Mantovano, Battista Mantova, 1447 - 1516, de calamitatibus temporum, de calamitatibus temporum calam. de calamitatibus temporum (G. Wessels, 1916)

Ista regunt orbem, scelerumque licentia regnat,
Relligio contempta iacet, spretusque Deorum
Cultus abit, tritaque Fides iam pallida veste
Infirmis titubat pedibus, pessumdata legum
5Maiestas, tot monstra pios immania mores
Invasere, silet Probitas, Pudor exulat, alas
Explicat, ad limen Pietas reditura paternum,
Vilis et attrita Virtus in veste relictis
Viribus egrediens loca per deserta vagatur,
10Solaque; nam merces, laus, gloria, fama, triumphus,
Gaudia, pax, successus, honor, reverentia, cultus,
Maiestas, favor, imperium, populique secures,
Virtutum comites olim dum pinguia curvo
Iugera scindebat consul Romanus aratro,
15Et dum prima suis gaudebat ovilibus aetas
In scelerum fugere domos, dolus, arma, rapinae,
Furta, venena, neces, veneres, iniuria, fraudes,
Insignes celebrant solemni laude triumphos.
Pallida velato Virtus abscondita vultu,
20Qualis it amisso mulier viduata marito,
Visa sub ambigua nocturnae lumine lunae
Saepius est et sola die lugere per umbras,
Per loca, silvosas inter frigentia valles,
Qua Dryades habitant, ubi fessa quiescit Oreas,
25Est audita procul tales effundere questus.
Cur ego quae magni sum semine nata Tonantis
Et coeleste genus senior sublimibus astris
Deseror? humanisne unquam fortasse negavi
Rebus opem? vel forte meis non amplius armis
30Mundus eget? Cur nunc tanto surgente tumultu
Debilis haec hominum soboles tot millia contra
Ditigenum nostra nullum munimen ab arte
Postulat? An validae non sunt ad praelia vires?
Nonne acies totidem, nonne est industria nobis?
35Nonne animi? liceat de me mihi vera fateri.
Fortunae domitrix ego sum, scelerumque flagellum
Semper tela manu ferimus, cum crimine semper,
Si genus humanum poscat, sunt aspera bella,
In promptu nobis et opes et miles et arma.
40Utque hominem tuear, Superumque in tecta reportem
Incolumem, Stygias omnes demolior artes.
Ars mea mortales ad Olympica regna, Deumque
Hortari, monstrare vias, quibus itur in altum
Aethera, sum medium dirimens iter orbita recto
45Limite, qua monstrantur adhuc vestigia patrum;
Qua veteres coelo digni petiere Tonantis
Limen, ubi nitidis sunt lactea flumina campis.
Nescio delicias, nullum insidiosa voluptas
Mecum foedus habet, mihi lis de limite regni
50Cum vitiis, multumque inter contraria pugno:
Namque meos inter regnum mihi contigit hostes.
Me labor assiduus validam facit, otia frangunt,
Et quoties opus est, armis exterrita nullis
Congredior, vinci et succumbere nescia; si quod
55Pondus ab adversis iniectum est casibus, aequa
Mente fero, ipsa hominem doceo, variasque per artes
Erudiens paucis diis immortalibus annis
Persimilem reddo, sine me cognoscere rerum
Non licuit causas, per me pulcherrima mundi
60Machina, quae miris subiectum legibus orbem
Temperat, expresso rapidi patet ordine coeli.
Me sine quae magno numeris elementa ligantur
Corpore non poterant, nec ros, nec fulmina sciri.
Me duce, nota soli vis est et mobilis undae.
65Me quoque summa patris pietas interprete constat,
Unaque cum duplici simplex essentia partu.
Ipsa feros hominum docui componere mores,
Ipsa Solonigenas leges, praecepta Lycurgi,
Plebiscita Numae, magni consulta Draconis,
70Bissenasque dedi tabulas et ferrea iura.
Me duce, regnarunt Belus, Belique nepotes,
Et Persae, Libycique duces, me praeside Roma
Floruit et lata rerum ditione potita est.
Ipsa comes Graiis aderam, quum Troica contra
75Pergama depulsis ex Aulide navibus ibant.
Me duce, Romanus Tyrias radicitus arces
Eruit et Solymas turres, Bimaremque Corinthum
Atque Syracusios Arethusae moenia muros.
Belliger extremas, duce me, tulit arma per urbes
80Bacchus et ardentes victricia signa per Indos,
Nysaeamque locans Arabis de nomine Nysae
Dixit et ad teretes hederas coniungere thyrsos.
Pampineasque comas tremulis agitare corymbis
Menades instituens Dionysia festa quotannis
85Iussit ab Eoa fieri solemnia pube.
Ipsa ego combustae retinent quae nomina mammae
Foemineas ad equos turmas et ad arma paravi.
Plebis ego Solymae siccis vestigia plantis
Per maris erecti pendentes undique fluctus,
90Murorum in speciem, vada Phoebo incognita duxi,
Me quoque prima viros ratis inventrice per altum
Aequor et audaci tulit aurea vellera cursu.
Alcides tot monstra meis deformia vicit
Viribus et quidquid Musis, Phoeboque vetustas
95Ascripsit nostrum est. Vates ego, sanctaque vatum
Pectora melliflui divino nectaris imbre
Largius irroro, dulcique aspergine lustro.
Fons ego Castalius, Pallasque ego, nomina plura
Res eadem, non sum morbo confecta, nec annis,
100Incorrupta, virens, immortalisque remansi.
Caelestes etenim nihil in me motibus orbes,
Sydera nil radiis possunt, nil lumine Titan.
Post igitur tantorum operum experimenta, fidemque
Deseror ignotis errans ingloria campis.
105O vere ingrata et meritorum oblita meorum
Saecula, nec priscae quicquam servantia laudis!
O Numa, Romulidum sanctissime, vosque Catones
Mascula progenies, tuque o metuende securi
Et Celtae spolio insignis Torquate superbo,
110Vosque, genus Decii egregium, tuque optime Quinte
Eximium patriae decus et tu magne Quiritum
Maxime, quo Caesar fortuna et crimine tantum
Clarior est, vobis ista cum gente profana
Iudicibus si fas esset contendere coram
115Dicere veridicis causam sermonibus ausim.
Sola queri possum, mecumque sub ilice muta
Testis, ubi nemo nisi Numina conscia recti
Arguere ingratas gentes, oblitaque mores
Corda meos, mea sit tacitis querimonia silvis
120Nota, nec ad stolidi veniat consortia vulgi.
Patrono mea causa caret, quia pectora plena
Perfidiae, fastuque animos tollente superbo
Ire per anfractus audent impune malorum
Adversasque sibi leges, inimicaque iura
125Frangere et audaci culpas defendere vultu.
Propterea sanctis ratio cum moribus urbes
Iam fugit et magni rector moderaminis ordo
Posthabitis terrae solum regit aethera curis.
Sceptra scelus rapuit, positis custodibus omnes
130Scrutatur regni fines, aditusque tuetur.
Scire pati sanctum est, partem Deus omnibus aequam
Servitii, imperiique dedit, non omnia semper
Astra, sed alternis nunc hoc, nunc imperat illud.
Delia regnabat, mundique tenebat habenas
135Cum moles aequanda Iovi consurgeret et cum
Saxa Gygantaeae volvebant ardua vires.
Tum primum ignotis homines sermonibus usi,
Distinctosque habuere sonos, duce Marte profusum
Aequor in aerios misit vada coerula montes.
140Triste reluctando non est leve vincere fatum,
Conarique polos et fortia sidera contra.
Navis ut adversa remo cum impellitur unda,
Fortia ni totis incumbant brachia nervis,
Ictibus et crebris instent, non vincitur amnis.
145Cedendum est, leges in idonea tempora nostrae
Pervenient, dabitur nostris sua moribus aetas.
Necquod sola vager, doleo, perdenda virorum
Millia tot, tantamque dari praedam queror Orco.
Non pereo deserta, perit qui deserit, error
150Alligat errantem, mea si tamen ora fuisset
Fas homini, vivumque decus, formamque tueri,
Non illum blandis unquam peritura voluptas
Flecteret illecebris, nec ficto falleret ore.
Sed mihi secretum voluit pater esse decorem,
155Ut labor obluctans, iniucundique dolores
Humanos acuant animos, post perdita primae
Munera iustitiae, veterumque infausta parentum
Exilia et pressos iniecto fomite sensus.
O miserum mortale genus, quid debuit ultra
160Pro te, proque tua Deus attentare salute?
Ultra immortales animos, superaddidit artes
Ornamentum ingens, sociam me tradidit, ipsum
Se tibi pollicitus, coeli tibi limen apertum,
Et fugis auctorem, servatoremque, ducemque?
165Et chaos obscurum claro praeponis Olympo?
Olympo sedes ubi sunt et templa Tonantis,
Qui nive non albet, nulloque madescit ab imbre,
Nec quatitur ventis, nec fulmine vapulat ullo.
Gliscit ibi sine fine quies, sine fine voluptas,
170Pax aeterna, iubar stellis et Apolline maius.
Ah genus ingratum, fera mens, ignobile semen,
Degeneres animae, mores imitata ferarum
Progenies, tali proles indigna parente!
Nam pater est Deus ipse tibi, tibi maxima tellus
175Paret et illius dono tibi militat aer,
Unda subest, servitque tibi Neptunia Doris.
Tu refugis? patremque negas? tot dona ferentem
Dissimulas? quae poena tuis erroribus aequa est?
Quae sceleri tormenta tuo debentur? et audes
180Astriferos oculis spectare rebellibus orbes?
Astra tibi, clarique suis quos aspicis ignes
Motibus imperio patris haec alimenta ministrant.
Dum tibi, dumque tuo patri se subiicit orbis
Totus et assiduo properans obtemperat usu,
185Tu Veneri insudas, avidique voragine ventris
Rumperis, escarumque ferens grave pondus anhelas.
Sed quid ego in tales nil profutura querelas
Effluo? cur lacrimis oculos, singultibus ora
Nequicquam indulges? tua cur eviscerat iste
190Corda dolor, quondam florens, modo languida Virtus?
Et videt et iusta librat Deus omnia lance.
Ipse ubi tempus erit nos in violata reducet
Regna memor, pater ipse meas ulciscitur iras.
Singultus inferna palus et verbera dira
195Audiet et tristes umbras ululare sub altis
Inter sulphureos Erebi fornacibus ignes.
Interea lucos posito moerore silentes
Tuta colam, vilesque casas, ignota latebo,
Ut postquam Diti sat erit, vitioque litatum,
200Nobilibus succurram animis et lapsa reducam
In medium certis vestigia finibus arcens.
Saepius audita est et talibus usa querelis,
Dicitur in silvis Virtus, nemorumque per umbras,
Una Camoenarum saltus tum forte per illos
205Praeteriens, sacrumque petens Helicona notavit
Singula et huic nostrae dedit inscribenda papyro.
Ut si vipereae stimulis accensa Megaerae,
Natorum impietas fuget et discordia matrem,
Exilioque procul peregrinum invisere mundum
210Urgeat, illa licet casu afflictetur amaro,
Et tepido lacrymans lavet ora, sinumque liquore,
Nil crudele tamen natis, nihil optat acerbum:
Nam patiens natura pios non deserit ignes.
Immo suum liceat si quando revisere limen,
215In dulces ruet amplexus, dabit oscula notis
Frontibus et tristes vincet singultibus iras.
Sic Virtus hominum dux et fidissima custos,
Quamvis pulsa graves gemitus, lamentaque fundit,
Prompta tamen nostris semper succurrere rebus,
220Errores gemit humanos, gemit ebria corda,
Et quacumque potest non desinit arte mederi.
Foedera mortales Orci cum rege superbo
Coelitibus spretis iniere, datisque ligati
Obsidibus servare fidem coguntur Averno.
225Per medias urbes colubris crinita Megaera,
Sanguineisque caput vittis intorta flagello,
In scelera et culpas homines urgere laborat:
Criminis et poenae dux, hortatrixque malorum
Fronte truci et torvo vultu conatur Erynnis.
230Sceptra tenens iudex solio Plutonius alto
Ius populis dixit, leges periere Deorum.
Hinc irae venere Deum, morbique, famesque
Improba, quae steriles nimium versata per agros
Hactenus intercepit opes et credita sulcis
235Semina, nosque pati ieiunia longa coegit.
Hinc bella, armorumque sonans Discordia motu:
Nam quia mens hominum mores oblita pudicos
Degenerat, noxis semper crescentibus, arma
Nos terrena premunt et nos Deus urget ab alto,
240Multiplicique graves luimus sub Iudice poenas.
Aspicis imperium nostrae, lacerumque, labansque
Gentis, ut hostili toties certamine caesum,
Sanguine barbaricos, spoliisque recentibus agros
Impleat et nostra pinguescat Achaica tellus
245Caede madens, iam Graecus ager Machomaetia iura
Iam patitur servile iugum, ritusque nefandos:
Insula qua Pelopis muro circumdedit Isthmon,
Qua fluit Alphaei Siculis potandus in agris
Eurotaeque liquor, qua surgit Thracius Aemus,
250Aemus, cuius apex niveis candoribus albens
Adriacos fluctus, Euxinaque littora cernit,
Qua videt Aetolas urbes Aracynthus ab altis
Rupibus et curvis Acheloia flumina ripis
Usque pruinosos Istri glacialis ad amnes,
255Thraiciosque sinus, bimares ubi Bosphorus undas
Arctat et Europes Asiam distinguit ab oris,
Quaque sinu curvo Tethys Aegaea recurrit
Ad Mityleneas arces, Lesbonque superbam:
Et Tenedon, Priamique domos, ubi Xanthus ab altis
260Se sinuat, Phygiae descendens vallibus Idae
Imperium Machometus habet, crucibusque fugatis
Per quondam nostras insignia barbara turres
Apparent, captae mutatis legibus urbes
Dedidicere fidem et sanctae mysteria Romae.
265Haec nova, sed vetus est longe victoria maior,
Pamphyllum, Cilicumque lares ubi moenia Cydnus
Persaea fundata manu labentibus undis
Partit, Alexandri vada perlustrata natatu.
At cur Paule tuos pateris servire penates?
270Paule pater, viden' ut saevis tua patria Tarsos
Subiaceat dominis, fideique ut foedera sanctae
Ruperit et legis servet commenta nefandae?
Surge, tuo pater ense, tuos defende nepotes,
Quam geris adversas, feriat romphaea cohortes,
275Cappadoces, Phrygii virides, ubi flumine ripas
Curvat et argutos audit Maeander olores,
Et veteres Eneti, Carres ubi dicitur ortum
Augurium, Lycii, Pontus, Bithynia dives
Hannibalis tumulo insignis: Lidique vetustum
280Unde genus Tuscis, fulvas ubi volvit arenas
Divitibus Pactolus aquis, haec omnia nostris
Hostibus et rigido parent invita tyranno.
Heu quot singultus, heu quot suspiria matres
In viduis laribus ducunt et coelibe tecto,
285Quarum parva feri rapuerunt pignora Thraces,
Bistoniique equites! Capti puer atque puellae,
Flumine perfusi sacro, fideique elementa
Iam docti sua qui Christo iam vota, precesque
Curvantes genua ante aras offerre solebant.
290Servitium dominis (miserum) crudelibus, inter
Vel Persas immite genus, venere, vel Indos.
Qui tenuit Solymos colles et ditia quondam
Regna Palaestinae, totum cui paruit olim
Caesareae, Antiochique solum, qua mitis Orontes
295Currit et immissis urbem disterminat undis.
Cui Maurus servire solet, quem barbara Memphis
Horruit et dubia surgens ab origine Nilus:
Qui gelidum Tanaim domuit, victricia signa
Aethiopes, Scythicumque gelu qui protulit ultra
300Thuriferosque Arabes, Libanique tepentis odores
Et iuga Caucasiis quae rupibus ardua surgunt,
Victor ovans Christus Poeno modo pulsus ab orbe
Amissis Asiae regnis, magnoque potentis
Europae spatio extremas male possidet oras:
305Nam partem Hesperiae dederat cui nomina Bethys,
Maurus habet, potiturque domo Machometus Ibera.
Hanc cladem nobis scelus attulit: heu grave nostro
Dedecus auctori, nostri iam poenitet illum.
Tutelae piget assumptae, veterumque laborum,
310Atque dati nostra pro libertate cruoris.
Si tranquilla quies et tristibus otia curis
Libera me sinerent sanctos invisere fontes,
Et totos Helicona dies consumere circum,
Prima salutiferi repetens exordia Christi,
315Ad suprema meum venisset tempora carmen,
Actaque tentassem maiori singula versu
Texere et annales melioribus edere chartis:
Sed nec summa sequi trepidum fastigia tempus
Me sinit et caeci vis formidata veneni.
320Nostra brevis, veloxque aetas et plena laborum
Nil altum tentare sinit, contermina meta est
Carceribus, coniuncta neci, subiectaque fato
Vita fugit, parvo occasus discrimine ab ortu
Distat et innumeris premitur breve cladibus aevum.
325Pauca tamen ne me ignavum, tristique iacentem
Desidia, inveniat miserae lux ultima vitae,
Subiiciam, magni quoties benefacta parentis
Volvimus a curis animo fugiente caducis
Lucida caeruleis ceu toto e nubibus orbe
330Sol abiens, monstrat ratio, quam turpe nocensque
Sit non iussa sequi Superum et contemnere Divos.
Atque Dei iustas quoties a limine fixo
Iustitiae illecti vitio discedimus iras
Insinuat, mitesque dari pro crimine poenas
335Et nostrum maiora scelus tormenta mereri.
Ante salutari quam tolleret unda lavacro
Crimen et irati valvas aperiret Olympi,
Aera, Deos, homines et ligna carentia vita
Esse rati lectas pecudes et debita caelo
340Orgia ponebant surdis altaribus, ante
Facta manu simulacra sui cultoris et arte.
Numina fallebant Siculos Erycina colonos.
Iuppiter a Libycis qui nomina sumit arenis,
Aethiopes, Solisque domos ardore perustas.
345Gnosiacos Dictynna Lares et rura Caystri,
Maeotisque lacus et clari regna Thoantis
Iussit ubi humanum spargi Dea saeva cruorem.
Perfida Cecropiam lusit Rhamnusia plebem,
Attica Cecropios Pallas, Rhodon altus Apollo:
350Ortygiamque brevem Mycone, Giaroque ligatam.
At Tyriae Iuno Lybicas Carthaginis arces:
Thraiciisque Sami circumdata fluctibus arva,
Barbara cornigerum Memphis plorabat Osirim,
Laetaque percusso pubes Aegyptia sistro
355Inachiae celebres veniebat ad Isidis aras.
Dindyma, per Cybelenque Phryges resonantia Galli
Sacra dabant matri Divum, per Gargara et Idam
Buxea multifori stridebat tibia cantu,
Tympanaque audito strepitu de rupibus altis
360Praecipites ibant damae, lucosque petebant
Dorcades ignotos et inaccessas convalles.
Festa corymbifero Thyas renovabat Iaccho,
Et tepidas cornu ductus caper ibat ad aras.
Roma Panomphaeo sacraverat alta Tonanti
365Limina, solemnes crebro visura triumphos.
Pastaque Clitumni virides armenta per agros,
Sic aliae variis delusae erroribus urbes.
Numinibus fictis aras et divite cultu
Ardua ponebant pario de marmore templa.
370Saepe quidem vivo tanquam de corpore voces
Et confusa dabant veteres oracula Divi.
Sicut apud Delphos in parva Phocide nigris
Speluncae latebris clausus vocalis Apollo:
Sicut Chaoniae Phoebo illabente volucres,
375Et cava Cumaeum spelaea sonantia carmen:
Verum haec vel fallax hominum versutia fecit,
Vel Stygiae mentes avium per nescia certis
Motibus humanum fingebant guttura murmur,
Formabantque leves per concava saxa loquelas:
380Et quod siderei radiis coeuntibus ignes
Monstrabant caute populis multo ante futurum
Sive per augurium seu per vatum ora canebant.
Divinosque sibi cultus, curasque parare
Artibus his solitae, turbas et credula vulgi
385Mobilis ambigua fallebant pectora voce.
Non tulit hoc magni proles aeterna Parentis,
Et Stygiis ergo canibus ludibria, dixit,
Semper erit mortale genus, nunquamne vereri
Nos discent manes? audacia Ditis avari
390Improba sic impune meos invadet honores
Semper et obscuri plebs ambitiosa profundi
Sic perget sese Superis aequare, Deoque?
Ibo et terrenum lustrabo incognitus orbem:
Nec patrias repetam sedes, caelumve, priusquam
395Cerberus et trepidi me regia senserit Orci.
Non vada, non furiae, non ferrea claustra vetabunt,
Nigra per et Phoebi radiis incognita regna
Ferre gradus, horrore tremens ulalabit Erynnis
Et cava terrifico quatientur tartara motu.
400Flammeus obscuros Phlegethon persuscitat ignes
Saxa rotans, moestoque Acheron qui labitur amne,
Cocytique graves parientia flumina luctus
Et liquor inducens Lethaeae oblivia lymphae
Praecipites sistent cursus, retroque redibunt,
405Et sua sulphureos repetent exordia fontes.
Cum mea vox aditus caecos ingressa profundae
Noctis et insolitum penetrabit tartara lumen,
Luce repentina chaos et fumosa barathri
Atria clarescent, ubi pallida frondibus haerent
410Somnia: Taenariis revocabo a sedibus umbras,
Insontes umbras patrum, quos longa sub alti
Carceris includunt obscuro vincula circo.
Propterea placidam terris inducite pacem
Sidera qui regitis Divi, qui volvitis orbes.
415Ut dum bella gero cum principe gentis Avernae
Sentiat occultam ferri sibi terra salutem:
Iam trepidant, magnoque pavent adversa tumultu
Castra, dies numerat Pluto, tempusque volutum
Colligit, adventusque meos vestigat et ortus:
420Nocturnas cogunt acies, cursantque per altum
Aera et ingenti strepitu mortalia terrent
Pectora, montanos apices atque ardua saxa
Terribili quatiunt motu, pecudumque per ora
Insolitas fingunt voces, Aegyptia pallent
425Sollicito simulacra metu, suspirat Anubis:
Fatidicosque legens vates examinat omnes
Pervigil historias et caeli cogitat ignes.
Ipse igitur divos linquens et limen Olympi,
Aetheraesque domos Deus ad mortalia regna,
430Terrenosque lares, medio dum frigida cursu
Suspiceret cancrum nox inclinata sub ursam
Venit et angustam tenuit praesepia sedem.
Tunc hiberna gelu torpebant arva sereno
Et matutino siccatum frigore gramen,
435Perdiderat vernum demissa fronte colorem:
Pigraque nocturnis albebant rura pruinis.
Tunc Rhodopes, Aemique nives iuga summa levabant
Altius et niveo surgebant aggere montes,
Nudaque ramosae tendebant brachia quercus,
440Et sylvas Aquilo viridi spoliarat honore.
Praevius Eoa sanctos a Perside reges
Ignis et insolitis radians splendoribus ardor,
Misit ad infantis parva incunabula Christi.
Ipse sub humana velatus imagine mundi
445Conditor, ut tetigit matura virilibus annis
Tempora, nascentis iaciens primordia saecli,
Ante quaterdenis ieiunia longa diebus
Pertulit et sacro mox irroratus ab amne
Abstulit errorum tenebras, noctisque profundae
450Nubila, longaevumque chaos finivit ab alto
Undique diffundens illatam cardine lucem:
Extinctis oculis aciem, lumenque peremptum
Restituens, opus ignotum, nostrisque negatum
Viribus, aerios tractus, solemque videri
455Fecit et insuetum terrae, caelique decorem.
Sicca per aequoreos fixit vestigia fluctus:
Admirata novum credebat Ariona Thetys
Cum cythara curvos inter delphinas euntem,
Mox ubi vi propria tutos suspendere passus,
460Vidit et humanis liquidas iter esse per undas
Gressibus, haec non est audax industria dixit
Romanae virtutis, aquae sensere Tonantem:
Haec ait et fugiens imas se torsit in undas.
Imperio ventorum iras, pelagique furorem
465Pressit, in excelso Galilaei vertice montis
Ora, manus, oculos et pectora sancta beato
Lumine perfusus patuit Deus, aethere lapsum
Numen et albenti vestitum nubis amictu
Adstitit, auricomi sonuit globus aeris ingens.
470Carmine non magico, non vi medicaminis ulla
Defunctos iterum vitam revocavit in artus.
Emigrare leves animas, retroque reverti
Obstupuit, celeresque fremens Pluto induit iras.
Languida quae nulla potis est humana iuvare
475Ars ope, per vicos gradiens, per rura, per urbes,
Nunc prece, nunc solo sanabat corpora tactu.
Sancta Dei tenuem pietas induta figuram,
Non pertaesa rudes animos moribundaque membra,
Ferre nec aestivo graciles aspergere plantas
480Pulvere, nec luteis vestigia ponere campis
Erubuit, tolerare famem pascique per agros
Graminibus, vitreoque sitim restringere rivo
Dulce fuit, coluitque inopum consortia: tantus
Ardor in accenso regnabat pectore, tantis
485Curabat studiis humana negotia, ut ipsum
Aethera iam posset, seseque oblita videri:
Ante ipsam quotquot hominum componere mores
Conati, statuere modum, normamque dedere
Vivendi, vel pro certis incerta fuerunt,
490Falsave pro veris, vel non perfecta locuti:
Hinc pater omnipotens animos miseratus inertes,
Atque imbecilles sensus et pectora tarda,
Immensum Eoo reseravit ab aethere lumen:
Progeniemque suam summo demisit Olympo.
495Haec sunt illa, quibus Deus instaurare caducum
Naturae labentis opus tentavit et omni
Conatus studio veteres avertere morbos.
Ut patrias sordes, crimenque aboleret avitum,
Legit inauditum fati genus, illita fuso
500Sanguine et ardenti liventia verbere membra:
Profossumque caput, terebrataque tempora duris
Sentibus erexit miles Romanus in altum
Aera, frigentes plantas, proiectaque longe
Brachia et humentes oculos et pectus apertum,
505Concretosque pio crines, barbamque cruore,
Ingratae moriens plebi monstrabat ab alta
Arbore et ingenti mortem clamore ciebat.
Cuius ad interitum coepere elementa moveri,
Sol gemuit, nigroque caput velavit amictu,
510Contremuit tellus, timuit mare, palluit aer,
Et collisa gravi sonuerunt marmora planctu.
Haec fuit atra dies et lamentabile tempus,
Cum subito media tenebris in luce subortis
Lumen in horribilem fugit sine nubibus umbram,
515Aurea cum vernus retineret vellera Titan:
Longaque longinquae contraria sidera librae.
Sic est parta salus homini, longaevaque primae
Cum gemitu et lacrymis deleta iniuria culpae est.
Immemores tanti populus, patresque laboris,
520Neglecto Superum cultu, spretoque Tonantis
Imperio, Baccho indulgent, Venerique ministrant,
Sacra ferunt auro, nummis altaria condunt,
Auro vina libant, auro laquearia fulgent.
Scorta tegunt gemmis, canibus convivia ponunt,
525Sordet in exili Virtus incognita veste,
Exuviis inopum culti, ditesque rapinis,
Successu elati Superos, Acherontaque rident.
Propterea hostilis rabies insurgit et ira
Corda micant, maiora novus fert praelia Mavors.
530Ausoniae labentur opes: nam claustra Liburnae
Praeteriens angusta viae, per rura Timavi
Quae ferus algenti Gothus descendit ab axe
Seu qua Piceni superum mare littoris oras
Alluit Epyrum dirimens et Iapygis arva
535Turcorum ingentem parvus vomet angulus undam.
Bisque patens expertus iter magno agmine miles
Veloces ascendit equos, sonuere pharetrae,
Cornipedum crebris resonant hinnitibus aurae
Vallibus in mediis et quadrupedante tumultu
540Auditur longe strepitus, clamorque virorum.
Sublati quoties aestu rapiente vapores
Alta petunt, piceoque tegunt velamine coelum,
Et nova tempestas, clausisque sonantia ventis
Nubila per coeli tractus volvuntur apertos,
545Rugitu ingenti resonans volat aere grando
Pulsa Noto, Boreave, tremunt cum rupibus Alpes.
Tunc fracta si nube fragor subit ima profundae
Vallis et impulsu nemorum et telluris opacae
Undique comprensus fugit atque repellitur aer,
550Aerii montes clamant, magnoque boatu
Antra sonant, Stygium dicas mugire barathrum.
Horrida per campos procul exaudita paventes
Corda ferit gladio strages humana timore.
Tela sonant, longo populatrix agmine turba
555Ore, manu, teloque minax, sitibundaque nostri
Sanguinis irrumpit, scopulosa Ceraunia lugent.
Silva vetus Dodona timet, gemuere Molossi
Rura soli, tremit omnis ager: pavet Adria pondus
Classis et adductum peregrino remige Martem:
560Trans mare, trans Indos, Nabathaeaque regna nefandae
Gentis in auxilium rutilo volat Eurus ab ortu
Impiger et firmae captat iam littora terrae.
Butroti iam culmen habet, summasque per arces
Dyrrachii stridens frondosa cacumina curvat.
565Velaque iam sinuans, proras, aerataque rostra
Vertit in Italiam, salit aequor et unda carinas
Ausoniam versus sensim levat atque secundum
Spondet iter, culpansque moras Neptunia Doris
Per noctem ad nautas ita circum littora clamat:
570Tempora, Martigenae, quid idonea perditis? ite:
Ite lares Italos et fundamenta malorum
Romuleas arces et Pontificalia tecta,
Colluviem scelerum, temerate faventibus auris:
Ite citi, quando astra vocant, quando omnia mandant
575Numina, flammanti Mavors quid cogitet ore
Cernite, Saturni facies infensa Latinis
Quid velit, atque Iovem laetos non ire per ignes
Suspicite et quo fata vocant, convertite proras:
Aetheriae mentes, quibus est tutela Latinae
580Gentis, ab occulto bella haec immissa videntes
Imperio Patris et longa clade esse litandum
Imbelles haerent atque in sua regna furorem
Ire sinunt: Romaque alio fugere relicta,
Caede nova veteres culpas abolere necesse est.
585Ecce Tarentinis vacuas in collibus urbes
Et nudas custode domos et littus inerme
Milite deseruit dux Parthenopaeus abacto.
Etruscas populata domos modo trans iuga pulso
Marte, per Aemiliam et Venetos bacchatur Erynnis:
590Nec vos immensum dirimit mare, transitus una
Nocte brevis Calabros turmas exponet in agros.
Vix spatio maiore fretum diffunditur istud,
Quam quod adhuc fama notum est Athamantidos Helles:
Et vada Leandri crebro sulcata natatu.
595Ite, quid ambigitis? vobis est debita tellus
Itala, qui Phrygios domuistis et Hellada, gentes
Oenotriae ducunt genus ab radicibus illis.
Quis Pallantaeum? veterem quis condidit Albam?
Hoc opus Aenae profugi, fuit Arcadis illud.
600Dardanius Phrygia veniens Antenor ab Ida,
Euganeis latam statuit sub collibus urbem:
Quae superest, triplicique sedet munimine cincta,
Parrhasii Pisas, pubes Spartana Tarentum
Struxit et imperium Daunus partitus et agros
605Cum Diomede fuit, cuius tenet insula notum
Nomen adhuc, sunt qui Ausoniam de nomine dicant
Ausonii Laertiadae de sanguine Ulyssis.
Progeniti, quid Surrentum, Tyrrhenaque dicam
Regna? quibus Lydi frater Tyrrhenus ab agris
610Maeoniis Asiae sortes et fata secutus
Attulit et leges alias et nomina fixit:
Et Phaetonthiades loca per montana Ligystus
Errantes populos domuit: Liguresque vocavit.
Sardoum tenuit littus satus Hercule magno
615Sardus et a Graiis Cyrni descendit origo.
Roma Phrygum labor est: Capuanaque moenia, Manto
Filia Dircei vatis post condita tecta
Et Clarii delubra Dei comes addita Lydis
Cum Duce Tyrrheno Venetos adnavit ad agros.
620Tibur ab Argolicis positum: Locrensibus Aiax
Auctor, ab Argivis Volsci fundata Coracis
Oppida. Quid scopulis segnes haeretis in istis?
Vestra nec aspicitis sese ostentantia regna?
Arduus Hesperio vobis Garganus ab orbe
625Ostentat sublime caput, cum mane colorat
Sol novus oppositos Eoa lampade montes.
Cernimus excelsas umbris in rupibus arces,
Picenisque iugis albentia moenia, clamat
Vos ab oliviferis laetissima collibus Ancon:
630Brachiaque in portus pandit sinuata capaces,
Amplexura rates et susceptura benigno
Mahumeti genus hospitio, fautrixque futura.
Gloria vos aeterna manet, generosa nepotes
Facta legent, patrumque volens exempla iuventus
635Magna sequi pugnas animosior ibit in omnes:
Et partas augebit opes, natosque per artes
Ingenuas ducet Virtus audita parentum.
Sic vivet longaevus honos et fama superstes
Per populos ibit late. Si Troius heros
640Ista per iratum diis adversantibus aequor
Navibus amissis et milite coepit inermi
Arva, quid haec delecta manus, congestaque classis
Foeta armis, animisque ducum, numeroque virorum
Moliri poterit? Longo iam vincitis aevo:
645Nec fugere a vestris audet victoria castris.
Vos immane genus Thraces et Marte superbos
Nubigenas, saevoque satas Ixione gentes,
Atque Pelectronios Laphithas vicistis et omnem
Euboeam, Pelopisque domos, altamque Corinthum,
650Euxinum pelagus vestrum est et lata Propontis,
Ioniumque fretum, laeto vos Adria vultu
Nunc vocat et fines Thetys quae cingis Etruscos,
Et minor est vobis audacia viribus; ite
Divitias, aurum, pecus et sola pinguia vobis
655Hesperii servant, istis audete potiri.
In vetitas non itis opes, in vestra venitis.
Heredis, non hostis erunt Oenotria regna,
Cum vestrae ditionis erunt, modo possidet hostis
Ausoniam, patiturque truces invita tyrannos.
660Nocte, dieque gemunt urbes, durumque recusant
Ferre iugum, populi tensis ad sidera palmis
Maturare rogant, ita se finire labores,
Aerumnasque putant et libertate potiri.