Petrarca, Francesco Arezzo 1304 - Padova 1374, Africa, Africa Africa Africa (N. Festa, 1926)

Scipio provectus pelago Romanaque classis
Iam placidum sulcabat iter. Non rauca procellis
Equora fervebant; ventisque silentibus undas
Victorem sensisse putes. Tranquillior illis
5Vultus erat, celo facies composta sereno.
Sic hostile fretum, sic cunta elementa videres
Obsequio mulcere ducem. Iam litora longe
Africa linquebant alacres et bella canentes
Ibant ac valido frangebant remige fluctus.
10Puppe ducis media tacitus meditansque sedebat
Ennius, assiduus rerum testisque comesque;
Scipio quem tandem aggreditur verbisque benignis
Excitat incipiens: "Nunquamne silentia rumpes,
O michi multorum solamen dulce laborum?
15Fare, precor; nam perpetuis tabentia curis
Pectora nostra vides. Placido sermone levare
Illa soles; faciesque modo, tantum ora resolve,
Si tibi nascenti, quo polles, summus Apollo
Ingenium celeste dedit, si turba dearum
20Castalio infantem demersum gurgite lavit
Ex Elicone sacro, collesque eduxit in altos,
Et calamum et vocem tribuit mentemque poete."
Ennius auditis caput extulit atque ita fatur:
"O flos Italie, iuvenis, stirpisque deorum
25Certa fides, quid nunc nostro placet ore moveri,
Quidve iubes? Equidem tacito modo pectore mecum
Volvebam quod nulla ferent iam secula maius
Eximie virtutis opus, quam nostra quod etas
Leta videt, nullusque unquam sub mente movebit
30Grande aliquid, cui non, magnas spes inter, honestum
Nomen in ore sonet, qui non venturus ad actum
Scipiade meminisse velit, pro munere vultus
Non cupiat vidisse tuos. Maiorque sepulcri
Post cineres te fama manet. Mortalia Livor
35Carpit enim; at Mors Invidiam consumit et arcet
Ac procul a bustis abigit. Tua gloria pridem
Vicerat hanc pestem, iamque altas tuta per auras
Fugit humum morbosque hominum moresque malignos,
Seque parem tulit alma deis. Tamen ecce supremum
40Incrementa diem fame tibi multa daturum
Promisi expertus; quoque ipse a morte recedes
Longius, hoc maior meritum te fama sequetur.
Tempore crescet honos perque ultima secula mundi
Clarus eris. Virtus quoniam non altius ibit:
45Descensus vereor. Sed nostra peritia fandi
Nondum propositam valuit contingere metam,
Nuper ab exiguis radicibus orta, nec ante
Cognita per Latium, Argolicis contenta colonis.
Hoc igitur mecum indignans sub mente movebam,
50Precones meritos tua quod notissima virtus
Non habitura foret. Macedum rex magnus amici
Forte videns saxum Eacide titulosque sepulcri,
'Fortunate' inquit 'iuvenis, cui nominis illum
Preconem reperire fuit!' Non parva profecto
55Est claris fortuna viris habuisse poetam
Altisonis qui carminibus cumulare decorem
Virtutis queat egregie monimentaque laudum.
At tibi, summe ducum, claro quo nullus Homero est
Dignior, in reliquis blanda inque hoc durior uno
60Me solum Fortuna dedit. Currentibus annis
Nascetur forsan digno qui carmine celo
Efferat emeritas laudes et fortia facta
Et cui mellifluo melius resonantia plectro
Calliope det fila lire vocemque sonoram."
65"Parce, precor, verbis: tibi non, me iudice, vates
Meonius nec iure tibi preponitur altus
Euripides aut quos claro cognomine Grai
Concelebrant. Alio nolim me carmine dici,
Si dicendus ero. Quin quod te poscimus" inquit
70Scipio "prosequere; et que sint permissa poetis,
Famoseque rei certos agnoscere fines
Te liceat monstrante michi: quid laurea signet
Tam ducibus claris quam vatibus addita sacris.
Neve tibi indignus videar cui talia forte
75Narrentur, nobis animum dulcedine quadam
Pulcra movent, et continuis hoc pectus ab armis
Dulcia concussum placide capit otia lingue."
Ille autem "Nulla est, fateor, tam dura feroxque
Mens" ait "alme ducum, cui non sit pulcra voluptas
80Interdum curas inter viteque labores
Pyerios audisse modos dulcesque dearum
Irrepsisse choros. Sed enim hec precordia nunquam
A Musis aversa reor. Non talibus astris
Tam magnum genuisse virum Natura videtur.
85Errasset, si cui dederat cupidissima fame
Pectora, Musarum non ingessisset amorem.
Quisquis enim se magna videt gessisse, necesse est
Diligat eternos vates et carmina sacra.
At nunc quod nostro poscis sermone doceri,
90Accipe quam brevibus. Non illa licentia vatum est
Quam multis placuisse palam est. .........
Scripturum iecisse prius firmissima veri
Fundamenta decet, quibus inde innixus amena
Et varia sub nube potest abscondere sese,
95Lectori longum cumulans placidumque laborem,
Quesitu asperior quo sit sententia, verum
Dulcior inventu. Quicquid labor historiarum est
Quicquid virtutum cultus documentaque vite,
Nature studium quicquid, licuisse poetis
100Crede: sub ignoto tamen ut celentur amictu,
Nuda alibi, et tenui frustrentur lumina velo,
Interdumque palam veniant, fugiantque vicissim.
Qui fingit quodcumque refert, non ille poete
Nomine censendus, nec vatis honore, sed uno
105Nomine mendacis. Potes hinc perpendere quicquid
Scire petis: nostri que sit mensura laboris,
Et latos fines, et quanta licentia nobis.
Laurea restat adhuc: cuius dignare parumper
Participes nos esse tibi. Si gloria bello,
110Nec minus ingenio constat, patiere virenti
Fronde duces vatesque simul sacra tempora cingant.
Immortale decus viror immortalis utrisque
Indicat et longe promittit tempora vite.
Hinc deus ingenii lauros amat almus Apollo,
115Pyeridum solitus cithara modulante choreas
Incola Cirreo totiens duxisse sub antro.
Preterea hanc frondem rapido non fulmine vexat
Iupiter ex cuntis, talemque meretur honorem
Laurus: ab ethereo tanta est clementia rege.
120Iam fame quod fulmen erit, nisi sola vetustas
Omnia prosternens? Hunc gloria nostra pavorem
Non habet, atque ideo spernentis fulmina frondis
Serta gerit sanctoque legit de stipite ramos."
Dixerat. At Scipio subridens: "Omnia mulcent;
125Sed ledis brevitate tua; et dum dulcius inter
Ista sonant, medio sitientes calle relinquis.
Ergo age! nam nullum iam litus cernitur, et sol
Transivit celi medium. Tu dulcia prome
Verba, quibus mens alma scatet, placidoque volentes
130Et longo sermone feras, partemque diei
Et partes pelagi minuens." Tunc ille coactus
Incipit - hic omnes tenuerunt murmura naute
Et comites siluere ducis -: "Vestigia Fame
Rara sequens, quantum licuit per secula retro
135Omnia pervigili studio vagus ipse cucurri,
Donec ad extremas animo rapiente tenebras
Perventum primosque viros, quos Fama perenni
Fessa via longe ignotos post terga reliquit.
Hic quisquis merito fulgens fuit obvius, illum
140Amplexu tenuisse animi michi gloria summa est
Inque locum cari semper coluisse parentis.
Precipue illustres calamo florente poetas
Admisi atque ima cordis sub parte locavi.
Milibus ex tantis unus michi summus Homerus,
145Unus habet quod suspiciam, quod mirer amemque.
Ille michi e celo veniens tam sepe videtur,
Ut stupeam potuisse hominem sic alta tenere,
Astrorum sic nosse vias, sic climata terre!
Qui licet ante novos reges et tempora Rome
150Floruerit, tamen hoc in tempus mente reduxi
Presentemque animo ficta sub ymagine feci.
Hoc sine nulla dies abiit, nox nulla sine illo.
Ille breves cenas in longum traxit, et idem
Nunc longam breviare viam, nunc tramite plano
155Edocuit rigidi transire cacumina montis:
Denique quicquid agens, nullo discrimine secum
Sopitus vigilansque fui, noctemque diemque.
Hic michi nunc etiam dubii sub tempore belli
Affuit in somnis. Quis somnum dixerit illum?
160Pervigil astabam. Fracta nam pace sub armis
Omnia fervebant; seroque in castra reversus
Contigeras animum. Iubeas si vera fateri,
Non timui; tamen in dubio spes fessa pependit
Usque sub occasum solis. Tum maxima pernox
165Cura animum tenuit, quid secum postera ferret
Tot motus clausura dies. Hic nocte sub alta
Aspicio adventare senem, quem rara tegebant
Frusta toge et canis immixta et squalida barba.
Sedibus exierant oculi. Cava frontis ymago
170Horrorem inculta cum maiestate ferebat.
Dirigui. Tunc ille manu similisque videnti
Occupat ancipitem Graioque hec more profatur:
'Salve, care michi Latie telluris amice
Unice! quodque diu votis animoque petisti,
175Aspice qualis erat quondam dum vixit Homerus.
Huc ego vix tandem reserato carcere Ditis
Emersi, tacite perrumpens viscera terre'.
Procubui voluique pedes contingere pronus:
Umbra fuit nudeque heserunt oscula terre.
180'Surge' ait 'et mecum ex equo, nam dignus es, ultro
Congredere et, dum tempus habes, tam sepe negato
Colloquio satiare meo'. Tum protinus ardens
Exsurgo 'Gentisque ingens o gloria' dixi
'Argolice summumque decus, quis talia tanto
185Supplitia inflixit? Sacre quis lumina frontis
Natureque duces rapuit, tantumque nocere
Sustinuit mundo? Non hic michi creditus olim:
Lincea quin acies animo occursabat amanti
Visque oculis immensa tuis. Quos Grecia portus
190Dives habet gemino late circumflua ponto;
Quos colles, que rura colit, que vallibus imis
Antra tenet, quenam frondosa cacumina silvis
Aut pelago scopulos, quos non michi lumine certo
Monstraris? Cernenda aliis longinqua dedisti,
195Ipse propinqua videns minime? Miracula menti
Quanta mee! Egeo diffusas ecce profundo
Cicladas hinc numero; video quot litore flexus
Hellespontiaco: tu me nequis ipse tueri,
Ostendens tam multa michi!' Tum suscipit ille:
200'Vera quidem memoras; sed non miranda. Quid ergo?
Qui michi corporeos Deus abstulit, ille nequibat
Restituisse alios quibus hec archana viderem?
Desine iussa Dei solitis onerare querelis,
Mortalis! Namque ista hominum stultissima lis est.
205Iusta facit quecumque facit. Sed noscere cunta
Vestra nequit gravitas sub opaci carceris umbra.
Quam multis nocuere oculi visusque vagari
Compulit et cepto forsan semovit honesto!
Hinc ea sponte quidem, gravis ut nocituraque multis,
210Sarcina deposita est. Quin hinc modo pergimus ultra?
Tu cecum ne sperne ducem. Fortasse videbis
Multa animo placitura tuo. Nec cura futuri
Solicitet casus. Quoniam lux crastina campos
Sanguine Penorum Latio victore rigabit'.
215Prosequor augurio letus. .........
Hic ego - nam longe clausa sub valle sedentem
Aspexi iuvenem -: 'Dux o carissime, quisnam est,
Quem video teneras inter consistere lauros
Et viridante comas meditantem incingere ramo?
220Nescio quid, nisi fallor, enim sub pectore versat
Egregiumque altumque nimis'. 'Non falleris' inquit:
'Agnosco iuvenem sera de gente nepotum,
Quem regio Italie, quemve ultima proferet etas.
Hunc tibi Tusca dabit latis Florentia muris
225Romulea radice oriens, urbs inclita quondam,
Nunc nichil. Utve queas ortus confinia nosse,
Divitis egregius muros interluet urbis
Arnus in Ausonie descendens litora Pise.
Ille diu profugas revocabit carmine Musas
230Tempus in extremum, veteresque Elicone Sorores
Restituet, vario quamvis agitante tumultu;
Francisco cui nomen erit; qui grandia facta,
Vidisti que cunta oculis, ceu corpus in unum
Colliget: Hispanas acies Libieque labores
235Scipiadamque tuum: titulusque poematis illi
AFRICA. Quin etiam ingenii fiducia quanta,
Quantus aget laudum stimulus! seroque triumpho
Hic tandem ascendet Capitolia vestra, nec ipsum
Mundus iners studiisque aliis tunc ebria turba
240Terrebit quin insigni florentia lauro
Tempora descendens referat comitante Senatu.
Hinc modo tantus amor, tanta est reverentia lauri.
Omnibus ex silvis iam nunc sibi gratior una est
Delphica; iamque novas discit connectere frondes
245Serta gerens; iam venturi presagia mulcent.
Iste senescenti tantum illo in tempore Rome
Carior, annose quantum contingere matri
Filius ille solet, quem post lacrimosa sepulcra
Natorum vidue sterilis tandem attulit alvus.
250Illa quidem, que iam lustris nil tale ducentis
Viderit, hunc magno spectabit leta favore,
Laurea dum capiet, dum templis serta relinquet
Primitiasque suas sanctas affiget ad aras.
Florentina omnis magis ut sit grata propago
255Idem unus tibi, Roma, dabit, nec protinus urbem
Peniteat Tusci fundasse ad gurgitis undam.
Hic quoque magnorum laudes studiosus avorum
Digeret extrema relegens ab origine fortes
Romulidas, vestrumque genus sermone soluto
260Historicus, titulosque urbis et nomina reddet.
In medio effulgens nec corpore parvus eodem
Magnus erit Scipio; seque ipse fatebitur ultro
Plus nulli debere viro. At si vita manebit
Longior, et nullo prevertet turbine ceptum
265Impetus alter iter, tunc ampla volumina cernes
Magnarum rerum vario distincta colore
In tempus perducta suum. Quis cunta renarret
Que clausa sub mente gerit?'. Pulsabar hanelo
Pectore, visendi cupidus cupidusque loquendi
270Interea, et magnum - quis credere posset? - Homerum
Dulcibus optabam verbis imponere metam.
Iam michi carus erat te propter et alta relatu
Cetera. Procedo sensim propiorque parumper
Conspicio curis gravidum sub flore iuvente
275Et calamo herentem viridique in gramine septum
Arboribus variis nitidissima flumina iuxta
Ac gelidos inter fontes rupesque prealtas.
'Respice' dux inquit 'que sint umbracula ruris
Effigiesque sui. Namque hic ad talia primum
280Eriget ingenium; variis mox partibus Orbis
Et terra pelagoque vagus concepta per annos
Desperata sinet. Vix rerum turbine tandem
Explicitus magno transibit plurima cursu'.
Singula mirabar, vix auditaque salute
285Sustulerat gravis ille oculos et dicta parabat,
Cum matutino litui clangore repente
Excutior visis, somnusque recessit inanis,
Teque aciem video mediis educere campis
Sublimem hortantemque viros et signa moventem."
290Ennius, interea, dum talibus ore disertus
Equoreum permulcet iter - iam fessus hanelos
Phebus Athlanteo recreabat gurgite currus -
Haud aliter quam qui levibus per plana quadrigis
Vectus et irriguo perfusus membra sopore
295Non sentit transire diem longamque repente
Decrevisse viam stupet et vix credulus audit,
Hesperio levus Zephirus surgebat ab axe.
Vela levat classis; tum dextro tramite prore
Volvuntur, fratrisque locum vice Cinthia pernox
300Invigilat, lassisque datum requiescere nautis.
Remigis ut strepitus siluit stridorque rudentum,
Scipio mitis ait: "Seu sunt, seu talia fingis,
Dulcia sunt, fateor, sensusque et pectora mulcent.
Illum equidem iam nunc iuvenemque novumque poetam
305Complector, tibi nunc visum quondamque parenti,
Promissumque michi gemino sponsore profecto
Diligo, quisquis erit; si nullus, diligo nullum."
Dixerat, et facili prebebant corpora somno.
Sol pelago rediens ubi primum emersit Eoo,
310Ingentesque procul iactabat carbasus umbras,
Litora prospiciunt alacres Lilibeia naute
Trinacriamque pari concordes voce salutant.
Iam Drepanum pretervecti iamque omne remensi
Inde latus Siculum, solide telluris in arvis
315Ut primum posuere pedes, pulcerrima rura
Terrestri secuere via. Non carmine nostro
Letitia Italie, non occursantia passim
Agmina victori, populi non urbibus haustis
Servata grates pro libertate canentes
320Stare queant; donec patrie sub menia ventum est
Et luxit sperata dies tempusque triumphi.
Hic quoque, Calliope, quamquam sub fine voceris,
Dextra veni seroque favens assiste labori.
Pulcrior Ausonio nunquam surrexerat orbi
325Ulla dies. Roseo vultum suffusa rubore
Phebeos frenabat agens Aurora iugales;
Letior ipse quidem solito et formosior alte
Imperiis urgebat equos, iam lumine Romam
Appenninigene spectans de vertice silve.
330Conveniunt proceres, portis ruit obvia turba.
Sexus uterque frequens, etas se proripit omnis,
Omnis honor omnisque gradus: substernitur auro
Omne solum et variis resplendent pulpita gemmis.
Purpura per vicos sparsa est et purpura tectis
335Obtentu factura viris victoribus umbras.
Inde senum miti descendunt agmina vultu,
Hinc iuvenum phalerata phalanx in limine primo
Exceptura ducem. Facie subit ille serena
Ardua purpureo residens sua menia curru
340Et niveis invectus equis; generisque ferebat
Etherei frons alma fidem. Tum milia vinctis
Post tergum manibus captivi tristia vulgi
Procedunt: Macedum proceres, quo bella Philippus
Foverat auxilio: Sopater dux primus et ipsum
345Sanguine contingens regem mestissimus ibat;
Post omnis legio gravibus connexa cathenis
Insequitur. Tum parte alia spectacula magni
Siphacis: miseranda habitu namque obruta vinclis
Maiestas lacrimis pectus terramque rigabat
350Flensque retro ad magnum referebat lumina crebro
Humida victorem: qualem sprevisset amicum
Mente notans tacita. Preter tot dura ruine
Angebat miserum pudor. Ingens turba suorum
Regia consequitur tremulo vestigia gressu.
355Hinc meriti cives, laqueis gens perfida iustis
Penorum perplexa venit, pulcerrima Rome
Menia suspiciens: dux frater Hanibalis illis
Primus erat; Maure subeunt post agmina gentis
Gallorumque manus; Italus namque ordine in illo
360Nemo fuit: digna meritos mulctaverat omnes
Morte simul, terreque hostes mandaverat Afre
Indignos patrie aspectu et tellure sepulcri.
Ante ebur et radians aurum et pretiosa supellex
Et vestes ostro insignes penitusque potentum
365Divitie regum pompa celebrante vehuntur.
Inde graves clipei prereptaque fortibus arma
Signaque et horrentes galee cristeque trementes;
Post tristes ducuntur equi domitique elephantes
Demissa cervice graves. Puerilia circum
370Milia funduntur: turba obstrepit inscia rerum,
Bellua Barbarico quod tanta veniret ab orbe.
Hinc illinc Romana acies erepta nefando
Servitio letumque canens ex more triumphum
Concelebrat, nequeuntque oculos satiare videndo
375Servatore suo. Prior it Terentius horum
Culleo: vir clarus, Latia tunc urbe senator,
Libertus veluti carum coluisse patronum
Scipiadam fertur vitam obsequiosus in omnem.
Ultimus it victor. Latiis exercitus armis
380Atque equitum peditumque acies, velut obvius esset
Hanibal in primo venturus limine contra,
Tum tube et horrisonis victricia classica late
Perstrepuere modis: tremuerunt Tybridis unde
Ac circum pavet omne nemus; fragor horridus Albam
385Argolicumque quatit Tibur gelidumque Soracte
Et Prenestinis rigidas in collibus arces.
Sic tandem insueto Capitolia celsa triumpho
Ingreditur, gratesque deis persolvit amicis;
Immensumque auri montem ingentesque recondit
390Thesauros in templa Iovis, tempusque per omne
Ditavit patriam. Sibi sed cognomine solo
Contentus nichil hic proprias invexit in edes.
Nec dubium quin ad reliquos per bella triumphos
Straverit ense viam atque Orbis patefecerit Urbi
395Imperium: puduit neminem Carthagine victa
Subdere colla iugo, dominosque agnoscere mundi
Romanos bello indomitos populumque Quirini.
Ipse coronatus lauro frondente per urbem
Letus iit totam Tarpeia rupe reversus.
400Ennius ad dextram victoris, tempora fronde
Substringens parili, studiorum almeque Poesis
Egit honoratum sub tanto auctore triumphum.
Post alii atque alii studio certante secuti.
Ipse ego ter centum labentibus ordine lustris
405Dumosam tentare viam et vestigia rara
Viribus imparibus fidens utcumque peregi,
Frondibus atque loco simul et cognomine claro
Heroum veterum tantos imitatus honores,
Irrita ne Grai fierent presagia vatis.
410Nunc ego non ausim vos hinc ad tristia, Dive,
Materiamque trucem post tot modo leta vocare.
Quin potius longe fugite atque avertite vultus.
Certe ego vobiscum fugiam tristesque querelas
Invidie, procerum crimen culpamque Senatus
415Non referam, populique nefas ac sponte receptum
Exilium mortemque ducis titulumque dolentis
Aspera marmoreo subscriptaque iurgia busto.
Hec memorent alii: michi nam certissima mens est
Hic metam posuisse operi; patiarque nec unquam
420Carmine tam mesto sacras maculare Sorores.
O mea non parvo michi consummata labore
Africa! dum crescis, dum te comens relegensque
Mulceo, magnanimum Mors importuna Robertum
Intempestive mundo subtraxit egenti;
425Et michi prerepta penitus dulcedine vite,
Speratum tibi clausit iter. Quo tramite perges,
Infelix? Monstrabo viam. Non atria luctu
Turbida funereo, non dulcia limina quondam
Parthenopea petes. Tepidi nova saxa sepulcri
430Tristis adi lacrimisque riga. Cum videris illic
Ingentem exigua regem tellure iacentem,
Te sibi viventi promissam redde sepulto
Ac cineri persolve sacro: nam spiritus astra
Iam repetens, terrasque retro despectat inertes;
435Sceptra caduca fugit, mortales negligit actus.
Ille tamen, quamquam regni diadema relicti
Rideat et curas veteres, nimiosque labores
Erroresque hominum solio miseratus ab alto,
Nos, nisi fallor, amat; nostri mitissimus olim
440Arbiter ingenii. Quo terris sidere rapto
Heu heu quam vereor ne quid tibi durior etas
Obstrepat et titulis insultet ceca decoris!
Hospes Pyeridum nostro iam solus in evo
Reddere promeritum studiis qui nosset honorem,
445Interiit: secumque simul spes nostra recessit.
Felices quos illa prius meliora tulerunt
Tempora! Nosque utinam.... Nequicquam vana precamur!
Non licet ire retro. Nos cunta novissima seros
Et ferus adverso prospexit Iupiter axe.
450Utendum sorte est et sidera nostra sequenda,
Qua ducunt, ne forte trahant. Michi degere vitam
Impositum varia rerum turbante procella.
At tibi fortassis, si - quod mens sperat et optat -
Es post me victura diu, meliora supersunt
455Secula: non omnes veniet Letheus in annos
Iste sopor! Poterunt discussis forte tenebris
Ad purum priscumque iubar remeare nepotes.
Tunc Elicona nova revirentem stirpe videbis,
Tunc lauros frondere sacras; tunc alta resurgent
460Ingenia atque animi dociles, quibus ardor honesti
Pyeridum studii veterem geminabit amorem.
Tu nomen renovare meum studiosa memento:
Qua potes, hac redeat saltem sua fama sepulto
Et cineri reddatur honos. Michi dulcior illo
465Vita erit in populo et contemptrix gloria busti.
Interea tamen hec, iubeo, per inertia transi
Agmina solicito populorum incognita passu,
Vix procul extremo salutata a limine linquens,
Heu paucas habitura domos et rara per Orbem
470Hospitia! At si quem vere virtutis amicum
Obtulerint tua fata tibi, secura repostum
Angustumque precare locum sub paupere tecto,
Atque ibi, sola quidem potius peregrinaque semper
Quam comitata malis, annosa fronte senesces,
475Donec ad alterius primordia veneris evi.
Tum iuvenesce precor, cum iam lux alma poetis
Commodiorque bonis cum primum affulserit etas.
Si iuvenem iuveni mediis avellere flammis
Contigit incolumem tumidasque efferre per undas,
480Per te ipsam iam facta senex, precor, ista cavere
Post mea fata velis, quodque omnia proterit unum
Tempus edax rapidosque dies solemque vorantem
Secula et Invidie tristes contemnere morsus.