Pusculo, Ubertino Brescia fere 1431 - Brescia? fere 1469, Constantinopoleos libri, Constantinopoleos libri Const. Constantinopoleos libri quatuor (G. Bergantini, 1740)

¹
In magnos postquam cecidit mea Musa labores,
Dum sequitur longos cursus, comitata virentem
Carpere conatum per mille pericula laurum,
Castaliisque volens intingere fontibus ora;
5Ad latices dum diva manu deduxit amatos,
"Siste", mihi dixit, "tandem tu, et comprime gressum".
Iussit, et arridens, "Nunc cane munera", dixit
"Et nostros modulare modos: iam tempore longo
Praeludens tremulas plectro perstringere chordas
10Te docui. Veros cantus nunc tempora poscunt.
Non antiqua canas iubeo: nam vidimus ipsi
Excindi magnam imperio, belloque potentem,
Sublatamque urbem insignem, manibusque cadentem
Teucrorum, quos ipsa prius subiecerat armis.
15Ast nunc praeda iacet, rebusque exhausta vetustis
Aspicit (oh fatum!) terris simul aequore cives
Diduci in praedam miseros, natosque, patresque,
Et fratres, matresque, nurus, iuvenesque, senesque.
Angelus alta colit Romanus moenia Romae,
20Insignem toti mundo quem Palladis arte
Fecimus, antiqua et virtute ornavimus. Hic est,
Quem pius antistes nulli pietate secundus
Extulit Aeneas summus, magnoque locavit
Fastigio ob tantas laudes: quo cardine Christi
25Inviolata manet summo cum principe vera
Relligio: divique secat vestigia fratris
Firmani. Is postquam volitans super aethera terris
Excessit; merito solus dignatur honore
Pieridas, pulcraeque insignia praemia laudis
30Porrigit, et nostris solet aspirare poetis.
Huic cane, te moneo: te complectetur, eritque
Principe quo laetus mediteris carmina nostra."
Dive parens igitur, monitus, laudata puellae,
Dicta sequor, munusque fero tibi rite dicatum
35Parvum opus. Accipias devotae iam tibi dudum
Mentis dona meae; et praesens decus adde labori.
Haec ego dira canam, nam pars ego, parvula quamvis,
Exitii, raptusque locos invitus ad omnes,
Praeda fui. Sed te populorum rector, et urbis
40Conditor alme precor, tantam quae verteret urbem
Causa fuit, memores; populi, quae tanta fuere
Crimina, quae tanta luerentur crimina paena.
Constantine, tuis manibus tua pergama, dive,
Condita Teucrorum ostendunt vexilla per altas
45Turres: proque aquila volitant insignia rubra.
An te cum fremeret circum tua maenia saevus
Barbarus, atque urbem ferro cum excindere totam
Certaret, miseris insultans civibus, atrox
Non facies ventura mali, pater urbis, et auctor,
50Terruit! Aut si animos divinos non timor intrat,
Non tibi cura fuit crudelem avertere cladem;
Auxiliumque tuis coelo demittere rebus?
Quando equidem in coelum translatus flectere magnum
Voce Deum, meritisque tuis, Helenaeque parentis,
55Dive potes. Primus Divorum vera secutus
Iussa Dei, Christumque Deum de Virgine natum
Formam hominis sumpsisse, Deumque, hominemque videri,
Atque humana sua solvisse crimina morte,
Credis, et audaces mentitos numina falsos
60Arguis esse deos. Fidei, Christoque potentes
Addicis populos, et sacras construis aedes.
Primus immensum partitus munera mundum
Sacra, fidemque piis miseris mortalibus ornas.
Pontificem summum cunctis spectantibus alta
65Sede locas; sceptrumque manu gestare, caputque
Sacratum donas triplici radiare corona,
Italiaque iubes illum regnare deinceps.
Hunc omnes populi, gentes, regesque, ducesque
Observant; unumque vocant, orbisque parentem.
70Tanta igitur cum sint totum tua gesta per orbem,
Nam pietatis honos summus, fideique putatur,
Non prece, non meritis valuisse ad vota tuorum
Flectere, dive, Deum; tantamque avertere cladem?
Credo equidem, nam iusta Dei sunt numina semper,
75Nec minimum ob crimen divina innascitur ira
In populos, non ausus eras effundere voces,
Nec tentare Deum, merita devertere ab ira
Pro populo, qui iusta Dei contemnit, et ultro
Se putat haud ulla divina lege teneri
80Pontifici Romae: pastorem quem Deus ipse
Praestitit mundo, cui coeli claudere regna,
Atque aperire dedit, solvendique et iura ligandi
Quid velit; et solum sibi qui succederet illum
Delegit terris, maiestatemque verendam
85Addidit. Hunc primum contempsit Graecia vana,
Et dedit in labem similem contagio plures
Haec populos, quos ira Dei servire subegit.
Hos Scytha bellipotens, hos Teucer subdidit: illos
Mollis Arabs, Parthusque fugax: patriisque revulsa
90Liminibus, duros passim tolerare labores
Irrequieta dolent sua corpora. Prima malorum
Constantina polis geris immedicabile vulnus:
Impietatis opem nullam tibi numine laeso
Sentis adesse: tamen quanto plus verbera dira
95Impendere vides, tanto magis improba summum
Pontificem temnis? Teque illi subtrahis? Esque
Indignata gregis pars dici. Concipis iram
Praeterea infandam. Puduit nec dicere summum
Pontificem haereticum; cum te scelerata fatiget
100Haeresis; et veterum Patrum vestigia linquens,
Degener, obscoenas voces, risusque petulcos
In Dominos rerum iactas, nulloque pudore.
Compressa es sermone canem (proh vulgus) iniquum
Pontificem appellare omni. Turbaque maligna
105Matribus, et pueris passim, et primoribus urbis
Impia vulgatur Romana Ecclesia. Foedi
Exemplum es sectata viri, gens pessima, falso
Homine quem dicunt Photium, qui causa malorum
Prima fuit. Meritam ut fugeret pro crimine poenam,
110Exacto primum propria de sede Severo
Praesule, gravorum scelerum vexata furore
Corda imprimens, omnes Christi qui nomina servant
In terrisque vicem Romani antistitis, ausus
Haereticos, qui iura colunt, vulgare: quod omnes
115Laudarunt, quibus omne bonum summumque voluptas
Corporis est visum peccandi vindice nullo;
Et quibus est gratum studium, quos tota secuta
Graecia vicinas secum ad contagia mundi
Partes traxit. Iidem magnam sensere ruinam
120Iudaei, cum Sancta ducis mandata fuerunt
Moysi spreta, Dei linquentes numina veri
Mutas brutorum, aut hominum coluere figuras
Non tamen hac urbis maiorem pendere poenam
Narratur. Duro quid maius libera quantum est
125Tradere colla iugo, dulcesque videre sub hoste
Natos, et teneras molli cum matre puellas
Luxuriae subiecta ferae sua corpora cogi
Praebere! At et turpi supponere membra furori!
Summe Pater rerum, nutu qui cuncta creasti.
130Solum hominem manibus formasti, lumine ut alta
Suspiciat, Dominumque suum, patremque perennem
Te colat agnoscens, tecumque ut gaudia summat
Dulcia. Quisnam animos tantus furor excitat, ut te
Sponte sua linquant? Saltem discrimina vitae
135Debuerant, si solus amor non sufficit omnem
Stringere conatum; vel magna exempla priorum
Terruerint: tu sola mali caput omne, ruinam
Gentibus invisis urbs thracia maxima mandas,
Vastarique urbes primum, populosque remotos;
140Mox iuxta sentis ferro spoliata tuorum
Maenia paullatim; torpentem barbarus hostis
Te pulsat, rapit atque agris armenta, virosque.
Nil movet incepto; nec te sententia mutat;
Altera nec melior mens nascitur. Omnia fingis,
145Et simulas nunc te coniungi velle Latinis.
Pontifici summo legatos mittis. Honorem
Te dare promittis. Tantum cernatur amica
Cui melior ratione manet sententia poscit.
Differitur: tu victa siles, laudasque Latinam,
150Romanamque fidem. Testis Florentia; testis
Eugeniusque pater, verum clarusque Iohannes
Rex tuus, et patriarcha simul, quem thusca latentem
Urbs habet, ac testis Firmanus maximus auctor,
Et momentum ingens fidei qui cingitur orbis
155Aequore terrarum testis. Reverentia summo
Est data Pontifici, et secum concordia facta est.
Iuratisque fidem, atque aequo foedere leges
Accipis: oranti tibi mittitur aequore classis.
Ne Teucer qua pontus habet discrimina terrae
160Angusta Europae, atque Asiae dux transeat Helles
Inclusura viam, vel Bosphorus ostrifer arctat
Qua terras graias: magnum fremit hic prope pontum.
Mittitur et populos qui cogat in arma feroces,
Pannoniosque duces in barbara suscitet arma:
165Ut te quam Teucer clausam, obsessamque tenebat
Barbarus, ad pulchrum regnandi arcessat honorem:
Comparet utque tuum regnum, quod temperat armis
Teucria prostratis expulsisque hostibus, ut sis
Imperiosa potens referas, quam ut magna trophaea
170A quibus orta venis patrum, clarosque triumphos
Imperiumque vetus, nova namque es Roma vocata
Romanis opibus aucta, imperioque potita
Romano. Quid agis, fremeret cum Bosphorus omnis
Classe; ferox quateret campum cum exercitus omnis
175Hostilem? Cum pressa iugum iam Graecia tota
Devictura foret saevum, iam iamque recepta
Haud parva Europae pars libertate, pararet
In Dominos poenas, et iustas tolleret iras?
Tunc solitas subito, et meditatas exeris artes
180Perfide furtivam pacem, foedusque nefandum
Cum duce Moratto peragis: summoque maligne
Pontifici iurata tibi promissa resolvis:
Christicolumque hosti rerum tu pondera prodis.
Et facilis per te patet illi transitus una
185Cymba. Legatus corruptus pondere magno
Auri, atque argenti portum qui classe tenebat
Franciscus iuvat insidias, nec denegat hostem
Quem transire videt Phrygium contingere terram
Littoris Europae. Nimium tu raptus amore
190Praecipiti, nimiaque amens pietate tuorum
Proderis: in nimium dum te sua gloria tangit
Indiscreta, pater praesul Romane, periclum
Incidis. Heu, numquam committere tanta nepoti
Debueras tractanda tuo! Vix littora Teucer
195Attigerat: iubes ipsa viros, qui munera portent,
Gratenturque duci, accipiantque in littore ovantem
Constantina polis, seque illi ostentat amicam
Qui dudum ad saevam, crudamque subegerat acri
Obsidione famem: quique armis clauserat, ut vi
200Subdita serviret ferroque ne exhausta iaceret,
Prodit, et auxilium sibi missum frivola classis
Proditione redit. Tenuit dux Teucer apertum
Vi campum, populos dira in certamina cogit
Ex alia, nam angusta patent illi aequora tuta
205Legati insidiis, crudeli et fraude Pelasgum.
Fortior et vario collectis viribus orbe
Corripit arma citus subito, et contendit in hostes
Pannonios, qui signa sui victricia regis
Laslai, quem ducem invictum, clarumque secuti
210Iohannem, intulerant se se post terra relicto
Istro ad Threycios campos, et bella ciebant.
Conflixere acies, infestaque signa tulere,
Hinc nostrae Phrygiaeque: armis ultricibus ambae;
Et numero quamquam praestarent barbara nostris
215Agmina, multa virum ceciderunt millia campis
Ferro; inimica tamen; repletaque terra cruore est
Hostili, passimque ingentes stragis acervi.
Ac nisi magnanimus nimium, praecepsve fuisset
Rex Laslaus, ea nostris victoria luce
220Parta erat: attritis iam viribus hostis abire
Inque fugam dare se corde trepidabat acerbo
Vulnere confectus: cum rex sic fatus ab alto
Hortatur socias pugnam instaurare cohortes.
"O socii quorum manibus gens effera tristi
225Clade iacet. Trepidant hostes: vos cernitis: atrum
Fatum urgere putant, vallo nec posse teneri
Sperant. Sub noctem fugient, nobisque relinquent
Hanc laudem ambiguam. Culpam hanc fugiamus inertes
Ne victi effugiant, trepidantes dum pavor haurit,
230Instemus. calidae nobis dum pectore vires;
Dum ferrumque calet, gladios ne tergite, donec
Morattus dux ipse cadat, tot millia letho
Misimus. Hic superest fundendus. Maxima nobis
Haec virtutis adest laus, haec victoria certa
235Si sectamur erit." Dixit, primusque citato
Tendit equo ad Teucrum vallum; quem turba secuta est
Tunc procerum delecta, animis telisque parata
Vel regem salvare suum, penitusque perempto
Hoste redire duces, vel certam oppetere mortem.
240Morattus procul, ut vero conspexit ad ipsum
Tendentes, cognovit enim se sanguine posci;
Obstupuit primo, tremuitque ut morte propinqua.
Nec tempus quid agat concessit vertere menti,
Consiliumque capi. Fugit, longeque recessit.
245Opposuitque sibi primum exceptura furorem
Agmina prima locans, Teucri custodia semper
Queis mandata ducis fuerat, corpusque corona
Cingere commissum est domini, telisque tueri:
Ianizarosque vocant: Graecis genitoribus orti,
250Sanguine vel macedum, thracum, dolopumve superbo;
Thessala, vel tellus quos dat, vel Pyrrhea regna!
Hepirus (pudor) arma fovent inimica, iuvantque
Signa per omne nefas Teucrum, nec barbara possent
Arma aliquid, si non sibi robur milite tali
255Praestetur, perdantque patres sua chara quotannis
Pignora natorum, lectosque ad praelia mittant.
Hi tum continuo crebros densantur in orbes,
Impediuntque viam regi, cursumque morantur.
Fit strepitus, clamorque virum, clangorque tubarum.
260Undique concurrunt celeres clamore, feruntque
Auxilium Teucri Moratto. Fervidus ira
Laslaus, veluti armenta inter fortia saltu
Irruit, atque viros magnus leo, et arma cruento
Ore petit, rapit, atque agens interritus omnes,
265Nec gladio quemquam patitur propriora tenere
Tela virum. Sociis, regem ut videre, minaces
Virtus bellandi stimulos sibi conscia iungit.
Morattus vero ut multos cognovit ad ipsum
Accurrisse viros, et paucos vidit in armis
270Hostes, arma capit proiecta, animosque resumit:
Collectasque virum fremitu, sonituque cohortes
Hortaturque, refertque pedem, ut fugiebat in hostes.
Non aliter, quam cum plana inter pascua fulvum
Pastores cernunt inferri monte leonem
275Quem stimulat vesana fames, fugiuntque, suamque,
Obliti pecorum, pedibus retinere salutem
Contendunt, pavidique petunt qua proxima cursu
Tuta loca aspiciunt; clamant, gemituque lacessunt
Auxilium. Exciti trepidant clamore, ruuntque
280Undique ad arma viri agricolae, camposque per omnes
Cursatur, latrantque canes, nullo tamen ille
Terretur sonitu: saevit, laniatque iuvencos;
Terrificos mactat tauros; discrimine nullo
Dispergit, caeditque boves, totumque per agmen
285Miscetur pecorum. Impavidum dare terga nec ira,
Nec patitur virtus. Venientes submovet ardens
Ad se homines. Ita rex Laslaus terruit ingens
Aggressus Teucros medios, pariterque repugnat.
Laslaum, et socios densa cinxere corona
290Undique collecti Teucri; longeque sagittas
Proiciunt! Nemoque audet se cominus illis
Offerre in faciem gladio. Certatur utrinque.
Hic ruit in medios: fugiunt hi fata, timentque:
Hi tantum clamore valent. Hic cominus ense
295Bellans sanguineo terrae dat stragis acervos.
Ut vero pugnae tempus lassavit iniquum
Membra, nihil dextrae vires ad vulnera possunt
Ne cadat imbellis. Se victo et iactet inultus
Barbarus in caedem currit moriturus adactis
300Quadrupedi stimulis, procerum quem certa caterva
Certa mori sequitur, sternentem, et sternit ad unum
Singulus. Et vitam victores agmine linquunt
Terrenam. Cunctique petunt ubi maxima dantur
Praemia virtuti, referuntque insignia laudis.
305Sic Laslae cadis bello rex inclitus, et dux,
Dum captiva cupis Teucro abiurata tyranno
Regna armis, opibusque tuis, et sanguine duci
Ad libertatem primam; Danaisque superbis
Dum iuga de collo servilia demere tentas.
310Heu miserande tuis rex fortibus! Optimus olim
Imperio populos rexisti. Saevus et armis
Crudeles hostes domuisti saepe: fuisti
Tandem (pro facinus) cum te ad certamina crebris
Vocibus accissent, contraque immania bella
315Ferre sibi auxilium contexta fraude Pelasgum
Urbis opes fractae crudeli marte vocassent;
Proditus insidiis pro quorum bella salute
Suscipis, adverso functus peris omine martis.
Heu vere imperio Romano digna gerebas;
320Constantina polis nisi te fraudasset, et hosti
Foedera iunxisset, pro quo te ad bella vocarat.
Barbara tu poteras solus contundere tela:
Et pars Europae per te iam libera, luget
Quae nunc pressa iugo, meritis obnoxia tantis,
325Ultimum ad usque diem mundi tua nomina laeta
Audisset, famamque tuam super astra tulisset.
Sed mea si fuerint tanto dignata labore
Carmina, dum vivent, tolletur ad aethera nomen
Laude tuum; quod nulla unquam delere valebit
330Temporis ingluvies. Sed maior crescet imago
Gestorum, pietasque tui memorabitur ingens,
Virtutisque insigne decus, fortisque ruina.
Est tua perpetuo facies, et clara propago
Filius, ardenti sequitur qui gesta parentis
335Corde, refertque patris memor omnia sedulus, ad quae
Connixus reddet magnum per secula nomen
Et patris, atque sui. Longos tibi praebeat annos
Felicesque, puer, Deus; et felicius aevum
Transige, sed reliquis similis videare parenti.
340Haec tibi servata est victoria. Clade triumphans
Barbarica, spoliis dignum expectare parenti,
Qui iacuit nudus, funus perducere, claro.
At subito regem volitavit fama peremptum
Pannoniis fessi castris qui caede recenti
345Corpora curabant ammissum vulnere deflent
Laslaum regem crudeli; et nunc fore victos
Credunt se immemores caeso duce nuper amara
Funera, qui dederant infensis hostibus, et qui
Agminibus Teucrum fusis ad castra redibant
350Victores, laeti fugiunt, ne sentiat hostis
Nec minus, et Teucri tremefacti vulnere quamquam
Auctore occiso, tot millia missa sub umbras
Dum secum repetunt uno cecidisse suorum
Congressu, ceu nocte lupi qui furta silenti
355Admittunt taciti castris abiere relictis.
Laslai ultores actutum instare sequentes
Pannonios ad terga putant exitiumque vicissim
Hinc atque inde timent, redeunt trans flumina +
Istri ad Pannonias fracto simul agmine. Teucri
360Tuti castra locant ripas velocis ad haebri;
Atque hinc digressi sua quique ad tecta receptant.
Tum vero insidias retegit iam perfida grandes
Constantina polis, nec clam iam crimina curat
Esse sua. Ut caesum rescivit in agmine regem
365Laslaum cecidisse, latenti in corde non ultra
Gaudia dissimulat; duroque in ore petulcam
Laetitiam monstrat. Stolidi coguntur ad alta
Atria regis honor quibus est ex ordine patres
... dicturus ad usum
370Nemo unquam patriae, veniens properabat ad ipsum
Concilium. Coeunt pulchri queis nulla decoris
Est facies! Qui turpe putant depromere quicquam,
Quod non fraude fiat. Patriam foedare libido
Queis manet, et misere cupiunt, qui sanguine pasci.
375Inde ubi plena fuit barbatis aula tyranni,
Murmura de strato dextra compescuit alto;
Atque ita rex cunctis fari sic incipit ore.
"Maxima iam rebus urbis sua munera pandit,
Si capere ignavis animis non spernimus; et iam
380Sorte bona fessis aperit fortuna benignas,
Felicesque manus. Cui vos precor optima ferte
Consilia, o patres, obstent nec foedera quae nos
Cum duce Romano iuravimus. Utile tantum
Est dum, id servandum reor. Haud ego foedus habendum
385Dixissem, nisi res nobis foret inde secuta.
Morattus Teucrum dominus nos vexat acerbo
Bello. Regna tenet sceptro regnata vetusto
Nostrorum, et certat, nisi nos videamus, et urbem
Hanc nostram duri rapere in certamina martis.
390Hanc, nobis quae sola domus, solamen amaris
Casibus exaustis superat; pro qua ante coactus
Ferre preces miseri. Et caput inclinare superbum
Nuper in Italiam sum visus, causa coegit
Auxilii. Eugenius, qui fertur in orbe sacerdos
395Summus, opemque tuli: missa est namque aequore classis,
Excitusque una est Laslaus millia secum
Multa virum ducens magnus tellure. Fateri
Cogor ego: armatis timui tot classibus hostem
Non tantum a nobis praemerent; penitus sed ut illum
400Europa quaterent, Teucro ac succederet alter.
Morattus potius regnet, quam nostra feramur
Cernere Pannoniis armis, aut regna Latinis
Oppressa, et placeant Teucrum commertia plusquam
Christicolum quicumque velint dominarier arvis,
405Quae nostro spectant iuri. Sed fortius armis
Consilium inveni. Classem, quae angusta propinqua
Aequoris assistens servabat, cautus abegi
Immunem rerum. Parva tranare charina
Isthmum qui geminas partes disterminat orbis
410Morattum docui, tutumque ad littora terrae
Europae statuens ad belli pondera misi.
Clam tantum potuit mea tunc prudentia, quantum
Non dux ipse omni poterat cum milite: victos
Victores feci Teucros. Et perdita nostro
415Consilio Europae viderunt regna recepta;
Quodque super solum cupiebat concidit hostis
Infensus meritis tantis si conspicit aequa
Molitus. Verum iam iam mihi reddet amorem
Morattus, quid ego valeam speculatus. In ipsum
420Qui gentes bello saevas terraque, marique
Commovi rursus ruiturum; iamque cadentem
Excepi dextra. Legatos talia vellem
Mittere qui referant optem qui iungere dextras
Foedere perpetuo, et pacem firmare perennem.
425Vos vero quibus est mecum permissa potestas
Quid patriae, et mediis conducat premere rebus
In commune patres quaenam sententia vobis,
Dicite. Solus enim quid multis conferat unquam
Cernere non poterit: poscant quid multa videbunt
430Multi." Sic fatus. Dubium in vestibula murmur
Tollitur: aura levis veluti cum personat altas
Silvas; aut subito Phrygius super aequora ventus
Cum fremit; et fluctus resonant ad littora longe.
Cunctantes tumido surgens quos pectore Lucas
435Notarus affatur; generis non nomine claro,
Nec recti studio, pulchras namque oderat artes
Barbarus hic; sed opum fama, quas turpiter ipse,
Et pater ad summum cumulum corraserat: olim
Pisciculos vendebat avus; regnabat in urbe
440Alter, consilia et regis velanda tenebat.
Italiam in primis, ignobilis, atque Latinum
Nomen acri invidia concussus in omen habebat
Infandum, fideique rudis perhibebat in auras
Ferri concilium; victos nec cedere graios
445Pontifici summo Romano iure volebat.
Talibus adversus regem, cunctosque sedentes
Clamavit. "Magna est tua, rex, sapientia: sanctum
Consilium patriae praefers. At nos tua saepe
Fraudavit pietas: et certum saepe periclum
450Vidimus ignari, sancta dum vivere lege
Niteris, et Christi monitis te tradere curas
Credulus. Hoc mandat regnum ne fraude petatur
Vel fide servetur. Deus haec quicumque gubernat
Scilicet, ac Romae Petri quia sede potitus
455Pontifici curat, renuis si flectere collum
Ignavum, aut damnat propria si vivere lege
Forte placet. Foret haec stabili sententia cordi
Digna ut forti potius te occumbere fato,
Quod sibi te Latium iactetur tendere palmas.
460Oranti similem, vel quisquis regna cadenti
Proxima longa tenet Phoebo, vel quisquis in arcto
Regnat, in extremam potius fortuna ferat nos
Pauperiem duri pulset nos effera martis
Verbere. Quid Latiis humilem te ostendere vultum
465Contulit, o bone rex dominus: quid profuit illis.
Adiungi hospitio, et fidei commertia dextris
Accipere, atque dare: auxilium tibi misit in hostem
Eugenius, Venetique Mari, tellure feroxque
Laslaus Pannoniosque duces, populosque sub axe
470Arctoo rapuit secum ad certamina contra
Morattum infensum. Si verum quaerimus, ipsis
Non tibi vicinum bello, regnisque potentem
Submovere parant. Terrent iam regna Latina
Arma hostis, nec eos tantum conarier armis
475Tutos crede piis nos reddere Marte cruento,
Quantum ne capta Porro ditione suosque
Intret agros pingues, ac regnis pellat avitis
Teucer eos. Prorsus dubium nil crede, quin omnem
Italiam subigat! Nostra si hac urbe potiri.
480Sorte datum fuerit. Deus id prius omen in ipsos
Convertat precibus, quam ferre necesse coactos:
Hi prorsus servire volunt: poscemus opem; sed
Utile dicemus, quaecumque est caussa, minacem
Auxilio, propriis quoniam non iuribus hoc nos
485Possumus, externo a nobis propellere Teucrum?
Hoc ego sentirem, et mecum hoc sentire putarem
Vos etiam, patres: pulso, si regna Latini
Nobis nostra darent, Teucro, sub marte recepta.
Non nobis capiant regnum, ut certantibus armis,
490Contendunt nostro Teucrum depellere regno:
Sed sibi regna parent. Postquam fortuna secunda
Consilium adiuvit; meliusque benigna tuum, rex,
Praeter spem fecit; felix dum tempore venit
Utaris, laetoque animo pia dona capessas.
495Morrattus domito nunc rediit hoste superbus
Victor, ovatque tuo Laslaum munere caesum,
Qui nisi clam per te ex Asia transisset in agrum
Europae, totum imperium quo nunc valet ingens
Perdiderat; Latiisque armis, Pannonumque teneri
500Europam aspiceret totam. Dum gaudia carpit,
Dumque recens meritum est animum palpemus. Ovanti
Gratemur. Lectos mittamus dona ferentes
Legatos. Et si qua putat se damna feroci
Quod timuit bello offensum tolerasse; ferendum
505Purgemus crimen. Quod nostro est munere victor
Non adeo ignorat; pudeat quin dona ferentes
Insuper in socios nos acceptare fideles.
Sed quia cum premeret bello nos Teucer; opemque
Dum peteres Latio non tantum foedus amicum
510Iurasti, sed eam super in discrimina ponis
Reddebat quae sola fidem nos omnibus aequos
Ausoniis. Victi tandem rationibus, an sint
Vera quidem, vel vana Dei quae dicimus illis
Qui norunt linquo. Nostram concessimus unam,
515Atque suam esse fidem. Sanctum iuravimus ipsum
Confessi pastorem. Solum quoque diximus orbis
Esse caput, Romae Petri qui est sede potitus.
Solvamus quaecumque forent promissa Latinis
Foedera. Concilium fidei fecisse coactos
520Noscatur. Teucro sat quantum possumus ex hoc
Concilio patuit. Nostris victoria dextris
Amborum steterat. Medios certaminis huius
Quis regnum Europae caderet fortuna datores
Nos posuit. Latio Teucros promptavimus. Amplum
525Hoc meritum crescat: nunc nobis agmine facto
Tollatur nomen Romani antistitis aris
E mediis, nostrumque caput renuamus, et omni
Italia spreta, veniam pacemque petamus
A Teucro. Mea sic sententia. Tempora dum sunt
530Quae facienda cito fiant." Hic talibus orsus
Sedit, tum vario cuncti sermone frementes
Collaudant, tremuloque probant cum murmure Lucae
Dicta leves, suadentque palam pia faedera frangi
Christicolum. Teucro legitur, qui talia portet
535Iagarus. Hic notus pravo patruelis amore
Teucro erat. Ardebat turpi Ganymede potitus
Barbarus hunc puerum, proprii quem dira parentis
Tradiderat saevo rapiendum sponte tyranno.
Improbitate fretus patruelis Iagarus: "Rex",
540Inquit, "ego radios Phoebus non sparserit ante
Bis quinos, optata feram quam pignora pacis.
Surgitur; et redeunt quisque ad sua limina patres,
Omine sed facto infelicis hirundinis urbis.
Interea totam bacchatur fama per urbem
545Pontificis summi perstringi foedera leges
Non plus Romanis valituras. Iamque Latinum
Nomen per vulgi rapitur damnabile linguas
Indocti. Haereticos resonant iam cuncta Latinos.
Et si forte pie quisquam Romana fatetur
550Iura valere super divino numine mundi
Leges, et patriarcha urbis; castusve sacerdos
Iam digito monstratur. Agit quoque Marcus iniquos
Praesbiteros, monachosque leves furibundus in atram
Insaniam: Eumenidum plenus serpentibus ardet.
555Tartaream Alecto mediam praecordia fixam
Hic fovet: hoc Ephesus gaudebat praesule iniqua."
Hic; dum concilio reliqui scripsere tabellis,
Pontificem Romanum omni consulere mundo,
Pastoremque gregis primum se scribere solus;
560Nolle manu est ausus, nec sanctis cedere votis
Sustinuit patrum; stetit atque immobilis unus;
Propositum et praestans tenuit. Statuere maligni
Hoc Danai, ut parva possent incendia magna
Scintilla excire; ut possentque auctore sub isto
565Promissam violare fidem, turbasque ciere.
Sed postquam partem iam late verterat urbis,
Perfidiaque pari graios repleverat; ecce
Iagarus a Teucro rediens manifesta reportat
Nuncia pacis. Eunt iam iam bacchante tumultu
570Agmina graiorum condensa ad limina regis
Presbiterum, monachumque: omnes certamine poscunt,
Foedarique instant pia foedera; vincla resolvi
Relligionis. Amentque Phrygios, serventque fideles
Compositam pacem secum; temnantque Latinos;
575Gratius, ac melius clamant, nomenque receptum
Deleri e sacris Romani antistitis instant.
Rex quamquam arderet populo indulgere furenti,
Frena tamen paullum retinet. Laetatur amicum,
Atque parem Teucrum trepidat simul, et pudet hostes,
580A quibus auxilium tulerat, vulgare Latinos.
Secreto scindi placet, ac diversa teneri.
Hi graiam teneant sectam, confingere at illos
Pontificis mandata sequi. Tunc Marcus in unum
Congregat exsortes fidei; multosque fideles,
585Qui fuerant scripto manifesti, voce rebelles
Efficit. In varias mundi dictata feruntur
Partes scripta, quibus morbus fundatur. Honorem,
Quem iam praestiterant, pastori abducere gentes
Coeperunt. Certat pro viribus omnis haberi
590Dignus, qui contra possit dictare tabellas
Pontificis summi servantes iussa Latinos.