Ferreto de' Ferreti Vicenza fere 1294 - 1337, de Scaligerorum origine, de Scaligerorum origine Scal. orig. de Scaligerorum origine (C. Cipolla, 1920)

Rupis in Aonie scopulis celeberrima divum,
Pallas, Olympiacis numen venerabile terris,
Cuius ope horrificos desecte Gorgonis angues
Acrisioni[a]des oculis spectavit et idem
5Hoc impune tulit, potuitque resistere saxo,
Nunc michi, dum primos in carmine molior ausus,
Magnanimum refer, alma, Canem, qui Marmoris urbe,
Clarus avis atavisque suis, et nobile iactans
Scaligera de stirpe genus se prodit ab alta,
10Insignis virtute patrum, set maxima longe
Illi parta suis accessit fama triumphis.
Ille canendus adest nobis, operique recepto
Limes erit placidusque labor. nam divite vena
Carmen ad Iliacas tot direxere ruinas
15Graiugenumque duces, et in Hectore tantus amato
Eacideque fuit vatum favor, ut sua dudum
Inclyta Pieriis memoretur gloria scriptis.
At tibi, quem magnis decorat gens Itala factis,
Quem stupet immenso quicquid complectitur orbe
20Nullus adhuc patulo discussa poemata cantu
Tradidit, aut meritos in te iactavit honores.
Quid vatum facis alma cohors? quam carmine dignam
Materiam expectas? nunquam maioribus ultro
Te studiis miscere velis, nec iniqua vocabis
25Premia, non sterilem neglecta querere laborem.
Ecce tibi placidas prebet vir maximus aures
Blanditurque suo, quo placat cetera, vultu.
Incipe nunc, positamque diu, dum tangier optat,
Tende chelim, meritumque sue decus exprime fame,
30Dum patitur facilemque tibi se molliter offert
Dignaturque legi. quis enim, nisi, respuet, amens,
In se perpetui convertere signa decoris,
Nec sibi mansurum nomen velit? ah michi quantus
Impetus et tantas amor est expromere laudes,
35Diva potens, quamquam trepido iam fixa pavore
Mens rudis in primo vereatur debile motu
Deficere et primis succumbere turpiter actis.
Audebo tamen, et tumidum transire per equor
Haud metuam, si, Phebe, tuo me fonte [p]otabis,
40Ingentique meum supplebis numine pectus.
Cur non ingenuum quicquam meditabor, et illud
Audax perpetue tradam memorabile carte?
Tradam equidem. tu tantum animo mea vota benigno
Dirige, teque meis facilem, precor, ausibus adde
45Ac fer opem, et tanto nunquam desiste labori,
Cui presens debetur opus. quo limine primum
Ingrediar? que prima meis signanda figuris
Materies erit? aut ubi te per devia sistam,
Premeditate labor? iam iam de faucibus exit
50Vox mea, et obstantes temere hinc diverberat auras.
Principio laudanda tue primorda vite
Expediam memorans et primis ordiar annis.
Promptior inde tuas maiori carmine vires
Forte canam partosque tibi per bella triumphos,
55Magne Canis. neque cuncta michi dicenda tuorum
Facta patrum memorare tuas ad singula laudes
Sudor erit, satis estque tuis insistere factis,
Postera ne dubio, quecumque novabitur etas,
Quis sit et unde potens, aut se quibus implicet oris
60Adriaci maris inter aquas interque rapacem
Eridanum, qua magna viros, Europa feroces
Educat, aut quantos habuit dux iste parentes,
Nesciat, ac dudum suspensa errore trahatur.
Quamquam animus sub mente labet mensque horreat audax,
65Expediam tamen et tactu breviore docebo.
Urbs antiqua, suis tellus opulenta colonis,
Colle subest modico, tardus qua signa Bootes
Vertit hyperborea numquam cessurus ab Ursa.
Hinc delecta loci facies calet, unde tuetur
70Flagrantem devexa polum, nullique cadente
Aut surgente die colles hinc solibus obstant.
Hanc circum medioque rapax torrente superbo
Ambit Athex, qui sepe suis tumefactus ab undis,
Ardenti sub sole, nives cum montibus altis
75Disiicit, aut subitos ventorum occursibus imbres
Sydus agit Geminum, rapido vicina meatu
Culta trahit, pecudesque inter stabula ipsa ferasque
Precipiti super amne rotat. vix, cum furit, illi,
Qui secat Ionias Egeis fluctibus undas,
80Obvius exesis obstaret rupibus Istmos.
Hoc fundata loco, divis Verona secundis,
Plana sedet, quam si primo repetamus ab ortu
Longa nimis series, at non auctore Suevo,
Aut Latio decoranda minus, nec dum manet isto
85Sub duce, plebeias inter numerabitur urbes,
Quam tot contiguis famose amplexibus arces
Circumeunt, et sepe nimis tetigisse queruntur.
Hinc tua progenies, hinc clare stirpis origo,
Scaligerique duces, hinc cecis orta latebris
90Nobilitas, generisque tui veneranda propago.
Inde vetus soboles heroum maxime fluxit
Certa tibi, quem clara domus probitasque parentum
Extollit virtute magis, quam divite cultu.
Hec domus, hec quondam fuit antiquissima sedes
95Gentis Iullee, dum res fortuna secundas
Sufficeret, f[a]verentque suis pia Numina votis.
Ut vero ancipites orbis Regina tumultus
Sensit, et in toto patuit discordia mundo
Protinus Emiliis Breno dux sevissimus oris
100Rupit amicitie fedus promissaque regni
Pacta sui, meliusque sibi regnare putavit
Quam Latie servire toge. quodque ipsa tributum
Dives ad Augustos mittebat victa penates
Gallia, vi rapuit. cumque illud iure petitum
105Romani proceres magno cum fenore reddi
Pace suaderent: "Nostrum est quodcumque tenemus.
Talis lege nova mos est regnare Suevis,
Et tali didicere modo. si bella paratis,
Sive inferre minas, nos ense tuebimur isto".
110Sic ait ostendens gladium, vix inde paventes
Legati evasere fuga. sed prima senatum
Fama malo gaudens docuit que dicta referrent,
Quidve ferox illis tumido sermone tyrannus
Reddidit. unde gravis populum, quamquam altera belli
115Causa foret, subitas iniuria movit ad iras;
Magna set hec Latio cessit iactura triumpho
Sanguinis Ausonii, scelus hoc ut Marte coactum
Perderet et victis iterum summitteret armis.
Hec quondam multis; nec primus et ultimus iste;
120Menia cesserunt ducibus, quos summa vetustas
Impedit et nostris gravis addere sarcina metris,
Nec tamen hic omnes, quamquam labor arduus obstet.
Preteriisse velim. solum concede, nec ultra,
Unum, Musa, virum, si vis ut ab ordine ceptum
125Eat opus, et levibus properent nova carbasa ventis.
Impia non longis referam tua crimina verbis,
Ecceline ferox. sceleris neque tota peracti
Nunc dicenda michi rabies, neque carmina factis
Spondeo multa tuis. satis est tua fama superstes
130Per medium comperta nephas. proh quanta superbo
Sevities animo, quantus furor, atraque mentis
Umbra fuit! quot morte duces, quot cede potentes
Damnasti, et gravibus penis tormenta dedisti,
Aut tuus effecit, domino mandante, satelles.
135Scit bene multifido gens circumfusa Timavo,
Exul ubi Euganeos adductus ab equore colles
Troicus Antenor, patrie post divitis ignes
Menia constituit Patavum, quibus explicat ingens
Marchia dives agris et fertilis ubere glebe.
140Senserat ante tuum plebs Tarvicina furorem
Pressa dolo, genus unde tuum et natalis origo
Certa fuit. vidi ipse locum quo celsa parentum
Atria non multis steterant affixa columnis.
Non tamen hec Pharii domus ambitiosa Philippi
145Qualia vel Latie fuerant Capitolia Rome
Caesareive lares. modico tumet aggere collis
Monte minor. vicina loco tutissima sedes
Baxani, quam non Cereris, set ad orgia Bacchi
Precipuam, iuxta labens latus irrigat imum
150Brenta rapax. hec prima tue cunabula gentis
Detinuit, sevi generis fidissima custos.
At non illa tuis viles dedit ausibus iras
Degeneresque metus animo, licet obruta paucis
Iugera vomeribus teneat. si diva superbum
155Nereis Eacidem fecit, si more paterno
Ingentes animos natis, Gradive, dedisti,
Sic sua pampineis circumdatus ora racemis,
Addere maiores potuisse colentibus ausus
Creditur ille deus, cuius materna peregit
160Tempora qui spatium celi metitur et annos.
Iam tua finitimas discurrens fama per urbes
Creverat et late populos terrore premebat,
Et iam capta tuis parebat Marchia signis,
Cesaris imperio, cum res moderata secundas,
165Que solet elatis totiens obsistere rebus,
Mutavit Fortuna vices, paulumque morari
Cepit, et assuetis longum promittere votis.
Prima fides certis patuit tibi cognita factis
Gente Bianorea, que cum tua signa negaret
170Velle sequi et clausis dominum te admittere portis,
Aggere tuta suo et latis circumdata fossis
In girum stagnantis aque, te Marte furentem,
Crudelesque minas et inania verba moventem
Reppulit. hec illa est, olim quam Thebais urbem
175Construxisse suo famosam nomine vates
Dicitur. illa sui fugiens connubia regni
Iam matura thoris, coitus exosa viriles
Ac Venerem et Natum sacrasque iugalibus aras,
Liquit ovans positis patrie moderamen habenis
180Securamque sibi toto quesivit in orbe,
Vim metuens, sedem, donec telluris opime
In gremium delata, suis a finibus exul,
Venit ubi tardis errans amplexibus heret
Mincius et paucos circumdat arundine campos.
185Illic visa sibi tutas habuisse latebras
Constitit, et, populis per devia rura vocatis,
Menia constituit, que non adeunda per omnes
Arcta vias, nec puppe forent trananda minaci.
Inde celer versis referens tua signa maniplis,
190Miratus simili nunquam doluisse repulsa,
Hoc fatis debere tuis Superisque putasti,
Iratusque sibi, quod non tua vota secundent,
Concepisti animis furias rabiemque furoris
Indomiti. ceu clausa lupos per ovilia cernens
195Quos ferus incautis ovium custodibus agnos
Sperabat rapuisse sibi, dum non licet ire
Cominus, aut stabulis intro sevire reclusis,
Irarum stimulos iam spe delusus inani
Concipit, atque dolens tutos in ovilibus hedos
200Tristis abit tandemque suum petit impiger antrum.
Talibus interea furiis agitatus, iniquos
Versabas in mente dolos hostique futurum
Exitium crudele nimis. set diva Potestas,
Humanas intra curas rerumque meatus
205Prescia, que nullo cohibetur federe, certas
Fatorum mutare vices, ac cetera versat
Sponte sua, et celo terras dominatur in omnes,
Propositis inimica tuis scelerique nefando
Obstitit, atque aliis causam produxit ab actis.
210Nanque repentino delatus ab ethere cursu,
Seu volucrum pennis aut acris turbine venti,
Qualiter Eolio Boreas emittitur antro,
Venit anhelanti referens tibi nuntius ore,
Amissam Patavi sedem tutumque rebelles
215Invasisse locum et portas habuisse patentes.
Ah quantum auditus rumor tulit ille dolorem,
Et quantos animi gemitus tibi dira vocanti
Numina, et infernas nimium potuisse Sorores!
In dubiis adversa malis et turbine rerum
220Dissimulare licet, cum sors premit egra potentes
Regnorum dominos, ne, si labefacta sinistris
Mens titubet factis, populi favor occidat amens,
Nec servire velit, cum sic timuisse timendum
Viderit ipse suum, posito moderamine, regem.
225At tu collectus per tantos denique motus,
Spem vultu simulans, tacito sub corde dolorem
Pressisti, modicam ostendens his vocibus iram:
"Quis tam ficta nocens nobis commenta referre
Persuasit tibi? quis nostros male visus honores
230Tale novum docuit? num tu temerarius auctor,
Serve loquax, sceleris? dic, dic. te scimus et ista
Verba carere fide. cur nam mentiris et audes
Periuro sermone loqui? dabis, improbe, penas
Et tibi pro meritis verborum premia dictis
235Digna feres. pede mulctatus iam segnior istinc
Ito procul". didicit monitus. nocet ardua multum
Sepe fides, dominisque graves predicere casus.
Interea rapidis illabens ocior undis
Alter ab alterius cursu prevenerat, et iam
240Tertius, inde eadem multi vulgata ferentes.
Credita res tandem variis auctoribus, acres
Moverat irarum stimulos subitamque furoris
Expliciti rabiem. tunc protinus arma capessens,
Castra movere iubes famulos mercedibus emptos
245Et propi[us] tua signa sequi. sic impiger omnes
Praecipitas. tamen ante nephas meditatus iniquum
Perficere, et summum vindex placare dolorem,
Impius ipse capi pateris bis quinque virorum
Millia, quos eadem Patavi clarissima sedes,
250Tot natis exhausta suis, tot prole nepotum,
Fecerat armorum comites sociosque laborum.
Deinde petens illam votis gravioribus urbem
Captivos tuta iussisti sede locandos,
Et fido custode premi, dum victa recumbent
255Menia, et invitis iterum summiseris armis.
At nimium properas. non sic, vesane, cupitis
Dii faciles rebus. semper vorat improba mentem
Spes avidam rarisque solet crebescere votis.
Sensit prima suum rapido per menia lapsu
260Advenisse ducem plebs Vicentina, nec unquam
Tam tristem, nec tam rigido squallore notatum
Viderat, haud tanti causas ignara doloris.
Protinus inde trahi suetos ad bella clientes,
Bellorumque minas, et que tormenta rebelles
265Perterrere solent et latas frangere turres,
Adduci post signa iubes. iamque alta videre
Menia contigerat tutoque sub aggere fossas
Precipites invenumque manus ad bella paratas
Femineumque viris mixtum genus, ordine certo,
270Murorum in latebris, pars grandia volvere saxa,
Aut torquere graves bellis propioribus hastas,
Pars intenta leves arcu stridente sagittas
Mittere. pila movent alii fundaque rotandas
Illaqueant alii glandes circumque volutant
275Tempora. sic studio fervens animosa virorum
Undique mixta cohors telis intenta manebat,
Sic patriam, sic regna sue tutarier urbis.
Non secus audaces superatis Cesar Hyberis
Massilie gentes circum sua menia vidit
280Tela parata suis vibrare minantia pilis.
Ut vero intrepidam vidisti cominus urbem
Negligere impavidis iam iam tua iussa ministris
Expertus vi primum aditus et federe certo,
Deinde minis. sed dura virum nec corda, nec aures
285Implicuere tue scelerato pectore voces.
Inde prius multis passus convicia verbis,
Tristis abis, et mota iubes in castra reverti
Agmina. quis tantum facili virtute dolorem
Dissimulare queat? reduci tamen obvia queque
290Corripiens, armenta, greges et quicquid agelli
Cultor habet. miseros semper premit ense colonos
Mars ferus, et subitam primi sensere ruinam,
Se quotiens tumidis infert discordia regnis.
At te, que tantis deiectum casibus ante
295Viderat, illa eadem Patavis et ab hoste reversum
Excipit urbs, positis inter sua menia castris.
Non impune quidem tanti iactura doloris
Affuit, aut illi parvo stetit impia sevi
Ira ducis. nam que cupidis amplexibus olim
300Foverat et dulci gaudens nutrivit amore,
Heroum meminit vidisse cadavera turpi
In medio detrunca foro. proh debita merces
Obsequiis meritusque labor! tu nempe furentem
Talibus atque aliis saciasti cedibus iram.
305Non externa quidem Scythicove latentia ponto,
Aut Libici peregrina soli tua crimina facta,
Cimbre, cano, genus unde meum et natalis origo,
Unde michi patria est. o fatis semper iniquis,
O tristi fundata loco bona menia nunquam
310Servili caritura iugo neque tabe nocentis
Invidie! vos hinc Patavus premit, inde modesto
Poplite lenis Athes, qualis deprensa duobus
Agna lupis geminosve inter prostrata leones
Cerva cadit, quam nunc morsu, modo sauciat alter
315Unguibus inque vicem rapiunt, sibi fortior illam
Occupat, et socio predam negat improbus actor.
Ut lenita parum rigido de pectore cessit
Ira ferox paulumque tuus, iam cede peracta,
Elanguens in corde dolor mitescere cepit,
320Sollicitum revocans animum, iam rebus agendis
Mentis in arcano tecum sermone trahebas,
Precipites rerum motus viteque labores
Humane, regnique graves a culmine lapsus,
Perpetuumque decus nunquam, mortique gravatum
325Omne genus, superaque bonos in sede locandos,
Inque ima tellure malos. sic conscia tecum
Divino perculsa metu mens sacra docebat.
Tanta sed in latebris vitiorum perdita moles
Obstitit, et levium flagrans sitis improba rerum,
330Omnis ut in preceps stimulis agitatus iniquis
Langueret pietatis amor. iam sceptra tenere
Multa iuvat gladioque truci sevire per omnes,
Qui tibi fas gratumque nefas, et cuncta licere
Posse negant. suberat tanti memorata doloris
335Causa recens graviorque nove iactura repulse.
Protinus in furias subita vexatus ab ira,
Mota iubes suetos bellis tua signa clientes
Inde sequi, Patavique dolens ablata relinquis
Menia. stat fixum cordi instaurare furorem,
340Et luere immeritas a te sine vindice penas
Polidamanteos Phrigia cum stirpe nepotes.
Talibus intentum curis scelerique labantem
Excipit assueto famulans Verona tumultu.
Nec mora, Letheas ne mens levis hauriat undas
345Propositumque nefas animo cadat, impius omnes
Captivos, quos Euganeis a finibus olim
Servilis nunc versus amor socia agmina bellis
Fecerat, in varias damnasti occumbere mortes.
Quorum pars gladio cecidit percussa furenti,
350Pars laqueis, sed magna virum langore supremo
Carceris in tenebris periit, pars cetera flammis
Et consumpta rogo. paucis lenita pepercit
Ira ferox. sic interiit miserabile vulgus
Auctoris Phrigii, sic sors premit aspera multos
355Insontes, sic et gnati delicta parentum
Sepe luunt. hac lege sacer diiudicat Ordo.
Ut vero immensam satiasti cedibus iram,
Placatusque furor post crimina tanta quievit,
Pronus ad Hesperios, vicinaque Pergama, fasces
360Intentos animi motus et lumina pandis,
Si qua doli posses aut diri semina belli
Inserere, aut populis pacem turbare quietis.
Sed tamen ante alias, quas nunc Ligur implicat urbes,
Una placet, fortis retinens cognomina Brixi,
365Que tibi, victa dolis, et iniquo numine tandem
Succubuit, dominique tulit mandata superbi.
Deinde putans alios facili virtute rebelles
Exuperare, illam moliris fraudibus urbem,
Cui bicolor, mediamque gerens in tergore lanam,
370Sus fecunda suis sub eodem vellere natis
Nomen ab invento primum dedit indica monstro.
Quam celer expositis cupiens invadere fatis
Castra moves, tecumque duces sociatus heriles
Trans Aduam tua signa geris. sic fata ferebant
375Ausa repentinos tecum concludere fines.
At contra intrepidus medios adversa per agros
Agmina bina trahens claro Martinus ab ortu
Turrigere prolis, valido te marte fugatum
Reppulit inque cavo superato fluminis alveo
380Occupat. extreme prohibebat littora ripe
Plebe Cremona potens. iam nec pugnare nec ulla
Parte fugam simulare licet, dumque anxius omnem
Conciperes in corde metum, gravis ecce sinistrum
Missa pedem tenui traiecit arundine stridens
385Tragula. deinde caput fracto collisa cerebro
Clava tuum subitas oculis in morte latebras
Attulit. heu magnis olim decorate triumphis,
Alterius nunc preda, tuo comprensus ab hoste
Duceris, et tutam Suncini raptus ad arcem
390Depositum non vile, dato custode, fuisti.
Illic summa ferunt peragentem tristia nullis
Incaluisse cibis, avidumque occumbere morti
Oblatas sprevisse dapes mediceque paratam
Artis opem, tumidumque oculis et fronte superba
395Execrasse deos omnes ac mitia celi
Numina, et inferno tantum debere parenti
Quod superest. tandem absumptis iam viribus, imo
Commendata Iovi totiens, ablata refugit
Umbra ferox Stygiasque haud indignata tenebras
400Sponte subit multumque illis valet improba regnis.
At brevis impositum tumulo premit urna cadaver.
Labitur interea vicinas fama per urbes;
Inter alias, primumque duces aggressa verendos,
Talibus intentas vulgi rumoribus aures
405Allicit, et rigidum bello cecidisse tyrannum
Iam studiosa refert. tantis stupet anxia dictis
Turba dolens, vixque ausa negat prostrasse timendum
Fata virum. pars esse putat, tacitoque recondit
Pectore, et ut rata sint votis ea dicta precatur
410Numina magna deum. que dum mage flagitat ardens,
Ne sit inane, tamen metuit. sic lubrica mentes
Spes trahit humanas avidis contraria votis.
At non vana fides dubiis suspensa relatis
Albrico fuit aut fictis male credita verbis.
415Certa quidem facti series sibi visa repente
Et tremor admonuit, subitoque impressa medullas
Solliciti formido status, nec prelia tantum
Germani confusa sui, sed cede cruenta
Ipsum inter medios, nullis parcentibus, hostes
420Occubuisse neci, et gelidis male concipit umbris
Et dubitare nequit. nondum illum fama peremptum
Dixerat. ah, quoties pestis presaga future
Mens hominis, dum multa levi sub imagine versat,
Fit vates sibi, vera nimis, quodque ipsa veretur
425Ante oculos manet assiduum, semperque timoris
In peius stat prona fides! tum certior aures
Pulsabat modico discurrens fama relatu,
Cum sibi diffidens, post fratris vana perempti
Presidia, oppressam Tarvici protinus urbem
430Deseruit. tutamque iugo Zenonis in arcem
It profugus, natisque suis et prole recepta
Cum socii consorte thori, se credidit altis
Murorum latebris, populi ne dira furentis
Impetuosa nimis rabies seviret in illum
435Progeniemque suam. sed quis vitare ruinas
Previsosque deis lapsus, aut vertere posset
Fatorum leges divino robore fixas?
Protinus armorum furiis, bellique tumultu.
Excitat ultrices scelerum, quas implicat, urbes
440Marchia. tunc paribus coeunt ardentia votis
Agmina, nec summas metuunt invadere turres
Aut ferro pulsare gravi. stat cede cruenta
Tam nocuum delere genus. iam miles, aperto
Effusus campo, nitidis fulgebat in armis,
445Et pedes ipse, levi montis super ardua cursu,
Nitebatur ovans tectusque umbone sinistram
Ibat, ut obsessum muris comprehenderet hostem.
Difficilis tamen ante labor, paulumque morata est
Ingressi fortuna loci. sed numina tandem
450Permisere aditum, captamque irrupit in arcem
Victor, et oppressum vinclis cum prole nocenti
Albricum trahit in medios, heu turpiter! hostes.
Hic finis fatorum eius, stirpisque nefande
Exitium crudele nimis. deleta propago
455Nobilis interiit nullo reparabilis evo.