Barignani, Fabio saec. XVI, Gigantomachia, Gigantomachia Gigant. Gigantomachia (G. Nonni, 1988)

Extulerat iubar auratum Tithonia coniunx
Regna viri linquens, croceo qui tectus amictu
Stertebat toto proflans e pectore somnum.
Illa, senis rabiem longumque exosa soporem,
5Laxarat Zephyris crines floresque canistris
Purpureos plenis spargebat, vertice odoro
Idalium stillans rorem, dum nubila circum
Humida surgebant et mille coloribus aer
Tinctus erat. Laetae per summa arbusta volucres
10Phoebeos cantu radios lucemque canebant
Atque virum non ulta prius lugebat ademptum
Daulias ales Ityn, querulo loca carmine complens,
Cum Somnus nigris volitans per nubila pennis
Aethereas fugiens auras opulenta subibat
15Tecta Arabum, ducens ubi longa oblivia Lethe
Invitat somnos et curas delet edaces.
Nubigenum interea regem sub fluminis antro
Liquerat alma quies. Surgit torquensque leonis
Terribili impexum seta cum dentibus albis
20Exuvium iam invadit iter, Titania membra
Mirans et validam iactans per inane securim;
Eurytus hinc Broteasque ferox, quos cetera pubes
Consequitur spoliis suffulta et pelle ferarum.
Et iam tempus erat medio cum Phoebus in axe
25Incumbit terris sterilique exusta calore
Arva arent, herbae sitiunt et gratior umbra est
Armentis liquidi et fontes scatebraeque salubres,
Cum se nympharum pulchro obfert agmine turba
Ludens deductis per gramina laeta choreis.
30Hae teneras gratis mulcent concentibus auras
Arboribus circum, circum viridantibus umbris;
Illae amne in medio saliunt vitreisque sub undis
Alternant agiles per candida brachia motus
Lubricaque intorquent niveis vestigia plantis;
35Enatat haec ferit et flumen, cum poplite suras
Ostentans molles; salit illa et levia monstrat
Pectora marmoreosque humeros tenerasque papillas,
Quae caelo ducant ad dulcia furta Tonantem.
Sub fluvio splendet cervix argentea, totum
40Tum latus aurata et frons et lumina nigro
Tersa hebeno, nix et niveo quae purpura in ore est.
Verum ut terrigenas et longas quadrupedantum
Senserunt acies, passis per colla capillis
Membra fugae dederunt seque occuluere sub antris.
45Effera laetatur gens et iuvat ire per umbras
Nympharumque domos loca vel mortalibus aegris
Devia, Cyclopas donec Vulcaniaque aera
Et strepitus raucos arrectis crinibus omnes
Obstupuere; terunt iter et sub gurgite fontis
50Arcadii coeunt ac pectora flumine premunt.
Haud secus (ut perhibent) Pagasaea puppe pererrans
Aequora, limosi rapidas cum ad Phasidos undas
Phrixeum vellus iustis exposceret armis,
Aesonides stupuit, duri cum semine dentis
55Prospiceret galeas cristis nutantibus altas
Exsilere, hinc humeros latos instructaque ferro
Pectora, quam genitor stupuit Neptunus equinas
Cum vidit pendere iubas hirsutaque membra.
Ipsi Titanes cunctis in millibus ibant
60Elati capite horrifico, medium superantes
Nerea, nec ponti fluctus latera ardua tinxit.
Miscetur pelagus voci et nemora avia longe
Responsant. Ibant humano corpore supra
Aequora, pars placidis horrenda latebat in undis.
65Ut terram tetigere, omni de parte recurvum
Implerunt littus; linquentes littora, silvas
Depopulant celeresque feras terrentque necantque.
Tum, quia caligans iam lux vocat, ocius omnes
Sacra Gigantei pergunt ad tecta tyranni,
70Iungunt hospitio dextras, socia agmina iungunt
Et captam dirimunt praedam pinguisque ferinae
Implentur somnoque exporgunt corpora inerti.
Interea in roseis fulgebat lutea bigis
Aurora humentesque polo dimoverat umbras,
75Adventu lustrans Idaea cacumina laeto,
Cum sese accingunt bello. Fremit ipse Typhoeus,
Fortis ut horrificos cum prima in proelia taurus
Mugitus ciet et furibundus in aere aperto
Insultat, quatiens humeros ventosque lacessens,
80Cornibus excita ad pugnam proludit arena:
Haud aliter ductor stat supra vertice toto
Incandens solusque Iovem divosque voravit
Excogitans, nimium nimio, heu, sibi robore fretus.
Sic alii regem superum, veluti nihil obstet,
85Multa in frusta secant; instatque furitque Typhoeus
Accendens socios, dein collo pondus Olympi
Frondentis subit. Astraeus cervice sub alta
Praeponens humeros immensum sustinet Ossam,
Pelion atque Othryn rapiunt Coeusque Bromusque,
90Tum Pindum atque Homolen Phlegyas Acholastus et ingens
Extollunt. Frustra inclusis fornacibus atras
Excutit Aetna comas, nimia nam mole gravatur.
Circumfusi alii innumeros nullo ordine montes
Montibus adglomerant, resonat vi fervidus axis.
95Quis tibi tunc animus, divum sator atque hominum rex,
Cum caelo infandam spectares fervere gentem,
Aethera misceri strepitu iamque aera totum
Terrigenum oppressum membris sedemque deorum
Viribus exposci! Renuit Saturnia Iuno
100Imperium sibi sorte datum, gemit undique divum
Sancta cohors. Instat furibunda mente Typhoeus;
Circum nubigenae, circum Titania pubes
Aestuat et superum miratur inertia corda.
In medio manet ipse et cunctis altior omneis
105Increpitat superos, foveant cur aethera et aequo
Non se committant campo nec viribus ausint.
Ceu lupus impastus plenum cum lustrat ovile
Nocte super media, se huc vertit turbidus atque huc
(Urget enim vesana fames) molle et pecus intus
110Totum animadvertens, muris irascitur, atram
Horridus aspectans caulam et fremit ore cruento,
Haud aliter fera corda tument rabidaeque furenti
Ignescunt irae et frustra conscendere caelum
Nititur. At pater exclamat Saturnius ardens
115Obsistens natumque affatus talia mandat:
"Suggere tela mihi, quae nuper Lemnius antris
Attulit Aetnaeis, non ullum dextera frustra
Torserit" atque unum arripiens ad limina tendit.
Sustulit ut dextram, sublatum ut pondere vasto
120Libravit, subiit fulgor; tum tempore eodem
Scindit se caelum crepitans et protinus ignis
Exsilit erumpitque simul tonitrusque fragorque
Ictusque et totus efflagrat comminus aether.
Nec vero prior excusso de verbere flamma
125Emicuit, tonitruve fuit tunc segnior ictus.
Haud secus ac summo in saxo cum saepe videmus
Pastorem arrepta spirantem immane securi
Findentemque ornum cuneisque in frusta secantem,
Apparet iactata alte post terga bipennis,
130Mox sonitus, mox ingenti convulsa fragore
Vox sonat et ruptae luctantur in auribus aurae,
Sic statim strepitus caelo collisus aperto
Horrendum tonat et collisu accenditur ignis
Fulmineus, nimbosa acies frangitque feritque;
135Terra tremit, mugit pontus, circumtonat aether,
Tartareus Phlegethon saevique sacraria Ditis.
Decidit ast ictu Lycabas, iustissimus unus
Qui Centaurorum fuerat foedatque cruore
Arentem terram. Tum surgit ad aera clamor
140Ut miser oppetiit; Libycae de more leaenae
Frendunt nubigenae, frendit fera turba Gigantum
Et magis horrendo gliscit violentia regi:
Stare loco nescit, fremit atque hortatur ad arma
Infandum populum caeloque insurgit et, altos
145Concutiens humeros, montes huc iactat et illuc.
Effervet circum populus, iuga montibus haerent.
Aeris imperium, Iunonis maxima regna,
Occupat aeria regnatque in sede Typhoeus.
Omnia squallebant, graviori pondere pressus
150Atlas succubuit, stellis qui ardentibus axem
Caelatum torquet, sed fortis sustulit illum
Amphitryoniades, humero dum forte levatus
Collum supposuit. Lucem mortalibus almam
Sustulerat Phoebus Pyroisque Eous et Aethon,
155Flammivomis Phlegon efflans e naribus ignem,
Solis equi, assueto curru lorisque carentes,
Axe sub Hesperio ambrosiam et dulcem panaceam
Carpebant, fulvum mirati in frondibus aurum.
Lux erat et tenebrae; simul alis vasta premebant
160Aequora subtincti Phoebei sanguine currus;
Undique congeries rudis indigestaque rerum
Obscurumque Chaos et plurima mortis imago;
Ignea vis caeli pallens, pallentia nigros
Sidera dant oculos, bifrontis numina divi;
165Succinctae et fugiunt Horae properantibus alis,
Insomnes Horae, namque his fulgentia divum
Limina et immensi custodia credita caeli.
Sed subiit fratris radiis obnoxia Phoebe,
Sanguineoque comas pallens obnupsit amictu.
170Nulla Iovi fuerat spes, cum qui obsisteret armis
Titanum sub Threicio Mars axe sederet.
Heu frustra Cretes, Dryopes pictique Agathyrsi
Circum aras circumque boum sacra exta fremebant
Smynthea thure Indo myrrhaque crocoque colentes.
175Victima nulla litat, non casta aspirat Athenis
Bellona, innuptae peplis irata puellae
Numina non mulcent, non textis serta corymbis
Te, Lenaee, iuvant; celebrant trieterica frustra
Turba Mimallonidum thyrsos ad sacra ferentum.
180Ducit amor caeli capiuntque ruentia regna:
Hoc opus, hoc studium. Tunc ergo insignia lyncum
Colla premens biiugum trietericaque orgia temnens
Aethera per vacuum solvebat lora secundo
Curru lenta volans, cum regem ad bella sequentes
185Aetnaei fratres caelo capita alta ferebant.
Interea rubicunda Ceres, delapsa per auras,
Ora coercebat geminorum dura draconum,
Triptolemo quos iam Tritonida misit ad urbem:
Hic omneis terrae cultus, hic arida messis,
190Sidere quo inflexo fument sub vomere tauri,
Qui pariant hiemem venti, quae pinguia culta
Menstrua cum reparet radiantia cornua Phoebe.
Sed pater omnipotens tristes sub pectore curas
Tristis et ipse premens et secum plurima volvens
195Compellat natum et Mavortia mittit ad arva
Auxilium petere et Marti fera bella referre.
Ille auris levior caelum iam nactus apertum,
Radit iter liquidum et Geticos pronus legit agros
Convenit et Martem, qui alto procumbit in Haemo.
200Templum augustum ingens in summi vertice montis
Eminet aequatum caelo, cui ianua duro
Ferro versa fremit, fulgenti moenia ferro,
Compactae ferro solidoque adamante columnae,
Ferratae bases collo stridentia torquent
205Tecta. Trabes triplici maeandro hic undique cingunt
Aeratae spirae, stridunt solido omnia ferro.
Hae Martis sedes. Membris multoque tepebat
Sanguine terra rubens humana squallida caede.
Vestibulum ante ipsum obtutu tenet ora tumenti
210Demens Ira, parens belli Discordia, vittis
Sanguineis annexa comas serit undique flammam
Inque suum incandet Rabies armata cruorem,
Obscuro frendit vultu mugitque furitque
Horrendus Furor, Insidiae Fraudesque Dolique
215Ore silent tacito, rapiunt furtim omnia, furtim
Accendunt pugnas, horroris veste sub atra
Et latet et metuit Timor impalletque fugitque
Aeriam lucem trepidatque sub obice valvae.
Extollens caput ante alios sibi poscit honorem
220Ambitio tumida et iactantia verba volutat;
Invida Pestis eam comitatur, gramina vultu
Qua laeta et viridis confestim exaruit herba
(Bellum amat atque iras semperque incendia miscet),
Pallentes Morbi, imprudens Audacia, dira
225Seditio, vana et Commenta et sacra Libido.
Post has currus erat, quem circum garrula Fama
Aera carpebat tenerum stridentibus alis;
Mortiferum Bellum, Dolor impius inde Laborque
Circumeunt, sedet in medio Fortunaque Morsque.
230Altera nunc tristis currum, nunc laeta benignave
Aut adversa premit, nunc et promittit honorem,
Nunc negat, illecebris blanditur, saeva minatur;
Altera sanguineam falcem post brachia iactans,
Ictus conduplicat sternens regesque ducesque
235Heroasque omnesque homines effundere gaudet.
Hinc abscissa comas iacet et foedata capillos
Iustitia: est lacerum pectus, sunt livida membra.
Omnibus invisa, indignas quas vincla tenerent
Ad caelum tollit palmas. Proh Iuppiter! Omnes
240Effugiunt, omnes feriunt violantque necantque.
Miratus pictis subiit Caducifer alis
Horrendum templum sacro veneratus honore.
Hic, suspensa tholo murisque affixa superbis,
Pendebant vario correpta ex hoste trophaea
245Magnanimum heroum, templi decora alta nitentis:
Arma virum victis et rostra relata carinis,
Captivi currus, portarum immania claustra,
Nutantes capitum cristae galeaeque decorae
Ensesque clipeique Cydoneaeque pharetrae.
250In medio templi ramos et brachia pandit
Alta triumphalis quercus, quam plurima circum
Tela virum pendent, loricae ex aere trilices
Barbaricoque intextae auro ferroque rigenti,
Et spolia et galeae, quae dux fortissimus auris
255Franciscus nuper suspenderat altaque ramis
Aptarat spolia et rorantes sanguine cristas.
Fronte sub adversa nitido decisus in aere
Dat sonitum flavus per concava saxa Metaurus.
It dux Ausonius medium per fluminis alveum
260Armans selectas ad Martia proelia gentes;
Montibus in summis fuerat quae lignea quercus,
Aurea nutabat victrixque per aera. Ripa
Fluminis ex alia, perterritus agmine tanto,
Vertit terga Leo fugiensque sub aethere clavis
265Pallida dat gressum. Sequitur ducis inclita pubes,
Ipse pedes tranat flumen metuendus et hasta
Insequitur pavidi vestigia foeda Leonis.
Turris et extabat summis educta sub astra
Culminibus, longe haud virides ducebat Isaurus
270Victor aquas. Muros obsederat agmine denso
Insignes Germana cohors vinoque sepultam
Hispanae invadunt acies. Cum Phoebus Eois
Laetus equis Tyrio tinctum iubar exerit ostro,
Insignis cristis luce et spectandus ahena
275Ore vomens ignem fundit sternitque fugatque
Ductor Franciscus, clipeata per agmina vibrans
Ensem fulmineum. Sequitur mucrone corusco
Illum Hispana acies, fertur quo corpore Mavors.
Fit via vi, resonat totus plangoribus aether.
280Undique gesta ducis ferro caelata nitebant.
Expedit at iussum regis Cyllenius alto
Succedens tecto et gradibus consurgit in aereis
Et superat sensim incedens Martemque superbo
Aspicit elatum curru, latus huicque renidens
285Alcides claudit; circum varia ore volutant
Innumeri proceres curruque insistere gaudent.
Ante ipsos ara est ingens, ubi pallida tabo
Membra virum tristi fumant: non thure crocove,
Sanguine at humano communia numina mulcent
290Saltantes Salii. Deus. hic supereminet omnes
Horrendus dextraque auratum sustinet ensem.
Agnovit longe divum propiorque laboris
Quae tanti sit causa rogat, quae nuntia caelo
Afferat. Ille trahens imo suspiria corde
295Sic fatur largoque humectat flumine vultum:
"Tune rogas nostri fuerit quae causa laboris,
Vera Iovis proles? Quis possit talia fando
Dicere, quae sensi quaeque ipse miserrima vidi
His oculis? His, inquam, oculis? Me Iuppiter alto
300Demittit caelo, Mars o Mars, ocius omneis
Rumpe moras, quaeso: dubia in discrimina caelum
Adductum est, Iovis an, an sint haec astra Typhoei.
Quare, age, duc proceres tecum hos, nam tu unica caelo
Spes superes, domus in te unum inclinata recumbit".
305Ingemuit deus armipotens et nulla locutus
Ingentem armorum sonitum dedit; inde iugales
Quattuor iniunxit celeres, qui cursibus auras
Anteirent Zephyrosque et lectos agmine magno
Heroas vocat ac curru dat lora secundo.
310Continuo Pterelas, Laelaps, Thos, fortis Aello,
Martis equi volucres, alis per nubila motis
Corripiuntque viam pedibusque repagula pulsant;
Occupat ast currum Mavors veloxque per auras
Emicat ostentans humeros caeloque subibat.
315Ut videre illum superi sperataque bello
Auxilia, exclusere metum, timor abfuit omnis.
Sed pater omnipotens caput est complexus inerme,
Divulsus tandem, lacrimans haec ore gemensque,
Et voci et verbis via vix laxata dolore est:
320"Una o spes superum, nostri o fiducia regni,
Salve, optata diu et nostrum miserare dolorem.
Cerne quibus tellus furibunda hic viribus alto
Insurgat caelo et caelestibus inferat arma;
Aeris imperium captum est nique adsis et aether
325In praeceps ruit et nos una, crede, ruemus.
Quid Thraces potuere, arae quid thure crematae,
Ut non succurras patri? Tandem, optime, tandem
Expectate, venis, tandem, expectate, moveris.
Nunc age, nate, alios duc tecum heroas, ad aras
330Qui templi plausu exsultant, tuque ipse ducesque
Quos tecum duxti dextram committite bello.
Inspice ut aerios verrant per nubila montes
(Non incerta loquor, vidi, laudare necesse est),
Cum mihi pallentes gelidus tremor occupat artus,
335Dum tueor sonitumque pedum vocemque tremisco.
Nate, precor, miserere Iovis non digna ferentis,
Cunctorum miserere deum, qui vindice freti
Te ex uno pendent adsisque iuvesque precantur".
Dicenti lacrimae labentes ora rigabant
340More perennis aquae. Contra Mars talia fatur:
"Neu, quaeso, incusa his dictis, quod segnis ad arma
Adsim; nam certus nostras non nuntius aures
Implerat. Mihi sunt (ut scis) gratissima bella,
Quis praesum lituique acreis sonitusque tubarum.
345Sed vos, o superi, quibus haec sunt talia curae,
Me duce, nunc, quaeso, celeres assumite ferrum,
Arripite arma manu et regem defendite nostrum".
His dictis erecti animi et maerentia nuper
Pectora; qui bellum metuebant, arma requirunt.
350Fit sonitus, quisque arma parant rapiuntque vicissim
Et revocant acuuntque animos Martemque sequuntur.
Interea impellit pressos temone cruento
Impavidus Gradivus equos, insistit habenis
Frena manu quatiens, quem stipant ferreus ora
355Terror et exanguis Metus, et Discordia pallam
Sanguineam quatit ante, ferum quatit ante flagellum.
Stant circum varii proceres, quos duxerat, hastis
Innixi. Sequitur curru pharetratus Apollo
Et Latona potens, sequitur simul aurea Pallas,
360Quae bellis gaudet, sequitur sine cornibus Euhan
Et superi heroes. Sed non Saturnus aduncam
Arripuit falcem; Iuno atque Erycina sequuntur
Ad pugnas oculis Hebeque et pallida caro
Alcidae metuit et deflet in arma ruentem.
365Postremus tenueis nitidis talaribus auras
Scindebat Iovis et divorum nuntius ingens:
Nam Martis templum miratus restitit, harpen
Nunc dextra gestans falcis de more recurvum,
Aera scindebat levior velocibus Euris.
370At summum ut tetigit fortis Gradivus Olympum,
Dat sonitum clipeo; statim Discordia surgens
Ardenteis furibunda faces serit, arma ministrat
Horrendus Furor et rabidum fremit ore cruento.
Sentit id Astraeus vasto et clamore Thyphoeum
375Excitat, accendit sociosque cietque bimembres.
Undique concurrunt correptis undique telis
Nubigenae medioque insultat in agmine Mavors
Armitonans, modo vertit equos, modo concutit arma.
Villosi extemplo suffultus pelle leonis
380Alcides rapit arma manu torvumque repente
Dentibus infrendens medium se vibrat in agmen.
Hic misera exoritur caedes: nam cetera postquam
Turba deum vidit prostantem casside Martem
Centauris circumsaeptum, prior almus Apollo
385Deliaque incurrunt armis celeresque sagittas
Corripiunt positoque genu sua cornua lunant
Admotaque levei dextra adductisque lacertis
Imponunt patulos calamis stridentibus arcus.
Ingens exsurgit clamor, rapit arma Thyoneus
390Quae flavus Ganges, quae decolor India sensit,
In medias ruit hinc acies Cyllenius, harpen
Concutiens ferro, et nunc hunc, nunc opprimit illum.
Interea horrisono exciti clamore Gigantes
Praecipitant: prior hic animis dextraque Typhoeus
395Immiscet sese pugnae et fremit horridus ore.
Ceu Poenis trux ille leo cum vidit in arvis
Cervorum pecus errantum per frondea prata,
Applaudit, quatit atque toros cervice sub alta
Fervidus et tunsam cauda dispergit arenam;
400Sic furit evulsam et pinum post terga retorquens,
Inspem pomorum rotat et diverberat auras.
Tum cursu excitus pedibus summos quatit agros,
Hinc furit in medium geminansque ictusque animosque
Adverso occurrit Marti currusque repente
405Aerati trunco immani totum ruit axem.
Obstupuit, visa timuit divusque ruina
Flexitque alipedes; arcum at Latonia proles
Intendit Mopsumque ferit figitque sagitta.
Procumbit Tereus et numinis aureus arcus
410Et pharetra et subitum dant spicula missa fragorem.
Interea Bromus exardens clamore tremendo
Intonat intorquens ornum, tonitruque iugaleis
Dictynnae accepto retro vestigia flectunt,
Diffugiunt. Nil frena, minae, nil iurgia prosunt,
415Quis diva increpitans pavitantia pectora terret.
Nec prius absistunt quam longo fessa labore
Membra tenent, cursum cohibent; magis illa magisque
Indignata premit frenisque rigentibus instat
Ad bellum flectens urgetque et tendere cogit.
420Et, quamvis loris pugnent, pervenit anhela
Sancta ubi turba deum pro libertate ruebant
In pugnam. Strepitus hic exaudire nefandos
Terrigenum dea succensens quo maxima telum
Promit et adducit nervos et arundine vastum
425Demoleonta ferit, strepitu qui territus ictum
Declinat. Sed iam Theseus et Phtius Achilles,
Priamides Hector, Caesar Cythereius heros
Sternunt nubigenas hastaque tremente Quirinus
Adglomerat dextram bello nodisque gravatum
430Extollens robur iuvenis Tyrinthius omneis
Dat morti, cunctos frangit sternitque necatque.
Huic haeret Mavors, quem circum fida laborat
Heroum manus et picto micat ardua cono.
Instat Peliaca fremebundus cuspide Achilles,
435Laomedontiades Hector, Troezenius heros
Atque alli proceres durisque repellere contis
Nituntur caecos illata caede bimembres.
Alcides Sagarimque Dioxippumque Helymumque
Fundit humi, Cressa insignis Bacchusque corona
440Dat leto visa trepidantem caede Menoeten.
Forsitan et superum victrix pia turba fuisset,
Ni quoque opem ferrent vastis Titanides armis.
Bellum ineunt laetae pinusque ornosque superbae
Conduplicant; et prima novo regina furentem
445Bellonam ante alias invadit Achidia telo.
Hinc illinc rabidae insurgunt ictuque lacessunt
(Namque aliud fuerat quam lentas ducere telas
Levia versato vel torquere stamina fuso
Nec manibus parcunt dumque haec trahit, illa retemptat
450Pensa, nec ulla quies datur aut mora parva labori),
Sed sociae superant. Bello metuenda virago
Quid faciat? Laxat spumosa iugalibus ora.
Confestim Semnos, Phronesisque Aedonque Sophusque
Vertunt terga leves pedibus per nubila motis.
455Increpitat sese et fortunae iurgia iactat
Pallas, quae cogat fugientem linquere campum.
Aufugisse deam ut vidit sub nubila, regis
Uxor acerba furit. Pulchra en medio agmine proles
Latonae adductis torquebat spicula nervis.
460Constitit et, postquam geminos in proelia sensit
Currere: "Quaenam - inquit - miseris audacia?", dextra
Deiciensque ornum geminos ad bella lacessit.
Sed, postquam visa est tanto cum pondere moles,
Extimuere ambo texereque corpora plumis.
465Non tamen evasit Phoebe, namque arbor in ore
Haesit et effregit currum divamque petivit;
Nunc quoque nigra extant ictus vestigia, vultum
Inficit et sanguis liventes qui influit artus.
Ast Ochys velox, Chryeros Psychrosque Tachysque
470Fulgentem divae currum per densa trahentes
Agmina terrificis quatiunt hinnitibus auras
Nubigenumque acies rumpunt manduntque trahuntque.
Iuppiter erubuit cum tot certamine divos
Conspexit pavidos rediisse et pectore inaneis
475Effudit gemitus iratusque aere trisulco
Aerium Rhodopen deiecit et aesculus horrens
Et Dodonaei tremuerunt fulmine luci
Ambraciusque sinus tellusque a Chaone dicta.
Non satis agnorunt tunc tela cadentia vates!
480Quod deus aspiciens doluit, sed turba Gigantum
Interea superos pellunt ex aere divos.
Solus adhuc superest Mavors et lora cruentus
Sanguine paulatim retractat, at horrida circum
Agmina stipitibus crebrisque bipennibus instant.
485Fit vastus clamor. Divum pavefacta timore
Turba ruunt. Instat furibunda mente Typhoeus,
Anthropophagus et Astraeus Phlegyasque Bromusque.
Infractae torpent superorum in proelia vireis;
Heu, frustra Gradivus adest! Semeleius infans
490Effigie capri, Caducifer ibidis alis
Innitens celeres agitabat in aere plumas.
Aggreditur Martem Sicano monte Typhoeus,
Alciden natus foedusque Acholastus Achillen,
Aegiden Phlegyas, Astraeus in Hectora saevit,
495Indigetem circumque deum Bromus irruit ardens.
Caesar cum Iapeto, cum Coeo fratre Quirinus
Congreditur iunctique omneis et sub duce tanto
Invadunt bellum clipeis atque aere canoro.
Hinc illinc vibrant enses et rauca sonorem
500Dant aera, incudes clipeumque umbone retorquent
Contortas quercus, galeae cristisque decorae,
Vulnificus stridetque chalybs trahit atque fragorem.
Erigit in vastam se gens Titania molem
Concutiens humeros rudis autem ignaraque belli.
505Prospiciunt recti proceres arcentque cadenteis
Ensibus et clipeis ictus, nunc viribus altum
In girum torquent ferrum, nunc ense minantur
Dissimulantque ictus hominesque furore repellunt.
Miratur rex Titanum quod pectora divum
510Obstent ardentique irarum incanduit aestu
Imponitque manum bello accenditque phalanges
In superos prior et montem ab radice revulsum
Volvit in adversos hostes, qui consitus alta
Ilice erat (tunc primum herbae floresque virebant).
515Sensit Bellipotens et currus duxit habenas
Ingentis; fugiunt pennis per nubila motis
Alipedes cursum et variant vitantque ruinam.
Ac veluti timidus cum vidit pastor in herba
Annexos in gyrum angues, quos bruma tegebat
520Frigida sub terra, linguis vibrantibus ora
Lambere ad aestivum solem, iacit ille molarem;
Nascuntur casus varii nec dicere possim;
Amputat huic nodos, huic sibila colla resolvit,
Attrivit caput huic, huic vitam vulnere clausit,
525Huic truncat caudam mutilatque volumina et orbes,
Alter vix solitos ducit per corpora tortus,
Alter, cui differt tristem Proserpina mortem,
Serpit per flores convolvens lubrica terga:
Sic, ubi librata est alto et ruit aere moles
530Quadrupedumque acies subiecit adacta furore,
Condidit hunc busto, caput illi aut brachia fregit,
Hunc dedit in tenebras et, cui minor angulus haesit
Ponderis, oppressit corpusque absumpsit et artus.
Cernenti regi paulatim accenditur ira,
535Pullulat hinc rabies pectusque incalfacit aestu;
Ignescunt omneis, furit horrida turba Gigantum.
Quid referam, quantos trahat et sub corde furores
Nubigenum saevus princeps? Socia agmina dextras
Informes glomerant, miscentes aequora caelo.
540Nil prosunt animi, nil prosunt fortia corda
Semideum possentque utinam succumbere morti!
Deterret fuga, perpulchrum succurrit in armis
Esse mori, fugiunt turpem atque odere timorem,
Ire per adversas acies Titaniaque arma
545Est animus; circumstat Honos animosque virileis
Suggerit ac magno laudum succendit amore;
Deterret Timor et fugienda pericula monstrat.
Terga fugae dederunt alii; Mars, agmine parvo,
Pelides, Theseus et Laomedontius heros,
550Romulus aut Caesar, Veneris vel filius arma
Conferat! Interea solvunt quoque laudis amorem
Centaurorum acies; sonat undique fervidus aer
Contorta pinu. Coguntur vertere terga
Caelicolae maesti; renuunt sed fortis Aello,
555Thos, Pterelas, Laelaps iterum convertere pennas,
Ire iterum in flammas, iterum super aethera cerni.
Pallebat Mavors, pallebat Gloria currum
Ipsa tenens pedibus pondusque iugalibus addens;
Tandem victrices olim laxantur habenae.
560Torpet amor laudis, lacrimat sub casside divus;
Dedecus anne ausit tantum purgare precando?
Ut nomadum in silvis venantum saepta corona
It fera acerba tuens retro, quae turbida nescit
Vixque potest agitare fugam, non ira nec alta
565Quadrupedis virtus patitur sed saepe resistit,
Rursus init pugnam, tantae est sibi gloria curae:
Sic Mars alipedum maestus rabida ora coercet
Iratusque urgens caelo decurrit aperto.
Gaudet hians immane incandescitque Typhoeus,
570Insequiturque minis, terra et se tollere certat.
Constiterat caeli Omnipotens in vertice summo
Martemque adspectans fugientem lora dedisse
Demissumque oculos subtinctumque ora pudore,
Alto corde premens curas et plurima volvens
575Haec secum: "Ah, felix Tellus, ah perfida Tellus,
Quid divi potuere in te committere tantum?
Quae causae irarum? Quod tantis viribus omnes
Insequeris? Domus alta deum, domus inclita numquam
Tot pressa insidiis, stellantis regia caeli
580Tam dilecta, vale. Tibi iam mea sceptra relinquo,
Tellus, imperiis nimium heu, nimium invida nostris:
Nostra in tecta subi, nostraque explere ruina.
Forsan et expulsis nobis meminisse iuvabit
Incoluisse Iovem, forsan cum fulmina mundus
585Sentiet horrendis Titanum torta lacertis,
Nos iterum cupiet nosque in sua regna remittet;
Sed mihi nunc certum est, prius ac mea tecta relinquam,
Omnia tentare et, quoniam nil fulmina prosunt,
Ferre astris homines, rursus discrimina inire
590Bellorum". Et fatus totum tremefecit Olympum,
Accivitque deos. Tenuit mora nulla vocatos:
Undique concurrunt ad magni tecta Tonantis
Diique deaeque omneis. Venit Fortuna, sorores
Adfuerunt triplices, quae sculpta adamante perenni
595Humani generis devolvunt pollice fata.
Aula horrenda ingens medio nitet aetheris orbe,
Regia clara Iovis; stellis ardentibus apta
Tecta micant nitidoque auro laquearia fulgent.
Hic centum augusto constructae ex ordine sedes
600Lucebant auroque litae et Gangetide gemma,
Hinc atque hinc mare velivolum terraeque iacenteis
Diversi et late populi passimque vaganteis
Ima colunt, inde apparent possuntque videri.
Consedere omneis obtutuque ora tenebant
605Intenti ad regem varia et circum ore fremebant.
Substitit ut murmur pressum gravitate loquentis,
Aurato in solio sublatus vertice toto,
Iuppiter omnipotens, adfixus lumina terrae,
Sic orsus lacrimis oculos implevit obortis:
610"Tempus adest, superi, quod nostrae quisque saluti
Consulat; in caelo sat, sat pugnavimus armis:
Vincimur. At, postquam sors est contraria belli,
Omnia tentanda et, quoniam superamur, in astra
Sunt tollendi homines. Vos (si sunt talia cordi)
615Hos legite, ut superos tueantur milite fines".
Confremuere omneis, qualis cum frigidus Auster
Murmurat in silvis; dein surgens Phoebus Apollo
Genua humilis flexit dixitque novissima verba:
"Omnipotens genitor, si stat sententia menti
620Caelo inferre aliquem, fortunam et rursus inire
(Non incusem alios), hoc qui laxare labore
Sufficiat, genitor, paucis, adverte, docebo.
Est domus antiqua illustri Mavortis in urbe,
Armorum flos et studiis asperrima belli;
625Hinc treis emergunt fratres, quorum alta columna
Virtute in caelum penna se extendit opaca:
Prosper, Fabritius quique est sortitus ab illo
Illustri nomen, quem Aegyptia femina pulchra
Pellectum facie patriis detraxit ab oris.
630Hi duo bellorum studiis, postremus et armis
Et virtute ingens; sed non in sidera tollas.
Est alio tentanda modo via, quae nisi recte
Succedet, tunc nos homines tollamus in astra.
Principio pontus vertendus et aequora aranda
635Puppibus et Sicula advertendae ad littora prorae;
Innumeras conflent gentes, iuga montis Olympi
Ascendant cum nocte cava sub collibus umbra est.
Hic, dum gens sileat, ignavo corpora somno
Obruta, tunc agitent dextras; nos aethere ab alto
640Curribus armati auxilium duce Marte feremus".
Imposuit finem dictis solioque sub alto
Demisit caput. Interea circumspicit omneis
Mercurius divosque inter coetumque silentum
Infit, mellifluis nec abest facundia dictis:
645"O pater, o hominum genitor sator atque deorum,
Humanis ducibus postquam implorare necesse est
Auxilium, totum qui pennis metior orbem
Nuntius atque tuus refero mandata per auras,
Quantum gemmifero distet nunc Maurus ab Indo,
650Afer Hyperboreo (tu nosti an vera loquamur)
Quaeque colant latas urbes, quae littora gentes
Quique duces teneant novi, quis possit ab hoste
Eruere, Omnipotens, paucis ex ordine solvam.
Est vir Romuleae gentis fortissimus armis
655Nicoleos alacrique manu intrepidoque vocatus
Consilio, cuius titulis Ursina per auras
Gens effert caput et penna se tollit opima.
Sunt alii quoque, quos celebrat nunc nomine florens
Parthenope liquidamque colit Sebethos ad undam:
660Piscator dux ille ingens, qui retia solvens
Consilii fortisque animi per tanta laborum
Aequora, per vastos fluctus curisque refertos
Insolitos pisces insuetis decipit hamis,
Franciscus, docto qui uxoris carmine corpus
665Tollit humo; est Avalae dictus cognomine gentis
Alphonsus, contra quem nuper Gallica castra
Terga dabant, dum se inferret Rhenumque bicornem
Terreret quatiens hostem formidine pressum".
Haec ubi dicta dedit, surgens Iovis altera proles,
670Alcides, pandit curam sub corde latentem:
"Summe - inquit - genitor, si caelo afferre salutem
Vindicis auxilioque viri defendere mens est,
Accipe quae peragenda prius. Micat urbe sub alta,
Ocnus materno quam priscus nomine dixit,
675Gens Gonzaga. Viri hoc manarunt semine clari,
Quos rapuit mors atra orbi, sed servat in aevum
Perpetuum fama; en nunc est clarissimus inde
Vir Ferdinandus, quem (nam vix posse referre
Virtutes credo) solum, pater, elige bello".
680Desierat fari cum solvens casside crines
Extulit horrificam galea Gradivus ab aurea
Caesariem laetusque his verbis ora resolvit:
"Si quisquam humana fuerit de gente legendus
Huic bello, genitor, coluerunt pectore nostras
685Quos alii dixere artes, fortissima certe
Corda virum; ast animos nunc, divi, advertite: dicam
Quis melior summaeque sequar fastigia laudis.
Est mihi progenies variis clarissima bellis,
Franciscus, me digna quidem, nam (vera fatebor)
690Scis genitor, scis ipse, tua hic insignia nobis
Sint testes: folia en aurata et brachia quercus
Tota tremit tellus et aduncae praepetis alas,
Tantus adest; nitet insigni nunc arbore Ubaldus
Insignis proles, cui ipse in bella ministro
695Ingeniumque animosque aptumque in proelia pectus.
Insidiis renuent, quas noster tendit Apollo,
Pellere terrigenas. Animis, virtute, labore
Pugnandum est; hic summus honos, haec gloria regum.
Luce palam, non nocte atra, excutientur Olympo:
700Sunt illis lecti populi, sunt fortia bello
Pectora, sunt classes, quas non rabidae unda Charybdis
Sorbeat aut Scyllae possint latrantia monstra
Frangere et hanc nutu depellet ab aere gentem.
Tu modo rumpe moras, datur et dum copia, tantum,
705Eia!, accerse virum: en video nova bella parari
Constituique ducem, qui bello frenet Eoos
Imponatque iugum Solymano, quem tremit omnis
Thracia: nunc instant Veneti Paulusque verendus
Tertius, Augustus ciet aeque in proelia Caesar.
710Tolle moras segneis, genitor, si frangere gentem
Hanc optas, si te tanti cura ulla doloris
Pungit". Et haec fatus nitidisque sub aureus armis
Consedit, cum diva, colit quam thure superbum
Antium et innumeras ex ordine construit aras,
715Ridenti facie laetoque haec addidit ore:
"Certa salus superum est et tutus ab hostibus aether,
Si tua progenies ad caelica bella vocetur,
Bellipotens; ego sum testis, bellique domique
Quae semper complexa virum laetissima semper
720Spiravi optatam felicis numinis auram.
Plaudite, caelicolae; tu, Iuppiter, ocius omneis
Rumpe moras; haec vestra salus, haec meta laborum".
Dixit, consensu superi laetoque fremebant
Spemque metumque inter dubii, cum pensa relaxans
725Quis tota insistit consurgensque una sororum
Sic fata est, vigiles curarum abstersit et undas:
"Accipite, o superi, quod vobis maxima pando
Dirarum: procul o, procul o timor omnis abesto.
Tutus ab insidiis aether. Quae stamina duco
730Pollice, quae fatum novi fatumque retracto
Vitaleisque auras fundo mortalibus aegris
Producoque necem minuoque et sculpta nitenti
Celmo elapsa scio, fata et ventura rependo,
Haec loquor, o superi; vestras intendite mentes.
735Vix ortus fuerat divino hic semine natus
Admoratque manum matri Lucina dolenti
Lucemque attulerat, materna emissus ab alvo
Exiit accensi flammantia lumina crispans
Fulminis. Ut visum est dictu mirabile monstrum,
740Aufugere omnes. Nos ad cunabula laete
Astitimus, prior et traherem dum pollice fila,
Vagitum pueri blando sermone levabam
Fata canens, aliae referebant verba sorores
Certatim et puero miscebant dulcia dicta.
745Interea, volumus leni dum carmine somnum
Incutere et canimus, pedibus tua praepes aduncis
Adfuit et rostro contextum vimine querno,
Frondibus auratis, aurata glande ferebat
Sertum procubuitque humilis capitique coronam
750Imposuit fovitque super trepidantibus ulnis.
Attulit hinc ramum struthio, quem candida circum
Lilia pendebant mollem spirantia odorem
Inseruitque manum ramo; flaventia colla
Parte alia flectebat humi leo cruraque surgens
755Atque manus pueri lambebat mitis et ora.
Gaudebat puer, attactu mollique rubentem
Attrectabat et huc ridens vertebat et illuc.
Interea summo caeli de vertice lapsae
Adfuerant Charites, statuere et munera nobis
760Quaeque sua et pueri iussere annectere vitae.
Haec mirum ingenium dedit, haec virtute referre,
Viribus atque animis Martem, verum ultima honores,
Iustitiam, robur nitidarum et prima sororum
Aglaea ambrosio continxit labra liquore;
765Sacra Thalia sinu afflavit, postrema benigno
Vultu Puniceo passim cunabula flore
Pallenti caltha mixto viridique amaranto
Diffudit roseoque haec insuper ore locuta est:
'Accipe, macte animo, puer et nostri decus aevi,
770Virtutes; hominum lumen, te sancta manebunt
Aetheris imperia; o ingens, ingentior armis
Martia progenies patriis virtutibus, orbis
Te totus cupiet teque innitetur in uno
Certa salus superum, te Iuppiter aethera in altum
775Exseret, eripias omni summa astra labore'.
Dixit et ex oculis abiit ceu fumus in auras
Cervixque ambrosium statim spiravit odorem
Et verae incessu divae patuere. Paventes
Cum thalamo subiere aliae fulvumque leonem
780Lambere viderunt vultus, de more solutis
Crinibus, implerunt maestis ululatibus auras.
Sed fera iam, veniam supplex praefata, recessit
In Zephyros tenueis volitans solvitque timorem.
Interea puer ingenio volventibus annis
785Praestabat; vix prima novo iam flore iuventa
Signarat malas: nitidae aut iuvenile palestrae
Exercebat opus, sive ostro insignis et auro
Effodiebat equi teretes calcaribus armos,
Discebatve atrox habiles agitare lacertos
790Cum paribus, sive is iaculo distantia misso
Figere, quis possit iuvenis percurrere vireis?
Exin bella inter Mavortiaque arma videres
Infractos dare terga hostes, hunc semper opimis
Illustrem spoliis in patria tecta redire.
795Quid dubitas, genitor, dum tempus ad arma ciere est?
Frange moras omneis demumque sub arma vocetur".
Pandebat Clotho sic fatis ora futuris,
Cum pater omnipotens solio se sustulit aureo
Laetus et ad Martem vultum cum voce tetendit:
800"Nunc quoniam tua progenies ad bella cienda est,
Vade, age, nate, hoc munus obi succendeque ad arma,
Accelera et cursum laxaque iugalibus ora".
Vix ea fatus erat cum se Fortuna labori
Adiunxit sociam; Mars frena sonantia quassans
805Armigeros concussit equos et nixus habenis
Horrendum traxit strepitum crepitantibus armis.
Verum ego cum vidi, perterritus impete tanto,
Procubui petiique solum et vox faucibus haesit.