Ferreto de' Ferreti Vicenza fere 1294 - 1337, de Scaligerorum origine, de Scaligerorum origine Scal. orig. de Scaligerorum origine (C. Cipolla, 1920)

Scaliger interea Canis, adventantibus horis
Ut sua nature persolvat fata, moveri
Signa iubet tollique suas monet ordine Scalas;
Tervisiumque sue ditioni subdere, solum
5Quod si[bi] Marchigenis restabat in urbibus, optans,
Victrices acies solitis instruxerat armis.
Egressusque novis Verona menibus alto
Colle sitis, callem crepitantem cautibus intrat,
Et Flubii transcurrit aquas, felicia radens
10Oppida. Caldarium dextra levaque reliquit
Illasium et placido residentem colle Suavem,
Et loca grata sibi nullum revidenda per evum
Aspiciens, gelidas Alponis venit ad undas,
Qua Nova Villa suos ultra citraque colonos
15Instituit, primo posuit sua castra cubili.
Illic sera brevi ducens vix octia nocte,
Sub lucem sua castra movet Cimbrosque repente,
Finibus egrediens patriis, intravit in agros,
Et quesita gravi penetravit castra labore.
20Ut Montebellum, cui crescens incola nomen
Addidit et ludos tociens generavit agrestes,
Monticuli celsas geminoque in vertice turres
Deserit et Cimbri patulas antistitis arces,
Et, cui creta suo fecit de nomine nomen,
25Fructiferum collem, cui vix patet arduus axis,
Transilit et Villam non falsi nominis Altam,
Vincentina dehinc sibi menia dedita primum
Imperio tribuente subit possessa tot annis.
Obvia prodierat Vincentia tota, tubeque
30Cum lituis crepuere simul, symphonia, cornu,
Tibia, nacharie fecere tonitrua, totus
Tam variis et tot clangoribus horruit ether.
Inde brevi morula, Cimbris ad bella vocatis,
Exit et audaces Catulos precedere iussit
35Qua Patavi pia rura serunt, cursuque peracto,
Quam ferus Anthenor struxit celer attigit urbem.
Obvius heroy populus progressus agebat
Gaudia digna Deo, qui cladibus eruit illum.
Letus in applausu populi vultuque modesto
40Intrat, et acceptans celsa pernoctat in aula.
Ipse Canis castris intentus ad arma parandis,
Luce secutura statuens sua signa morari,
Indulsit dapibus. nonam iam Phebus ad horam
Ibat, et ecce ferus rumor Canis intrat in aures:
45Tervisii venisse ferunt de parte cohortem
Que Patavi fines invaserat, hinc quoque predam
Duxerat immensam. Canis, indignatus ad ausus,
Illicet arma vocat; subitus fragor imbuit urbem.
Hinc equites, illinc peditum properare catervas
50Cernere erat, cunctique petunt sua signa manipli.
Ductor at in cunctis Patavine providus urbis,
Menia Verone populo servanda reliquit,
Secum Antenoreos ducens ad bella nepotes.
Tervisii mox arva petens, iam luce peracta,
55Plumbino iussit victricia sistere signa,
Munivitque aditus vici, ne forte propinquis
Hostibus ad damnum castrorum intrare liceret.
Illic non multis residens exercitus horis
Mansit, et ante diem ruperunt classica somnum,
60Seque dedere vie, constructis undique signis.
Tempus erat Cancer quo dat sua iura Leoni
Et patitur Titana Leo, nec fluxerat annus
Dum Patavi sua tecta Cani tribuere potenti.
Ergo ubi Tervisii confinia Scaliger heros
65Intravit, latos denso replet agmine campos,
Quippe decem secum legiones duxit, et ante
Menia Tervisii celeres venere cohortes,
Prescia belligeri gens Tervisina tumultus
Non sese muris clausere, nec intus inertes
70Delituere viri, sed apertis agmina portis
Obvia Scaligero venienti signa tulerunt,
Inque suburbano reserate limine porte
Forti animo cives contradixere forensi.
Illic pugna fuit crudelis et aspera; seque
75Defendunt cives, impugnant acriter hostes.
Tervisina phalanx immensis viribus obstat
Defendens sua iura, ferox sed principis ala
Scaligeri validis tyronibus hostia pulsant.
Et tunc Marsilius, Patavine gloria gentis,
80Grandis ad introitum satagebat rumpere porte,
Hac illac sternens equites peditesque propinquos.
Sed Tervisinis animos dabat ipse tuende
Dulcis amor patrie, pugneque erat exitus anceps,
Donec ad insultum veniens Canis inclitus acri
85Confregit virtute viros sua claustra tuentes.
Namque ubi Scaligerum gens Tervisina ferocem
Agnovere Canem non amplius obstitit, omnes
Terga dedere fuge, cives in menia tendunt.
Insequitur gens fida Canis, tandemque, receptis
90Civibus, haud portis posuere repagula passis,
Intraturus erat miles Canis omnis in urbem
Hostibus immixtus, nisi saracenica sursum
Porta foret subito que clauderet agmina casu.
Turba magistra Canis se divisere seorsum
95Et caute rediere retro, tamen unica cedes
Accidit ad portam premissi fortis Othonis.
Otho quidem Turcus, cunei quoque signifer alti,
Procubuit saxo venienti a vertice turris.
Nobilis ille nepos Giliberti, strenuus idem
100Miles erat bellis et formidabilis hosti,
Inde Cani gratus, quanto quoque gratior alter,
Mors fuit huic tanto gravioris causa doloris.
Isque modus mortis: nam saxi pondere cussus
Forsan adhuc vivens refici potuisset amandus
105Otho, sed egrediens plebecula pulvere stratum
Nudatumque virum cunctos fodere per artus.
Accendit mors dira Canis precordia cari
Signiferi cuneos per tot sua bella regentis;
Quique pepercisset delere suburbia flamma,
110Iussit in illesis primo sub marte canino,
Sponte iaci domibus, que Quadraginta tulerunt
Nomina Sanctorum; faciles arsere boville.
Tervisium, spatiis paribus qui funditur inter
Menia, devexum convexaque munia, pares
115Quoque suos fines distendit solis ab ortu
Marchia nostra, Forum Iuli procul aspicit, urbem
Flumina magna duo decorant nitidissima limphis.
Fontibus innumeris Cagnanus cessit ab Artho
Non procul a muris, quos labens molliter intrat;
120Pars tamen hinc illinc fossas interfluit urbis.
Maxima pars fluvii multos suscepta per arcus
Scinditur in rivos et cunctas urbis in oras.
Unde molinorum rota plurima volvitur; amnis
Inferiora Silus, Casacorba missus, ab axe
125Occiduo veniens, urbis ferit amne profundo,
Et subito cursu flumen se iungit utrumque,
Adriacoque mari socio vehit amne carinas,
Fertque suum nomen Silus, haud Cagnanus, in equor.
Hec urbs tota super latices fundatur, et omnes
130Fonte loci gelido placida replentur in urbe.
Frigus in hac ingens yberno tempore regnat,
Estque triplo modicum glaciali frigore Renus.
Undique tunc densis urbem cinxere catervis,
Quaque diem claudit Phebus, sua belliger alta
135Gente Canis posuit forti munimine castra.
Nam, qua Martiribus stat fabrica structa beatis
Quadraginta, sui vexilli signa levavit;
Claustra domusque viris monachorum implentur et armis;
Cui dedit et cessit loca, res et quaslibet abbas.
140Marsilius grandis, sua quem Carraria notum
Reddidit et Patave dat iura vicarius urbi,
Signifer hic primus, caput in legionibus idem,
Pone Canem sedet dux a ductore secundus.
At, qua parte diem veniens ostendit Eous,
145Bailardinus erat, cui dat cognomina castrum
Nogarola nitens, Cimbris presesque comesque.
Hic est, ipse Canis cui grandia facta suosque
Imposuit fasces, per cuncta pericula soli
Carus et affinis, velut in fornace probatum
150Aurum, perpetuus cuius nichil ureret ignis.
Tervisium, sed qua medio Titanis ab axe
Accipiens radios Tethim videt ire propinquam,
Ipse Caminensis posuit sua castra Rizardus,
Differat ut patruo, dictus de fonte Novellus
155Nempe, sui generis memor et virtutis avite.
Quid referam? castris cuncti indulsere locandis
Et magna pro parte domos et tecta potentes
Invenere quibus posuere cubilia leti.
Contigit id iuveni ponenti castra Rizardo:
160Turcharum gente sese munivit, et illud
Grandibus ambivit non pauca indagine fossis,
Et sese fortis precinxit robore valli;
Preterea turrem que tintinnabula pulsat
Munivit pluteis, et propugnacula firmans
165Ducebat tutos inter sua munia somnos.
Ast alii struxere casas et frondea tecta,
Et dum nundineas Martis Vincentia campo
Instituit festina domos et dividit artes,
Hic pretoris adest domus, hic sutoria plebs,
170Illic vasiferos possis audire tumultus,
Hac et aromatice redolent tentoria gentis,
Illac pannorum mercatrix turba sigillat,
Nec desunt precio qui vite commoda vendunt,
Et struitur leviter totus Mars urbis ad instar.
175More sui victoris avi pugnare parabat:
Mox fluviis pontes fabricantur, vinea muris,
Quidquid et obsesse nocuisset menibus urbis,
Omnia tam propere fiebant bellica circum
Instrumenta, quod hec non facta sed orta putares.
180Hinc timor invasit cives feralis, et ipsum
Augebat iam dira fames inopina timorem.
Nondum messis erat nova menibus acta, Ceresque
Triticea in campis maior pars falce iacebat,
Pars stabat, crudumque virens erat omne legumen.
185Iamque viri primo fortes animoque feroces
Deposuere minas lingue, cordisque tumorem;
Et secum: "Frustra cur menia mesta tuemur
Non ausi conferre manus bellumque ciere?
Imo nec, exterius si iam pulsemur ab hoste,
190Bella pati murosque sumus defendere certi;
Utque vacent bellare, diu non stare valemus;
Crescit enim esuries, et mors dilata parumper
Imminet, et modicum [tempus] durabimus arma.
An nos inter tot, quot nutrit Marchia gentes,
195Soli erimus qui iura Canis sceptrumque negemus?
Non procul a nostris Bassanum finibus ante
Scaligero sese gaudet tribuisse, quietis
Pace fruens, opibus crescens, nullosque pavescens;
Sic Feltrum, sic gens gaudet montana Beluni;
200Transeo, nam terras libuit transisse minores.
En Patavi populus, iam ne se sponte subegit
Seque Cani tribuit? Digito qui scalpere celum
Suetus erat, qui tot terras dicione tenebat,
Nunc Canis imperio tutum se vivere gaudet.
205Ad mala cur celeres, cur nos sumus ad bona tardi?"
At plebs, turba minor, chorus et muliebris aperto
Clamabat sermone simul: "Quid, Gu[ecelo], ductor?
Quid facitis trepide qui ducitis agmina terre?
Creditis an tante virtuti obsistere? Nosque
210Ducitis in cladem crudeli morte famentes,
Ut formica putris comburitur arboris alvo
Segnitie neglecta sua". Dum talia sensit
Guecelo per cunctam resonantia murmura terram,
Mox cum Scaligero curavit cudere pacem,
215Ut decuit, mittens ad talia federa le[c]tos.
Fideret utque Canis propriis se viribus urbem
Capturum et nosset quanto discrimine cives
Urgerentur, ob hoc non se venientibus offert
Difficilem, verbis nec lenibus obstruit aures;
220Ymo hilari sumpsit vultu, vultuque benigno
Legatos tristi velociter urbe profectos.
Multa palam secum, secreto multa locutus,
Terque quaterque dies per plures, plurima gessit
Colloquia, et tandem pax civibus ista reperta est.
225Tervisii nam terra Canis dicione subacta
Hunc sumpsit dominum, Gueceloque vicarius illi
Subditur, et preses [Turchus] Petrus esse iubetur,
Vir probus et domui Scalarum gratior alte,
Rebus et in magnis expertus ubique gerendis,
230Ex Veronensi, claris natalibus, urbe.
Istaque sunt patulis ostensa negotia rebus,
Cetera privatis nisi non noscuntur amicis.
Ergo Canis Grandis cunctas dominatur in urbes,
Marchia Tervisii quas, terra beatior, ambit.
235Hec est ora capax terre pelagique bonorum,
Que cupit humani generis defectus ab extra
Supplendos, de seque potest bene vivere dives.
Hec zephyris gaudet nec frigore lesa nec estu,
Vereque perpetuo fecunda virentia semper
240Arva colit, quibus est Pallas Bachusque Ceresque.
Fluminibus gratis redolet rivisque minutis,
Quos numero non est comprehendere; plurima classes
Flumina nostra mari non pauca per hostia portant.
Huic dedit Eoa de parte Liventia metas
245Hesperio quam mitis Atex de cardine claudit;
Hec regio felix media est et ducitur inter
Lombardos Venetosque sinus, sub limite recto
Solis, ut equavit Vervex aut Libra dietam;
Tridentum confine super, Bononia subter
250Huius humi, quam vix superat paradisius hortus;
Utque brevi spatio tendatur, at hec tamen olim
Regna duo tenuit. Verone regia sedes
Una fuit, cuius pars Marchia, pars quoque fertur
Lombardia, fidem meruit si fama priorum.
255At Patavi regnum statuit rex advena primus
Anthenor patrie post Pergama diruta Troie,
Cuius marmoreum nunc cernimus usque sepulchrum.
Non ego ficta loquar sed tempore cognita nostro.
Repperit ut proprium plebs Anthenorea regem
260Scitur ab effectu. Stephanus prothomartir ubi nunc
Excolitur Patavis, veteris seu fabrica fani
Illa fuit seu structa novo sub tempore Christi,
Hic inventa fuit vetus hec Anthenoris archa;
Et sub humo quin tota fuit, tamen angulus unus
265Eminuit; quidve illud erat nec scire licebat,
Donec more suo fodiens lutulenta fimum sus
Hanc penes e[st] molita scrobem, submersaque fracti
Sarcofagi est ingressa forum, de corpore coxam
Abstulit, egrediens mediam quoque vexit in oram.
270Illa videns mirata fuit vicinia, quidve
Id foret explorans, hominis crus esse notavit.
Stabat dura cutis, que longis ossibus herens
Balsameo fuerat quondam solidata liquore;
Utque solet clipei corium resonare vetusti,
275Quem caries longi corrosit temporis evo,
Sic longis cutis atra pilis infusa rigebat:
Humanam docuit digitus pedis hanc fore coxam.
Nec mora: conveniunt hec tam miranda videre
Undique vicini, quos et sors attulit illuc.
280Tibia pesque sui mox est erepta, sed unde
Vexerat inquirunt, ineunt vestigia porce,
Et tumuli rimam tunc aspexere; per urbem
Rumor it, et subito factum est hoc fabula vulgi.
Scitari plebs ipsa volens quem clauderet archa,
285Hanc reserant, intusque vident Anthenora ruffum.
Asser erat totus terebratus fuste cupressi,
Corpus ubi extiterat; fuit enea lamina scripta
Ad regis submissa caput, nomenque suumque
Exponens meritum metris inscripta duobus,
290E quibus ipse canam primum reliquumque silebo:
"Hic iacet Anthen[or] Patavine conditor urbis".
Hec non visa michi, referenti visa fuerunt,
At cunctis reliquum patuit longumque patebit.
Ut fuit Anthenor celsa reparatus in archa,
295Qua modo stat steteratque prius stabitque per evum,
Huius et in facie tumuli bis bina novavit
[M]etra Lupus, quorum non dissona litera primis.
Sed quid regna valent, quid magna potentia, quidve
Nomen in extremas expandere profuit urbes?
300Ut Tervisinam Canis est progressus in urbem,
Urbis sceptra tenens, morbus quem sumpserat ante,
Corporei fluxus stomachique doloris acuti
Invaluit magis atque magis: nec cura medendi
Profuit, in peius quin semper pronior iret;
305Sive per oppositum fierent medicamina, sive
Et glacie et gelidis limphis natura ruisset.
Tam gelidus fons est monachis, quos turba Piorum
Quadraginta fovet, glacies ne frigore vincat.
Hoc Canis usus erat rabidi fervente Leonis
310Sidere; causa mali potuit fons esse futuri.
Utque videt sterni sese Canis, utque medellis
Esse locum nullis, celestia suscipit arma;
Ordinat in cunctis que mortis postulat ordo,
Ecclesie de more sacre; carosque nepotes
315Sceptra tenere iubet, referentem nomen avitum
Albertum et primi Mastinum principis urbis
Fratris avi, iuvenes probitate et sanguine claros,
Cordeque contrito sumpsit carismata princeps
Scaliger, inde animam summo dedit ipse Tonanti.
320Lux Quintilis erat vigena secunda, ducentis
Sub lustris Domini, decies sex, sex minus anno.
Quis referat lacrimas, gemitus planctusque suorum?
Quis Baylardini quasi patris, quisve nepotum
Texere verba queat? Natorum quisve potentis
325Tot lamenta canat cognatorumque dolores?
Turci quisve domus recitet suspiria Petri,
Scaligerum qui more patris nutriverat, et qui
Rebus in agendis sanissima tradere norat
Consilia, et domui Scalarum tutor in armis
330Extitit excellens et sensu et cordis amore?
Quisve Canis comitis Ziliberti, quisve Iohannis
Principibus geniti torturas verbaque narret?
Transeo quid iuncti, quid turba domestica flevit.
Quis Veronensis populi deflere querelas
335Possit, et infantum, matrum, iuvenumque senumque?
Virgilius, Naso, Lucanus, Statius, ipse
Meonides tanto minor esset turba labore.
Ut taceam reliquas priscis ditionibus urbes
Subiectas sumptasque, Cani que nuper adhesit
340Tervisium, quanto credam gemuisse dolore?
Credere nec dicam, proprias quid perculit aures.
Invehit in mortem, subito que clauserit [almos]
Dira dies, et pene Deum peccasse fatetur
Quod sibi tutorem celeri tam morte benignum
345Abstulit, in luctus atros sua gaudia vertens.
Universalis luctus sic Marchia misit.
Quid ni? cum mundi regionibus usque remotis
Mors sua ploratur Penis, Dacisque, Getisque.
Ergo ubi carnis iter Canis est ingressus, ab urbe
350Tervisio vehitur reda, magnoque paratu
Quattuor hanc celsi redam duxere iugales.
Luminibus densis, et aromatis arte refectum
Principis in patriam tristis Verona recepit
Flebile depositum, Canis utpote nobile corpus,
355Quod tumulo posuere patrum, qua Virginis aula
Prebuit Antique. plebs nobilitasque cucurrit,
Exequias clerus, sibi debita iusta, iacenti
Scaligero solvit, quem celi curia sumat,
Sedibus empireis eterno lumine donans.
360Proh dolor! Ecce Canis, basis et tutela suorum,
Quos sibi nota fides per totum nexuit orbem,
Procubuit. Tanti tamen huius premia damni,
Omnis amicus habet geminos de sanguine fratres
Scaligero terras patrui de more tenentes:
365Omnis enim tellus patruo subiecta sibique
Paret, et ipsorum gaudet ditione potiri;
Equalique fide se supposuere novellis
Principibus, quorum prior est Albertus in omni
Nobilitate vigens, sequitur Mastinus et ille
370Moribus egregiis et stemmatis indole prisci.
His protende Deus vitam, protende priorum
Imperia, ut longos teneant sua sceptra per annos,
Atque sui generis soboles per secula regnent.