Pontano, Giovanni Gioviano Cerreto di Spoleto 1429 - Napoli 1503, de hortis Hesperidum, de hortis Hesperidum Hesp. de hortis Hesperidum (B. Soldati, 1902)

Vos o, quae liquidos fontes, quae flumina, nymphae
Naiades, colitis, quae florida culta, Napaeae,
Deliolosque hortos et litora cognita Musis,
Quae colles baccho laetos flaventiaque arva
5Messibus ac summi curatis rura Vesevi,
Quo solem vitetis iniqui et sideris aestum,
Hac mecum placida fessae requiescite in umbra
Gratorum nemorum, Dryades dum munera vati
Annua, dum magno texunt nova serta Maroni
10E molli viola, e ferrugineis hyacinthis,
Quasque fovent teneras Sebethi flumina myrtos:
Vos gelidi fontes genitalis et aura Favonii
Invitant, vos coeruleo quae litore pictae
Nereides varias ducunt ad plectra choreas
15Et nudae pedibus fusaeque ad colla capillis.
En ipso de fonte et arundine cinctus et alno
Frondenti caput, ac vitreo Sebethus ab antro
Rorantis latices muscoque virentia tecta
Ostentans, placidas de vertice suscitat auras,
20Quis solem fugat et salices defendit ab aestu.
Ergo agite, et virides mecum secedite in umbras,
Naiades, simul et sociae properate, Napaeae,
Quaeque latus tyrio munitis, Oreades, arcu.
Non hic pierii cantus, non carmina desint,
25Adventante dea. Summis en collibus offert
Uranie se laeta: agite, assurgamus eunti,
Et dominam comitemur, opaca et rupe sedentem
Et rore idalio et syrio veneremur odore
Insignem cithara et stellanti ad tempora serto.
30O facilis felixque veni, dea. Me per apertos
Aeris immensi campos summoque vagantem
Aethere, mox toto numerantem sidera coelo
Duxisti, legesque deum atque arcana docenti,
Illarum et relegis series et fata recludis,
35Atque ipso rerum causas deducis olympo.
Ocia nunc hortique iuvent, genialiaque arva,
Quaeque et amalpheae foecundant litora silvae,
Citrigenum decus, hesperidum monumenta sororum,
Delitiae quoque et ipsa tuae. Peneia Phoebum
40Delectent Tempe fraternaque pectora lauri;
Te sebethiacae capiant nemora inclyta citri,
Et quas nostra suo colit Antiniana recessu.
Nos canimus: tu, diva, fave, atque assiste canenti,
Dum vatis veteres sacri renovantur honores;
45En manet irriguum te blanda Patulcis ad amnem.
At tu, quo gonsaga domus, quo Mantua gaudet
Principe, dum canimus, post arma gravisque labores,
Itala dum spargis tamarusiaque arva cruore
Gallorum et victor spolia illa pheretria tentas,
50Francisce, heroum genus atque Bianore ductum,
Ne desis, neve hortensem contemne laborem,
Herculeae decus et pretium memorabile clavae.
Orbe etenim hesperio niasique ad litora quondam
Oceani auriferis primum sese extulit hortis
55Citrius, arboreae referens praeconia palmae.
Illi perpetuus frondis decor, inter opacum
Albescunt nitidi flores nemus, atque ita late
Spirat odoratus Zephyris felicibus aer;
Ipsa quidem lauro foliisque et cortice et ipso
60Stipite tum similis, tum frondescente iuventa,
At cono inferior ramisque valentibus impar,
Nam florum longe candore et odoribus anteit.
Quin gravida e ramis, triplici distincta colore,
Mala nitent virides primum referentia frondes;
65Hinc rutilant fulvoque micant matura metallo,
Flore novo semper, semper quoque foetibus aucta,
Perpetuum Veneris monumentum at triste dolorum.
Moerebat puero extincto, lugebat amantem
Scissa comam, et lacrimis humebat terra profusis,
70Humebant lauri, quarum frondente sub umbra
Et positum ante pedes lamentabatur Adonim
Et, se oblita deam, tundebat pectora palmis.
Ut vero sese dolor et gravis ira repressit,
Ac veterum admonuit Daphne peneia amorum:
75"Et nostros, inquit, testabitur arbor amores
Nostrorum et maneant monumenta aeterna dolorum."
Ambrosio mox rore comam diffundit et unda
Idalia corpus lavit incompertaque verba
Murmurat ore super supremaque et oscula iungit.
80Ambrosium sensit rorem coma, sensit et undam
Idaliam corpus divinaque verba loquentis;
Haeserunt terrae crines riguitque capillus
Protenta in radice et recto in stipite corpus,
Lanugo in teneras abiit mollissima frondes,
85In florem candor, in ramos brachia et ille,
Ille decor tota diffusus in arbore risit;
Vulnificos spinae referunt in cortice dentes,
Crescit et in patulas aphrodisia citrius umbras.
Colligit hinc sparsos crines dea, mandat et altae
90Telluri infodiens, tum sic affata: "Meis heu
Consita de lacrimis, nunquam viduabere fronde,
Semper flore novo semperque ornabere pomis
Hortorum decus et nemorum illecebraeque domorum;"
Osculaque illacrimans ligno dedit, eque capillis
95Summa sub tellure agitans fibramina ducit,
Hauriat ut sitiens undam atque alimenta ministret.
Illa velut dominae luctum solata recentes
Excussit frondes, resupinaque vertice canos
Diffudit florum nimbos, quis pectora divae
100Implevitque sinum et lacrimas sedavit euntes;
Exin hesperiis arbor nitet aurea silvis.
At postquam herculeis humeris stetit axis et Atlas
Prospexit coelo et fessus requievit in antro
Et iam fata deum latii et scelera impia monstri
105Ultricem expectant clavam, procul orbe subacto,
Geryone extincto, spoliis insignis abactamque
Advexit praedam et nostris stetit ultor in arvis,
Idem humeris, idem ipsa arcu clavaque superbus,
Devexit simul hesperio de litore silvas,
110Hesperidum silvas, nemora effulgentia et auro.
Quis post Phormiadum saltus, fragrantia myrto
Litora Caietae fontesque ornavit et hortos
Virginis Hormialae. Venientem ea Thybride ab hudo
Accipit hospitio et thalami simul addit honores;
115Hinc et ob aetatis florem placidosque hymenaeos
Auriferae pretium tulit arboris, inde recenti
Implevit campos nemore et zephirytide silva,
Qua laestrygonios saltus, saxa horrida, Nereus
Lambit et aequoreae Liris secat arva Suessae,
120Quaque et oliviferis de collibus edita prisco
Nympha Lamo irriguos Fundania prospicit agros
Distinctosque hortos pomis et litora myrtis;
Quin et rura sororis Amalphidos et Sirenum
Ditavit scopulos niasaei munere mali.
125Nunc, age, qui cultus citriis, quae certa serendi
Tempora, quaeque illis regio magis apta ferendis
Expediam, nullique loquar memorata priorum.
Principio apricum ad solem ventosque tepentes
Vergat ager; putres glebae, quaeque aequora rastris
130Molle sonent fluidum facile admissura liquorem.
Nec mihi displiceat salebrosi glarea ruris,
Quaeque solo tenui graciles imitatur arenas,
Si modo saepe fimo spargas, si pronior unda
Diluat ipsa super laetusque instillet et himber.
135Quid non expugnet sollers industria? Non me
Aut pudeat dum mane suas Philomela querelas
Instaurat seu maiores sol suscitat umbras,
Plena manu liquidis invergere dolia lymphis
Spumantemque cavis inferre canalibus amnem,
140Solari et mollem cantu mulcente laborem;
Aut etiam occasum ad solem primasque tenebras,
Dum nox oceano nigris sese exerit alis,
Aut tenebris mediis et cum intempesta silet nox
Nec nocturna negat rorantia lumina Phoebe,
145Et flumen ruere et fontes mersatilis urnae:
Tantum havet inspergi sese himbre niasias arbor.
Imprimis fuge sithonii mala frigora coeli,
Afflatus cave threicios Boreamque nivalem,
Quique lycaonio spirant de vertice Cauri.
150Quod si non alia poteris ratione malignum
Frigus et othrysii compescere flamina venti,
Obiicibus cohibe ac summi molimine muri,
Aut olea et multa prudens circumtege lauro,
Aut valle occulta vastique crepidine saxi,
155Aut ubi celsa suis obstent fastigia tectis.
Quin et per validas hiemes, per sidera nota,
Cum coelum riget atque gelo coit altior aether,
Tum gelidae noctes concretaque terra pruina
Imprimis metuenda et iniquus Iupiter hortis.
160Ergo quamprimum coniecto stramine et arctis
Cratibus, aut sparsis circum supraque maniplis
Impiger alpini compesce incommoda coeli
Iratumque Eurum, aut fumos succende volantes,
Aut calcis vivae cumulosque fimumque calentem
165Insterne et calidis gelidum aera vince favillis;
Ac supplex venerare deos et thura benigno
Ure Iovi, avertat glaciem, componat et iras.
Nanque ferunt ob primitias quandoque negatas
Iunonem indignantem animo graviterque dolentem
170Immisse et stragem arboribus citriisque ruinam,
Hesperii generis malorum stirpe perempta;
Donec eam Venus e Medorum divite silva
Relliquias relegens per Afrorum pinguia culta
Rursus in Italiam genti transmisit habendam
175Aeneadum, quo priscus honos et cura nepotum
In silvis veteres renovaret Adonidis ignes,
Aeternum et maneant monumenta insignia amorum.
Tu vero, quotiens aestusque et solis iniquum
Fervorem metues rapidi et fera sidera Cancri,
180Aut glaciem quotiens inimicae et tempora brumae,
Verge iterum latices, iterum fluvialia mersa
Stagna super; sic ipse aestus, sic frigora vinces.
Nanque aestu sitientem alte externoque calore
Arentem madidans, sedas aestumque sitimque.
185At glacie inclusus calor aestuat et furit intus
Flamma vorax. Tum funde himbrem, tum flumine largo
Irrora siccas occulto ex igne medullas,
Quo vigor adversum soles se et frigora duret.
Vere autem et cum sol paribus se temperat horis,
190Tunc tuto liceat telluri infigere plantas;
Nec toto verear scrobibus committere in anno,
Aestate umbrosis in vallibus; ast hieme et cum
Mollis in aprico mitescit terra recessu,
Si modo perpetuus laticum mihi defluat humor,
195Nec desit coniux, plena quae diluat urna,
Et nunc frondenti ramo defendat ab aestu,
Nunc solem hibernis admittat mensibus, et nil
Linquat inexhaustum, curaque utatur et arte.
Nec vero Insubrium campis, ticinide terra,
200Quaque Pado alniferis infert sese Adua ripis,
Ausit se riguis committere citrius hortis,
Nec qua iuncta Pado scindit sua Mincius arva,
Arva virum, heroum, imprimisque feracia vatum;
Arte tamen studioque cloneia ponitur arbos
205In rheda, cui pingue solum, cui plurima tellus
Insit et assidua madeat stirps aurea dextra,
Sub Iove quae ferat aestates, hiemique malignae
Infertur tectis, calidoque fovetur in antro.
Benaci tamen ad ripam Charidaeque recessus
210Laeta nitet ramisque exsultat adonias arbor.
Munus et hoc, Cytherea, tuum, dum forte canentem
Ad virides Saloi salices tua dulcia furta,
Et pueri amplexus teneros et Adonidis ignes
Miraris vatem egregium, cui candida plaudit
215Verona et liquidis Athesis favet assonus undis.
Ille suas canit ad volucres, sua reddit Adonim
Silva, dionaeae ludunt ad carmina nymphae;
Ipsa tuos repetis lusus, repetis hymenaeos,
Per silvas, per saxa sonat tibi gratus Adonis,
220Antra et per valles resonat formosus Adonis:
"Huc, o Adoni, ades, huc ades, o mihi dulcis Adoni."
Addis et his etiam suspiria: suspirarunt
Et tecum salices et tecum flumina; dumque
Et flectunt salices ramos et flumina cursum,
225Illicet et salices frondes et poma tulerunt
Hesperidum nemoris (nam sic, dea grata, tulisti),
Illicet et fluvii gaudent cyrenide silva
Delituisse novoque comas nituisse decore,
Gaudet et ipsa suo Verona ornata Catullo,
230Altisonisque favet reflexa e montibus echo,
Sirmiaque auratis resplendent rura volemis.
Sed tamen et scrobibus modus hic erit, ut neque in altum
Desideat nimis, ut quantum radice profunda
Haeserat, hoc paulo iaceat plus, eque lacuna
235Hauriat ut solitos himbres madidumque fluentum:
Tum baculo aut pedibus facilem calcabis arenam.
Parce tamen teneris fibris, cautusque benignam
Affer opem, indulge et levibus pueriliter annis.
Haec inter geniumque loci nymphasque sorores
240Implora auxilio, et faveas simul auspice dextra.
Quin etiam vellens fosso de gurgite plantam
Rursus et infodiens, dextra fautrice, videto
Cum tenera radice simulque haurire, simulque
Nativae infodere et multum telluris, ut haerens
245In patria possit melius consuescere terra.
Ipse vides puerum materno lacte repulsum
Indignantem alio ductare e pectore mammas
Huberibusque aliis dulces haurire liquores.
Altera confestim subeat te cura, valenti
250Sistere eam vallo sociisque adiungere truncis,
Ne venti excutiant teneram, ne verbere torto
Auferat inducto Boreas immanis hiatu
Et sullime volet rapidis iactanda procellis.
Ergo et ubi in ramos frondens sese extulit, actis
255Sub terram sparsim radicibus, iniice ferrum,
Caede manu, ne in luxuriem fundatur inanem;
Nam veniet quocunque voces. Sed frigora vita,
Neve alte inflictum cera contingere vulnus
Sit pudor, urat ne calor, aut ne frigora laedant.
260Atque hinc quo cultu citrii quave arte vel usu
Proveniant, paucis (nam nec sunt multa) docebo.
Partem etenim insitio, partem sibi semina, partem
Vendicat in generis sobolem producta propago.
Ergo ubi subductum felici e matre flagellum
265Videris, hoc gladio medium feri et iniice saxum,
Qua vulnus patet, et plagae sic consule hianti;
Inde terebrato per aperta foramina fundo
Fictile coniicias, pulla et mox obrue terra,
Nec sit parca manus stillanti infundere gutto.
270Radicem lento ducet de cortice ramus,
Subiicietque novas geminato ex hubere vires.
Ergo ubi in Italiam quater adventaverit ales
Daulias, i, rescinde manu atque excide securi
Frondentem ramum, et terrae committe subactae
275Optatam prolem fibris et fronde vigentem,
Ornet ut excultos et flore et frugibus agros.
Quin etiam, cum se felici matris in umbra,
Eduxit soboles, ferro diffinde et adactum
Infigas lapidem, ducto mox infode sulco;
280Crescet in immensum multa radice virago.
Si tibi seminium curae, primum elige terram
Sole sub aprico, nulli quae obnoxia vento;
Hanc validis rastris et duro verbere marrae
Discute, et in tenuem redigas studiosus arenam.
285Hinc semen legito, lectum graviore notatu
Aequatis spatiis serito dextraque fideli
Infodito, infossum solito de more rigato,
Et studiosa manus divellat gramina circum.
Non mora: iam toto tollent sese agmina campo,
290Et paribus spatiis aequato et marte ferentur.
Hinc brevibus vallis sub signum figito, et haerbas
Ipse manu legito, lectas sub sole cremato,
Saepius et duris agitato bidentibus alte
Frondentem silvam Zephyrosque aurasque cientem.
295Nec vero non illa tibi sit maxima cura
Et pubi tenerae, et postquam sese extulit arbos
Sordentes soleas simul et praesegmina tetra,
Illuviem immundam crassisque liquoribus haustam
Ingerere, humorem ut lentum radicibus imis
300Instillent himbri atque actis fluvialibus undis.
Praecipue foetus gravidos nitidamque iuventam
Praestabunt infossa canum tibi squalida tabo
Corpora, dum pingues gaudent uligine fibrae
Luxuriantque hieme in media atque arentibus arvis;
305Nec dubita aggestum cinerem squalentiaque ossa
Mersa solo infodere, aut hominum excrementa suumve
Inferre, aut laetis sparsim radicibus urnam
Fundere et humani maleolentia flumina lotii,
Nocte tamen, ne te petulans vicinia damnet
310Nidore offensa et graviter spirantibus auris.
Iam tempus legere et cultis disponere in hortis,
Et tondere manu, et rivos agitare sonantes,
Colligere et plenis redolentia citria ramis
Aestivum ad solem et vento crepitantibus umbris.
315Colligis ipse manu. Coniux in parte laborum
Dulcis adest, capit expensis de fune canistris,
Et mirata sinum pomis gravioribus implet.
Et (memini) astabat coniux, floresque legentem
Idalium in rorem et Veneris mollissima dona
320Amplexata virum, molli desedit in haerba
Et mecum dulces egit per carmina ludos;
Quae nunc elysios, o fortunata, recessus
Laeta colis sine me, sine me per opaca vagaris
Culta roseta legens et serta recentia nectis;
325Immemor ah nimiumque tui studiosa quietos
Umbrarum saltus et grata silentia captas.
Sparge, puer, violas, manes salvete beati:
Uxor adest Ariadna meis honeranda lacertis.
O felix obitu, quae non violenta Brigantum
330Perpessa imperia, quae non miserabile nati
Funus et orbati senis immedicabile vulnus
Vidisti et patrios foedata sede penates.
Sed solamen ades, coniux; amplectere, neu me
Lude diu, amplexare virum ac solare querentem
335Et mecum solitos citriorum collige flores.
Est vero et duplex citrii genus, et quod amores
Iucundos referat dulces et Adonidis ignes,
(Sic placitum Veneri) dulce hoc; quodque acre dolores
Et tristes luctus et lamentabile funus
340Sorte refert, suus ut lacrimis ne desiit amaror.
Rara sed ausonio Lamiaeque in litore foetus
Dat dulces, succosque frequens meditatur acerbos;
Contra solis ad ortum atque in gangetide terra
Sponte sua dulcem victum ac redolentia ramis
345Mella liquat, fluit eque indis liquor atticus hortis.
Nuper enim hesperio oceano calletia pubes
Digressa, ignotosque locos et inhospita sulcans
Aequora, non solitos tractus, nova litora obivit,
Et procul arentis Libyae penetravit arenas
350Audax, nec notas, pontus quas circuit, urbes.
Hinc Austro approperans coeloque intenta cadenti
Sideraque adverso servans labentia mundo,
Incidit obscurum gelidi Aegocerontis in orbem
Attonita et rerum novitate umbrisque locorum;
355Inde pedem referens Prassi convertit ad oras,
Barbaricumque fretum exsuperans Rhaptique procellas,
Tandem gemmiferos Indi defertur ad amnes
Litoraque e citriis semper fragrantia silvis,
E quibus hyblaeosque favos et hymettia foetu
360Mella dari, dulcemque refert e cortice rorem
Sponte quidem at succos longe indignanter amaros:
Usqueadeo coelique situs solaque abdita terrae
Et soles variant ipsi positusque locorum.
Ergo alibi natura, suo se robore firmans,
365Indiga nil opis est nostrae victrixque superbit;
Ast alibi curasque hominum atque inventa requirit,
Obsequiturque arti et legum sese arctat habenis.
Nanque haec sponte sua quaedam se in luminis oras
Educunt, matrisque suae tolluntur in umbra;
370Illa hominum expectant operas manuumque laborem,
Naturae tacitum minus: nam prorsus ad artem
Insitio est referenda humanae et mentis acumen,
De qua post in parte sua suo et ordine dicam.
Sin curae tibi sit grandes educere foetus,
375Et patulas implere manus, age, decute ramis
Crescentem prolem, e multis ut pauca supersint
Poma, sed et maiora loco et magis auspice nata;
Huberiore etenim succo laetabitur haeres
Fraterni lactis vacua et dominator in aula.
380Neve autem toto fructus tibi desit in anno,
Carpe manu partem et plenis bacchare canistris;
Quae reliqua est, gravidis sinito gaudere volemis.
Confestim qua parte dolet viduata recentem se
Induit in florem atque implet spe divite ramos;
385Sic etenim alterno ditescet silva metallo.
Nunc, quae sit formae ratio et quae cura, docendum,
Undique quo decor ipse sibi et nova gratia constet,
Nec frustra veteres Veneris referentur amores.
Non alias cultu maiore incessit Adonis
390Venatum, non niliacas spectatior unquam
In silvas, non ante Venus maiore paratu
Ornarat, quam luce quidem, qua fossus ab apro
Concidit et nigras tabo madefecit arenas.
Cingebat crinem myrrae de palmite ramus,
395Ad frontem roseus diffulgebat hyacinthus,
Succincta et nitidum velabat purpura pectus,
Collaque fulgentes variabant candida baccae
Sparsim purpureis et coeruleis immistis,
Cingulaque auratis radiabant aspera bullis;
400Elatis humeris pendebat aheneus ensis,
Ad capulum viridis fulgebat in orbe smaragdus,
Interstincta auro vagina, argentea cuspis,
Crura cleoneae vestibant levia pelles,
Distinctique auro Tritones et aurea cymba,
405Qua quondam paphias Venus ipsa enavit ad arces;
Horrebant manibus duro venabula cornu
Et paribus nodis paribusque nitentia gemmis.
Talibus ornatum in silvas dea mittit opacas,
Osculaque in roseis linquit signata labellis;
410Arboreos igitur cultus dea poscit et ipsis
Ornatu atque auro longe splendescere in hortis.
Quocirca cum primum aetas feret, ipse benigna
Siste manu plantam rectoque in stipite firma;
Siquid et incultum, ferro preme; ferrea cera
415Vulnera perlinito, frigus ne permeet artus;
In conum crescat facito, ramosque fluentes
Sedulus attondeto et legem frondibus indito.
Usque suus puero ne desit lacteus humor,
Tu tenui calicem suspende in palmite filo
420Imple et aqua, tenuemque in aquam mox iniice vittam,
Quae labro emineat pendens, quae stillet et usque
Languentem rorem, levi qui cortice labens
Ducat limosam gutta fluitante lacunam;
At postquam sese summas subduxit in auras
425Et felix trunco et ramis frondentibus arbos,
Liberior tibi sit durata et frigore et aestu.
Non omnis tamen aut labor est, aut cura neganda;
Nec tu parce oculis, dextrae si parcis, nec te
Aut sobolem mirari, aut ramos forte gravatos,
430Aut pigeat mediis laudare in solibus umbras,
Aut genio indulgentem agitare choros et iniquo
Sole sub appositisque toris mensaque beata
Ludere, fumosum puero fundente falernum.
Interea florum nimbus cadit, et fragrantem
435Ad praedam coniux, ad praedam nata generque
Surgit laeta toris et flore exsultat honesto,
Quem lectum liquat ac thalamos inodorat, amorumque
Ipsa viri memor et vestes intingit et ora.
Ergo et frondentem bruma mirabere et aestu
440Florentem, auratis utroque et tempore malis
Fulgentem: cole sub nivibus, sub sidere Cancri,
Nocturnis neu parce operis, neu parce diurnis.
Quoque modo id facias exempla antiqua monebunt.
Rivus aquae fluat, aut fontes roratilis urnae
445Muniat elatus paries; daphneia laurus
Multa tegat super et grato tueatur amictu,
Arceat et fulmen; quotiens et cura vocarit
Sparge fimum, calcis tumulos age, neve nivales
Sistere per ramos patitor, sed discute nimbos,
450Ingentesque cita fumos et consere pugnam
Flatibus hibernis culmoque et crate saligna.
Sed memini, cum nullae artes, non arma dolique
Vim coeli adversam ferrent: periere comantes
Silvae, obriguere gelu nemora omnia, late
455Irrumpit mors, intereunt decora alta sororum
Hesperidum, saevit scythicis Aquilonibus aer,
Concreta et solitos sistunt cava flumina cursus.
Quod quando (avertat Venus ipsa) rigentibus Euris
Contigerit, neu tu gladio neu caede securi
460Arentes hortos, sed calce, sed himbre madenti
Affer opem. Hoc saepe ipse hieme, hoc et vere tepenti,
Deceptum nec te fallet labor: ecce repente
Pullulat ab radice aut summo stipite, laetus
Effundit gemmas, turgenti et germine frondet.
465Si te delectat species quadrata phalangis,
In quadram dispone; acies si forte latina,
Porrige et in longum; sin et per florida rura
Sparsa manus, decor ipse aurique et gloria frondis
Est eadem. Nitet in mediis stirps aurea lucis,
470Qualis mane novo, cum se fulgentibus astris
Extulit oceani formosus Lucifer unda,
Quocunque inspectat, quoquo sua verterit ora,
Nil illo radiat fulgentius, omnia cedunt
Astra simul, toto exsultat Venus aurea coelo.
475Et quoniam assuetudo mali veterumque laborum
Naturam exsuperat tolerando et acerba ferendo,
Iccirco videas silvestri saepe recessu
Non ulla rastrorum opera manuumve labore
Et fructus parere et solidis frondescere campis
480Hesperiam citrium, inculto et dominarier arvo.
Hinc alii, postquam e sulco sese extulit actis
Sub terram late radicibus et stetit artus
Fixa solo, minus indulgent operamque remittunt,
A teneris quo consuescant nivibusque sitique.
485Nec vero cultusque soli, aut vis falcis ahenae,
Aut tantum iuvet undanti de tramite rivus,
Quantum Auster libycoque ruens de litore flatus
Autunno noceant: perit hic labor omnis et ille,
Ah, fructus decor ac frondis squalescit, ut arbor
490Arescat viduata, ut ramo et fronde perusta
Moereat, heu, liquidis nil proficientibus undis.
Ergo altas saepes praetende, et brachia iunge
Densorum nemorum, et clipeis ramalibus obsta
Adversae lauri aut quercorum umbrante cohorte.
495Quod si nec studium frugis nec cura movebit
Hortensis lucri, nemoris sed sola voluptas
Quaeritur et variis umbracula nota figuris,
Ante locum capias, quem fons aut flumina propter
Lapsa fluant, unde et rivus ducatur aquarum,
500Aut puteus propius scateat, ne forte per aestum
Languescat moriens, mox et rigor asper adurat,
Et labor et silvae pereant incepta superbae;
Parietibus mox obde futuras ante procellas
Avertens; post hinc quadras age, dirige fossa
505Et dispone locos et vallis agmina cinge.
Infode dehinc teneram prolem et sere tramite certo
Et vinclis obstringe, obeunda ut munera discant
A pueris, sed quisque suo spatioque locoque;
Inde, ubi et assiduo cultuque operaque magistri
510Porrigit et ramos et frondes explicat arbos,
Ad munus lege quanque suum et dispone figuras,
Gratum opus, informemque gregem ad speciosa vocato.
Haec altam in turrim aut in propugnacula surgat,
Haec arcum intendatque et spicula trudat, at illa
515Muniat et vallo fossas et moenia cingat,
Illa tuba armatos ciat et vocet agmen ad arma,
Altera tormento lapides iaculetur aheno,
Discusset castella et ruptis agmina muris
Immittat, factaque acies (immane) ruina
520Irrumpat portis et congrediatur apertis,
Diruat et captam irrumpens exercitus urbem.
Ars igitur tempusque et vis innata perenni
Cura hominum nemora in lanas vertere, ut in hortis
E foliis ramisque et diversis contextis
525Iam videas fulgere novis aulaea figuris.
Nec vero spatium vitae breve, seu breve tempus
Est citrio, aeternum genus, immortalis origo,
Et species aeterna quidem. Stirps citria longum
Ipsa manet secla exsuperans, et iungere seclis
530Secla parans trunco extincto mox surgit et alter,
Inde alter victrixque diu sua robora servat.
Sic placitum Veneri et Parcae statuere faventes,
Quae rerum seriem et fatorum arcana ministrant.
Nanque ferunt rursumque colos et stamina retro
535Coepisse et versos rursum in contraria fusos
Volvere fatorum dominas, quo lucis in auras
Extinctum revocent vitaeque ad munera Adonim,
Et Veneris dulces iterum instaurentur amores.
Non passa est dea, dum versum in nova corpora monstrat,
540Dum foliis simul et pomis longum optat honorem.
Illae igitur properare manu atque evolvere pensa,
Tenuia pollicibus formabant ducta supinis,
Atque eadem impressis purgabant morsa labellis;
Discolor at positis variatur lana canistris,
545Coerulaque viridisque alboque insignis et aureo.
Coerula dum digitis intorquent fila virensque
Subtegmen neitur, stipes se subiicit, alti
In latum pandunt rami et nova provenit arbos,
Ac sensim patulis adolescit frondibus umbra.
550Inde canunt: "Cresce aeternum victura, perenne
Servatura decus foliorum et divitis umbrae
Ornatura domos procerum atque palatia regum,
Materiamque datura sacris post vatibus, arbor."
Atque hinc candentis deducunt vellera lanae,
555Divinumque labris stillant fragrantibus himbrem,
Stamina quo intincta et fusi simul omne volumen
In flores vertuntur, opacaque silva nitescit
Candore, et viridi miscent se ebora indica gemmae,
Aemulaque assyrios spirant pomaria odores;
560Ipsae autem tenerum solantur voce laborem:
"Fundite odoratos flores, nemora inclyta luxu
Perpetuo et ramis semper florentibus hortis,
Semper odore novo semperque virentibus umbris,
Aeternum Veneris monumentum insigne et amorum."
565Mox et sepositis educunt fila quasillis,
Aurea fila cavumque rotant implexa sub orbem.
Illicet hesperiis illa intumuere volemis,
Pomaque pensilibus micuerunt aurea ramis,
Insolitum radiat folia inter opaca orichalcum;
570Tum Parcae auspicio cecinerunt omnia laeto:
"Et fructu felix et flore et fronde recenti
Vive, arbor, supera et seclis labentia secla,
Hortorumque honor et nemorum ac geniale domorum
Delicium, tua vel reges umbracula captent,
575Ipsaque continuis iuvenum celebrere choreis;
Te convivia, te thalami nuptaeque frequentent,
Semper ament, quicunque tua versantur in umbra,
Assiduum referant frondes ver, aemulus aurum
Foetus et argento niteat flos concolor albo."
580Sic placitum, sic fata neunt, Amathuntidi sic stat.
Ergo agite, o tenerae colitis quae flumina nymphae
Fundana et lamios rivis trepidantibus hortos,
Phormiades nymphae, quae roscida culta Suessae
Quaeque amalpheos saltus fulgentiaque auro
585Sirenum rura et fulvis sata saxa metallis;
Hoc agite, o roseae mecum sua serta puellae
Ferte deae, varioque halent altaria flore,
Spiret et e nitidis genialis amaracus aris.
Magna Iovis proles eadem pulcherrima mater
590Aeneadum, tibi nos meritos largimur honores,
Idalii regina, tuos nos pangimus hortos
Et tibi arangaeae crescunt ad flumina silvae
Moeriadum et litus felix bereniciaque arva.
Tu stirpem, dea, tu citrios defende comantis,
595Arce aestum, compesce nives et frigora pelle,
Siste et ab arctoo perflant qui cardine venti,
Perpetuum niasaea decus frondescat ut arbos.
Haec ego; vos autem, placidissima numina, nymphae,
Oscilla e summis suspendite mollia ramis,
600Formosumque sonent et ripae et litora Adonim;
Pars choreas agitate deumque ad festa vocate:
"Pulcher ades felixque ades ad tua munera, Adoni,
Et cape partheniae nectunt quae texta puellae,
Texta auro radiata et flore nitentia verno,
605Quae referant veteres formosae Amathusidis ignes."
Nos canimus, favet en facilis cantantibus echo,
Et divina procul responsant antra sororum.