ministrorum et uarias formidine formas?
Quam noceant actu grauius discernere uisu est.
Que pena est ulli gemitus uocesque dolentum
205Exaudire! Timor qualis merorue tremorue!
Tunc fugere hinc libuit tantisque recedere flagris.
Scandere concipio et regem comitemque uidere
Extendoque meas totis uirtutibus alas
Exuperoque altas turres culmenque subintro.
210Triste michi uisum est illud uidisse tribunal
Et regem a dextris dominamque astare sinistris.
Nigrescunt omnes atra caligine sedes,
Stat regina Herebi sparsis incompta capillis
Et post terga duo dependent crinibus ydri.
215Dicere quis scierit faciem Ditisque figuram?
Non uisus sine morte fuit: quid missile iactant
Urentes oculi semperque uolubilis usus,
Et iuba pro propria surgit setosa corona.
Ora uomunt sulphur, flammas putresque liquores,
220Cum loquitur penetrant imo Flegetonte tremores.
Emigro, et uideo Radamantem iura tenentem
Pensantemque animas, comitemque in parte sinistra,
Et quascunque uident de mundi crimine lotas
Mittunt Elisii portas exire beatas.
225Vergor ad ablutas animas exire paratas
Non procul a foribus uenientique inmoror ore,
Cum uenit una cohors fulgens albentibus armis
Preceditque alios regi fidissimus Astroth
Hyrsutus galea, curuum sublimior harpen
230Attollens dextra, peltam retinente sinistra.
Portant centuplices uarioque foramine claues
In scriptisque uocant manes ad gaudia dignos,
Exoluuntque graues magno cum murmure uectes
Et reserant altas multo conamine portas.
235Egredior Partha satis ocior ipsa sagitta
Et gressum extorquens portis diuellor eburnis.
Aspicio celi specimen stellasque micantes
Decernoque polum tali regione secundum
Sollicitumque suis stellis ambire Boetem
240Lucentemque meum plaustro consurgere solem.
Infra conspiciens terras camposque uirentes
Arboreasque comas uideo, ridentia prata
Et dulces uoces auium sub frondibus altis,
Et uideo letas quocunque ex ordine gentes
245Pro libitu uariis indutas uestibus omnes.
Inde mares, illinc tendebant agmina matrum;
Pubes turba suis calcabat gramina ludis.
Et tunc ire libet, certum ne perdere solem
Cogar et ignotas errare uolatibus oras.
250Erigor et rosei teneo uestigia Phebi.
Ventum erat ad columen celi, quo certa patenter
Climata totius uisuntur singula mundi.
Eneadem uideo Romam Capitoliaque alta
Italicasque urbes, quondam Saturnia regna,
255Quas preclara nouis fuscat Florentia muris.
Desilio extemplo conspecta presulis aula
Et tenui rima positis de corpore plumis
Ingredior corpusque meum mortale subintro.
Mane erat, et Tytan exacta nocte refulsit.
260Excitor et uideo talamum dominumque sedentem
A dextris strati uisumque animumque tenentem
Si mouear, circumque locum mea lumina uoluo
Et cerno astantes proceres mea fata dolentes
Agnoscoque meos medicos, qui mobile corpus
265Ecce uident quod iam steterat non mobile dudum.
Exulto uisis, animamque in corde refotam
Letificans hortor proprie sperare saluti,
Conuertensque oculos: "Presul, pater optime," dixi
"Quid tantum dubii de me? Cohibete dolorem:
270Aspiro et uiuo ducamque in tempora uitam."
"Christe pater nostri generis de morte redempti,
Certa Dei proles celo demissa supremo,
Spiritus et pariter tu, qui procedis ab illis,
Pace tua nostram ne dedignare poesim
275Carminaque a sancto non discedentia uero.
Si quid adest aliter, uenia concede petita:
Nec dixisse uelim nec, si temerarius ausim,
Fas fuerit laudasse homines mea fata dolentes
Atque ope summissa qua nos potuere iuuantes.
280Iussisti proprio populis presentibus ore
Impleri sacram tali cognomine legem."
Quid ualuere mei, nisi te efficiente, ministri?
Solus quippe meum uoluisti sistere letum.
O pater Antoni, presul dignissime gentis
285Fesulee, cuius titulum gens nulla uetustis
Fert ab originibus conpar aut omine tanto
Prefuit Italicis unquam reuerentior oris.
Paruula Fesuleum si seruet uillula nomen,
Sufficiens tantis cum non foret illa colonis,
290Optio maiorum campos elegit amenos
Hicque sub auspiciis posuerunt menia letis.
Tradere censuimus si digna uocabula rebus,
Gens hec Fesulea est, urbs est Florentia tellus,
Gens dilecta Deo, fidei mitissima cultrix,
295Diues opum, fecunda uiris, situata salubri
Temperie celi, felici commoda uite,
Regina Etrusce populis reuerentibus ore,
A quibus hec miro quia degustatur odore
Consona quippe suo dicta est Florentia flori.
300Te ueneratur, amat digneque dat oscula dextre;
Dextre, inquam, miseris nunquam ad pia munera parce.
Qui me nunc certe uetuisti incumbere morti,
Viue, precor, quantumque uelis feliciter ipse
Vitaque Nestoreos superet tua longior annos.
305Regie quid de te Iacobine uicarie dicam
Istic sceptra tenens regis sub iure Roberti?
Esse tuus uisus torquebat uiscera morbus.
Noctes atque dies, tenuit dum uiscera langor,
Consedere tui circum mea strata ministri,
310Venisti lacrimans ad me, non obstitit ipsa
Obseruanda nimis grandis reuerentia sedis.
Nate boni patris, superasti gratior illi.
Si bene quid merui + quis quam seruire beatum
Explicet + est ullo non marcessibile seclo.