Bargeo Barga 1517 - Pisa 1596, Syrias, Syrias Syrias Syrias (*Florentiae 1591)

Hic procerum intentas subitus dolor, iraque mentes
Occupat et tanti memoranda iniuria facti
Praecipites agit in Turcas, primique Britanni
Corripiunt vastos arcus: celeresque sagittas,
5Recludunt enses: patefacto aggere campi
Procurrunt Itali et Gallorum interrita pubes.
Nec minus Abdaridae diversa e parte ruentes
Obiiciunt se se, vocesque ad sidera iactant.
It coelo clamorque virum, clangorque tubarum,
10Telorumque ingens totum tegit aera nimbus.
Autumno veluti cum lapsae ex arbore frondes
Arentes, liquere hyemis sub frigora, ramos,
Et terrae texere solum; si vertice ab alto
Incubuit Boreas in sylvam et turbidus Auster
15Adverso rursus veniens a cardine flavit.
Nunc huc, nunc illuc se se per inane volutant:
Miscenturque una et temere agglomerantur in orbem.
Primus ibi Hipparchus, caedis qui solus iniquae,
Et sceleris, fraudisque audax processerat auctor,
20Dum circumfusos comites hortatur et urget
Turbidus in pugnam et stricto ferit obvius ense,
Sopitus cecidit magno sub pondere clavae.
Hunc Lyrcus, fraterque Labrax, Drymonque, Coraxque
Exanimem cecidisse rati, quo corpus inane
25Obscaenis laviandum avibus, canibusque relinquant,
Et quocunque modo domini ulciscantur adempti
Interitum, pedibus traxere in castra revinctis.
Nec procul inde avidum pugnam confundere Lydum
Cambletem Biturix, acto in praecordia ferro,
30Sternit humi, mensa suetum discumbere herili,
Belfercumque una risu oblectare, iocisque
Et tempestivis horas insumere caenis:
Et tamen expertum belli, gnarumque laborum.
Inde inter primos versantem et dura cientem
35Proelia Tigritem splendenti percutit ense
Et galeae in tergum caudam fundentis equinam
Perfregit conum et frontem confixit: at olli
Offudit caecas oculis nox atra tenebras.
Concidit et magno tellurem pondere pressit:
40Cui collo ex alto pendentem in pectora torquem,
E solido conflatum auro, rapturus Aturrus
Incola Burdigalae, rapto qui vivere suetus
Esset, et occultis vitam traducere furtis,
Accurrit properans: ac dum se inclinat, ut aurum
45Auferat et praeda cupidus ditescat opima,
Detexit lumbos et, qua coniungitur ossi
Spina sacro, Sasalis mucronem in viscera condit,
Per mediumque adigens umblicum, e vulnere tristem
Extorsit vitam et tenues dispersit in auras.
50Et Sasalim florentem annis et corporis auctu
Ingentem et Thracum prognatum a sanguine regum
Daunius incurrens medium transuerberat hasta,
Setosus mammas thorax ubi dividit ambas:
Ille cadit, pedibusque leves diverberat auras
55Non secus atque alnus fluvii, putrisque paludis
Nata ad aquam et celsis avecta ad sidera ramis,
Cum ruit, agricolae dura succisa securi
Et iacet informis, donec currumve, ratemve
Circumiens, hominum notos formatur ad ursus.
60Hic etiam auxilio subeuntem et dira frementem
Beliadem aggressus, stricto ferit arduus ense,
Egregium forma iuvenem; quem mater Iebba,
Descendens summis a verticibus Carmeli
Huc, ubi vir flammis tenues mollibat arenas,
65Fusuras vitreos rivis undantibus amnes,
Edidit in lucem limoso in margine Beli.
Qua propter puerum grati dixere parentes
Beliadem, patris memorem, matrisque futurum,
Ni vitam Ausonius iuvenilem abrumperet ensis:
70Quo caput in geminas partes bellator Iapyx
Disiciens. Rapidi fas est, ait, horrida Orontis
Ripa tegat, Belus quem iam piger amnis in auras
Extulit aetherias, tanto ut morerere sub ictu.
Talia dicentem iacta petit obvius hasta,
75Hassani qui se Cypria de pellice natum
Crediderat Gemmes, lecto supposito herili
Per fraudem et prolem regno exclusurus ab alto
Legitimam, si forte dolos et vota secundent
Astra et regnorum semper Deus unicus auctor.
80Verum aliter superis visum: nam fraxinus acri
Illius acta manu, praetervolat irritat regem
Ausonium et stridens pectus transfixit Amastri
Armigeri; Stephano Senoni quo gratior alter
Non fuit et tacitae cui crederet intima mentis
85Arcana et curas animi fidentius omnes.
Quo moriente, Senon tristes exarsit in iras:
Per mediosque ruens. Nec tu laetaberis (inquit)
Hoc errore tuo: neque me mea dextera fallet.
Dixerat et Gemmem commissa caede superbum
90Saevus adit, dextrumque oculum configit acuta
Cuspide: quae penitus fixo stetit hausta cerebro:
Reclusitque animi latebras, caecosque recessus.
Ille cadit, regnique omnem spem morte relinquit.
Commistum interea magnis terroribus affert
95Clamorem, ac totam pervadit fama per urbem,
Cunctorumque aures atra formidine replent
Confusae voces atque illaetabile murmur;
Belfercum egregiae iuvenem virtutis et una
Invictum bello Gemmem cecidisse peremptos
100Et ruere ad portas urbis facto agmine Gallos,
Victoresque manu saevam committere caedem
Et furere et scalas ad moenia ferre paratas.
At rex Hassanus, quanquam tot funera mentem
Turbant et subito dolor occupat ingens,
105Accurrit properans tamen et se in tuta ferentes
Increpat. O miseri tantus quis pectora vobis
Insinuat pavor? E proiectis turpiter armis
Quo fugitis? Duro ne illis e marmore corpus?
Aut ferri ex acie? Vestrarum respuit ictus
110Hastarum? Cur tela manus, cur tempora cassis
Armas? Et obductus vobis ad pectora thorax?
Eia, agite, et mecum victorem invadite Gallum.
Aut hodie mortem natorum ulciscar acerbam;
Auferet aut idem vitam mihi fatifer ensis.
115Dixit et e portis praeceps erumpit apertis:
Atque una secum Orchanes: cui vivida bello
Dextera et agrestes robusto in corpore vires,
Setosumque chalybis pectus tegit: aerea frontem
Cassida: tum clypeus laevum latus: at manus hastam
120Dextra gerit solidam: clavae grave robur in armos
Pendet equi et femori pugnax accingitur ensis.
Iique ubi se fudere foras, lectique secuti
Tota ex urbe duces et bello assueta iuventus,
Invasere pios Turcarum eversa fugantes
125Agmina et immiti strages et funera ferro
Edentes, campi spatium quocunque patebat.
Hic Petalus Trevir, fugientem saevus in hostem
Dum furit impune et facta iam caede superbit,
Fraxinea Hassani medius transfigitur hasta.
130Huic comitem Orchanes perfossum cuspidis ictu
Ire iubet Pansam, Pansaeque adiecit Agronem:
Illyricos inter rerum cui summa potestas
Cum foret et regni regeret moderator habenas
Ipse unus, patria Gallis servire relicta
135Maluit et famam sumptis sibi quaerere ab armis.
Nec mora. Bellovacus cadit Antymus: et cadit Agnon:
Antymus Herculea contusus tempora clava,
Ambarides Agnon Porsaeide caesus ab harpe;
Iamque simul Gallique omnes, versique Britanni
140Terga dabant, victorque hostis per aperta ruebat,
Coede tepefaciens, qua qua patet aequore capus:
Cum pis Eustachides rapta volat obvius hasta:
Inque aciem confertam equitum defertur et ipsi
Perforat Harpagio ferrata cuspide pectus:
145Harpagio, quem frondiferis Pamphylia Sylvis
Eductum, docuit se se immiscere rapinis,
Exercet quascunque Cilix et raptor Isaurus.
Unde altas iam nactus opes, fidosque sodales
Oppressit Tarsum per fraudem et Rhoson et Isson.
150Bithyna sed enim postquam sunt urbe potiti
Christicolae et Medi pugna cecidere cruenta,
Inque dies magis atque magis diffideret armis
Ipse suis, populique iras odiumque timeret,
Hassano laturus opem, Cydnumque, Sarumque
155Liquit et augentem multo sua littora limo
Pyramon, ac portas coelo se aequantis Amani.
Hoc tamen auxilio regem tum iuvit amicum,
Eustachidae in se se quod telum avertit et illum
Protinus occumbens stygiis submovit ab umbris.
160At ferus Orchanes, immani vulnere pectus
Confossum aspiciens, non iam perterritus haesit,
Sed stricto Eustachidae galeam ferit arduus ense,
Ulturus socium: nec fors deceptus abisset,
Ni clypeum ingentem plagae supponeret heros,
165Corporeque exiret telum, vitaret et ictum.
Decidit in summum saevi tamen impetus ensis,
Nudavitque genu, fuerat quo tegmine tutum.
Tum vero Eustachidae ira inflammatus amara
Altior insurgit, gladiumque obliquat acutum
170In latus et medium, quanquam fulgentibus armis
Contectum et triplici munitum corpus ab aere,
Disiicit in geminas uno modo vulnere partes.
Umblico tenus una cadit: sedet altera dorso
Fortis equi: latique trahens per gramina campi
175Viscera, praecipiti cursu defertur in urbem:
Informe, horrendum et visu miserabile monstrum.
Hic vero Abdaridis humilis trepidantia rursus
Sternit corda pavor, pugnamque relinquere cogit:
Tergaque vertentes spatium producere vitae.
180Ipse etiam Belferciades Hassanus in urbem
Invitus rapitur: tum primo in limine turba
Opprimitur fugiens, vitamque exhalat in auras,
Dum portae se quisque volens inferre patenti
Occupat ingressum et magnis clamoribus intro
185Primus abit, nisuque animam diffundit anhelo.
Accurunt igitur trepidi, qui claudere portas
Festinent, introque vetent irrumpere Gallos.
Ceu quondam agricolae, pluvia si forte recenti
Aequarint summas torrentia flumina ripas;
190Quae iam diluviem pratisque, agrisque minantur,
Ingentes lapides, umbrosisque eruta sylvis
Robora et excisas annoso stipite quercus
Advolvunt, totoque fugant e pectore somnum:
Incustoditus nequa vagus effluat amnis,
195Et se se in segetes, camposque effundat apertos.
Cardine sic illi converso ad limina valvas
Obnixi impellunt humeris, multosque suorum
Excludunt, atraque omnes in morte relinquunt.
Quorum alii ferro immiti cecidere perempti:
200In rapidum iecere alii se flumen et undis
Demersi, Stygiae ripas petiere paludis.
Occultae paucos latebrae, notique recessus
Montis et obscurae valles horrentibus umbris
Servarunt, dum tecta fugam per lustra capessunt,
205Et sua subducunt instanti corpora leto.
Ast Itali, Gallique duces, acresque Britanno
Ulti hostem, quanquam primas nox atra tenebras
Excierat, terrasque suis obtexerat alis,
Goscellum mesti strato imposuere pheretro,
210Susceptumque humeris flentes in castra tulerunt.
Quem super illachrymans genitor procumbit et imo
Corde ciet gemitus, tandemque his vocibus hiscit.
Nate mihi e primo sublatus flore iuventae
Occidis et rerum versantem in turbine patrem
215Deseris ipse tuum: plus, heu plus scilicet uno hoc
Vixi ego, nate die, vitae quam posceret huius
Usus et emeritae requies postrema senectae.
Debueram caput hoc morti, cum me tua virtus
Felicem coelo aequarat; cum facta triumphis
220Digna ferebantur passim: nec perfidus hostis
Fas omne abrumpens, telo mactaret iniquo
Victorem et regis surgente a caede superbi,
Aeternum decus palmae immortalis adeptum.
Nunc, sine te, quicunque dies, Goscelle, supersunt,
225Exigere atque graves belli tolerare labores
Cogar et ingratae posthac accumbere mensae.
Hoc tamen in luctu laetor, quod sanguine fuso,
Protinus evectum Solymae coelestis ad arces
Et cupio et spero: nostras unde arduus oras
230Despicis et coetus inter versaris ovantes:
Qui verum ob cultum pugnando vulnera passi
Aethereas sedes terris petiere relictis.
Aurora interea toto fulgentia coelo
Sidera depulerat, montesque afflarat anhelis
235Phoebus equis, lati retegens super aequora campi
Corpora coesorum atque ingentes stragis acervos:
Cum pius Addemarus candentem indutus amictum
Selegit procul urbe locum, ac de more piorum
Sparsit rore sacro et pura circumtulit unda:
240Conceptisque Deum verbis in vota vocabit.
Hic, qui praeterita sublati caede iacebant
Effossae mandantur humi, princepsque sacerdos
Illorum enumerans laudes, vocat ore beatos,
Queis hoste in medio pulchram per vulnera mortem
245Oppetere et se se stellis inferre cruentos,
Contigit ante ipsum divumque, hominumque parentem.
Has inter lacrhymas, sacris iam rite peractis,
Goscello ingentem nigro de marmore mandat
Eustachides fieri tumulum: sed opima columnae
250Belferci regis iusto in certamine victi
Adversae figit spolia et rem carmine signat.
Goscellus victor victo hoc de rege tropheum.
Omnibus his adiicit meritae spectacula poenae.
Nanque ipsum Hipparchum, primus qui foedere fracto
255Goscelli occultam direxit in ora sagittam,
Ante urbem adductum, iubet in diversa quadrigis
Differri et toto raptari viscera campo.
Interea magnos Nerei sol lapsus in amnes
Corruit: et densis obducens cuncta tenebris
260Stelliferi summum patefecit limen Olympi.
Tempore quo Divum coetus convenerat omnis,
Ut patrem, regemque hominum festinus adiret
Et ferret sua quisque leves mandata per auras,
In terris quaecunque imis peragenda darentur.
265Astitit hos inter tenebrosa a sede nigrantum
Uragus, horrentis custos infandus Averni.
Quem procul aspiciens hominum, rerumque repertor.
Unde, ait, ipse tuos gressus agis Urage? At ille
Respondit. Terras adii, pelagique recessus,
270Omnia circumiens, praedas ut dives opimas
Undique quaesitas in Tartara convectarem.
Tum pater omnipotens. Nunc quem terrae (inquit) in orbe
Goffredo magis esse uno pietatis amantem
Et nati praecepta mei, ritusque tuentem
275Vidisti? Quos ille animo, quos ille labores
Corpore sustineat, Solymam quo liberet urbem
Servitio infando, templisque reponat honores
Ipse meis, Turcasque alias depellat in oras?
Subiicit his Erebo pestis digressa profundo
280Uragus. Haud equidem miror, rex maxime, si quem
Ipse tua fultum munis ope, cuique secundae
Res et vota fluunt, unum modo pectore toto
Te colit atque aras multo tibi thure vaporat,
Ac coeli proceres precibus sine fine fatigans
285Perstat in officio et Solymae fidenter ad urbem
Pergenti, non usquam animi mens fluxa vacillat.
Sed si forte tuas vires subtraxeris et me
Siveris improvisum aliquod legionibus illis,
Ipse quibus praeest, iam nunc infligere vulnus,
290Finibus extemplo Syriae, rebusque relictis
Ad Morinos tibi diffisum remeare videbis.
Haec ille. At contra divum pater atque hominum rex.
Vade age, cunctorum, qui nunc mea castra sequuntur,
Experiare animos horrenti alguque, fameque,
295Adversisque una rerum successibus ipsos
Bellatorum animos e tanto avertere coepto
Nitere et in populos pestem diffunde, luemque;
Et pereat, retrove abeat, qui nomine nostro
Praetexit fraudem et dominandi fertur amore;
300Hi fines tibi praefixi statuuntur. At ultra
Ire veto. Sic effatus terramque, polumque
Aethereaque immensum vultu tremefecit et undam,
Ille autem procul abscessit, Daphnemque petivit:
Unde olim responsa suis edebat et omnium
305Implebat fallax dubiis ambagibus aures.
Huc se demissus consueta in sede locavit
Observaturum tempusque atque apta nocendo
Momenta et lapsis sparsurum incendia rebus.
At proceres, positis portarum ad limina castris,
310Inclusos Turcas densa obsidione premebant.
Quanquam illi aversae digressi e moenibus urbis
Palantes Gallos, praedamque in castra ferentes
Interdum insidiis obtruncavere locatis.
Has inter clades, durique incommoda belli
315Mutua, iam mensis processerat unus et alter
Et circum horrificis Aquilonibus arva rigebant.
Non ullae arboribus frondes, non gramina campis
Ulla superfuerant: glacies astrinxerat amnes:
Brumaque durata passim nive texerat arva:
320Et circum vastatus ager, direptaque late
Castella atque hornis exhaustae frugibus urbes,
Afflictis alimenta dabant haud ulla Latinis.
Iamque fames totis incesserat improba castris:
Nec lacerae vestes pluviam, nec frigora noctu
325Marcentes poterant pelles arcere; nec usquam
Tectum erat, a gelidis se se ut defenderet Euris
Miles et optato recrearet membra sopore.
Quae simul atque hyemis vis ingruit aspera terris,
Uragus aligeros dirorum a sede nigrantum
330Evocat: illi adsunt praesto, morbosque, famemque
Augentes, qua quisque potest in pectora se se
Inserit atque animos agitans vulgique, ducumque
Suadet ab inceptis quamprimum avertere mentem,
Et desperatis penitus diffidere rebus.
335Ergo alii, dum dira fames et pestis in omnes
Grassatur, taciti coetus atque ipsa piorum
Castra relinquentes Lydos petiere, Phrygesque,
Vicinos alii portus: liberrimus unde
Detur in Ionias undas et littora cursus,
340Tum pius Eustachides, cui res adversa dolorem
Ferret et ex oculis lachrymas exciret amaras,
Concilium propere cogit procerumque, ducumque
Sciturus, dubiis quid quisque in rebus agendum
Censeat; unde aliquam castris ferat ipse salutem.
345Hic igitur Thracum ductor, quem Graius Alexis
Miserit, ut tantis per fraudem obsisteret orsis,
Consessu e medio surgens, haec ore profatur.
Non equidem, o proceres, vestris me viribus unquam
Indubitare sinet virtus clarissima, qua vos
350Tam longum superastis iter; stravistis et hostes
Innumeros, summisque sitas in montibus arces
Exaequare solo freti potuistis et una
Praecipites undis tranare tumentibus amnes.
Nec, siquid vestris adversum contigit ausis,
355Continuo iubeam tantis diffidere coeptis,
Et quasi devictos hosti concedere palmam;
Sed quoniam hibernis cum tempestatibus et cum
Imbribus, ac nivibus, glacieque rigentibus oris
Pugnandum est, vulgoque ingens pestisque, famesque
360Absumit miseros, nec spes datur ulla salutis,
Dum fessi ad ripam rapidi versamur Orontis,
Inque dies hostis regionem, urbemque tuetur
Auctior, ingentes animos, cui prospera rerum
Eventa addiderint, quorum vi non modo tutam
365Esse putant urbem, sed aperto invadere marte
Castra parant opibus Persarum ingentibus aucti:
Cedentes ultro nos in vicina feramus
Hyberna: et coeli tractum fugiamus iniquum:
Dum terris desaevit hyems et frigora Cauri
370Spirantes, nostris prohibent assultibus hostem.
Nanque, ita corporibus, somnoque, epulisque refectis,
Cum primum incipient tepidi spirare Favoni
Flamina, et incultis herbescere gramina campis,
Forsitan auspiciis longe melioribus urbem,
375Quae modo nos portis infesta excludit et arcet,
Cum se rettulerint alacres in castra manipli,
Continget faciles captam expugnare per artes.
Interea, nequis duros vitare labores
Me putet et pro re communi haud velle periclis,
380Quaecunque est, quae restat adhuc, exponere vitam,
Seu vos hic studium coeptae obsidionis ad urbem
Detineat, laetos seu vos hyberna receptent,
Certum est Threicias iam nunc excurrere ad oras:
Ut quascunque equitum turmas, peditumque cohortes
385Delegit nuper Graium regnator Alexis,
Adducam quamprimum ad vos: quibus amnis Orontes
Territus auxiliis, fastusque, animosque superbos
Exuat atque iugo collum submittat aheno.
Haec dux Odrysius. Contra quem talia fatur
390Eustachides. His me castris incommoda nunquam
Dimoveant: vel se totam diffundat Orontes
In vallem et Casius terris subsidat apertis.
Tu vero, quascunque libet te confer in oras
Providus et nostrae tangat te nulla salutis
395Cura. Etenim Deus usque suos tutatur et illos
Non aestu, non frigus iners, non laedit egestas,
Non acies confertae hominum, non alta retardant
Moenia, nec summas aequantia flumina ripas,
Quominus inceptis instent constanter, amentque
400Ignibus in mediis potius dispergere vitam
Impavidam, quam degeneris dare signa timoris
Ulla, vel a magnis desistere turpiter ausis.
Haec bonus Eustachides: sed Thracum ductor et una
Dux Senonum simulans morbo tentarier acri,
405Atque ipse abiectis clam Carpentarius armis,
Unus, inexhausto plures qui robore suerat
Contra stare hostes, victorque excedere pugna,
Regia progenies magnorum et germen avorum,
Obliti decorisque sui, laudisque suorum,
410Arripuere fugam, castrisque abiere relictis
Et socios tanto linquere in cardine rerum.
Tum vero procerum tantorum exempla secuti
Innumeri, queis militiae labor et meus acer
Fregerat hostilis, solidosque inciderat omnes
415Virtutis verae nervos, liquere sodales,
Quisque suos, facti immemores, votique, fideque.
Usque adeo capiunt animos oblivia nostros,
Et penitus nulla est alienae cura salutis,
Si quando impendet capiti commune periclum.
420Ut, fumo cum pastor apes exegit amaro.
Dulcia lecturus mella ex alvearibus illae
Destituunt trepidae cellas et, rege relicto,
In diversa abeunt, fusaeque per arva vagantur.
Hic igitur reliqui proceres precibusque, minisque,
425Quisque suos retinent, poenasque et praemia cuique
Proponunt et, quae possunt, alimenta ministrant.
At Robertiades congesto e cespite primos
Ausonidum alloquitur, verbisque hortatur amicis.
Ferte viri et duros animo tolerate labores,
430Et mecum adversis opponite pectora rebus.
Ille Deus, cuius causam suscepimus ille
Praesto aderit laturus opem, si fortiter ausis
Instare et duri perferre incommoda belli
Viderit unanimes, quae nunc his maxima terris
435Perpetimur; neque enim tantis insistere coeptis
Invisos hominumque patri, divumque putandum est.
Nos ille incolumes per tot discrimina rerum
Duxit adhuc, idemque manu superare potentes,
Innumerosque hostes dedit; et vel nomine tantum
440Insolitum Arabiis terrorem inferre, Syrisque,
Praecipitesque sua Turcas depellere sede:
Et nunc, quod glacie valles infesta nivali
Detinet et rara est cerealis copia victus,
Vinaque deficiunt, plenaeque obsonia mensae,
445Creditis a nobis mentemque, animumque benignum
Avertisse Deum? Tales plerunque per artes
Pertentare fidem solet ille et nosse suorum.
Nec tamen extremis agitatos casibus unquam
Deserit; at, quod vos experti saepius estis,
450Improvidus adest et opem pereuntibus affert.
An vos, o miseri tutam per tela, per ignes,
Perque acies medias, inimicaque castra putatis
Invenisse viam certa sine numinis aura?
Et tandem incolumes penetrasse ad flumen Orontis?
455Non nostrae hoc vires; non victae ignavia gentis
Effecit; legiove magis numerosa piorum.
Maior agit virtus; maiorque potentia nostra haec
Coepta iuvat; quam cui possint vel Bactra, vel Indi
Impune armatas opponere in agmine dextras.
460Huic ergo, o socii, si iam confidimus uni,
Nil desperandum tanto duce et auspice tanto.
His dictis curas, tristesque e corde parumper
Amovere metus: sed enim penuria victus
Quottidie magis atque magis funesta premebat
465Non modo confusam passim ac sine nomine plebem,
Verum etiam auctores belli, proceresque ducesque
Communem impulerat iam desperare salutem,
Qua fama rex Hassanus commotus amicos
Quorum consilio niti consueverat, ad se
470Convocat et laetus fidas sic fatur ad aures.
Quod fore providi iam tum, cum tantus in armis
Obsedit nostram Gallorum exercitus urbem,
Ecce malis perit ipse suis, morboque, fameque,
Frigoribusque hyems vexatus et imbribus atris:
475Iamque adeo ad paucos equites, peditesque redactus,
Si quicquam veri iactae praedicere sortes
Consuerunt, parat ille fugam, seu totus in iisdem
Haeret adhuc castris, veritus ne forsan euntes
Ilicet invadam et vertentes terga trucidem
480Quod, nisi quis se se opponat casusque, Deusque
Ipse mihi et tantam invideant fata aspera laudem,
Perficere est animus, cum primum Aurora resurgens
Altera flammifero rubefecerit aethera vultu.
Nanque ad perdendos ingenti clade latrones,
485Invasere manu qui regna aliena, suisque
Audent extorrem Mecmethum expellere templis,
Finitimae legere urbes atque oppida turmas.
Quae simul aggressae primae sub tempora lucis
Irruerint, nos e portis facto agmine apertis
490Erumpamus; et unanimes in castra feramur
Undique fusuri signis victricibus hostes.
Nunc autem, quoniam taciti speculemur oportet,
Securi ne sui maneant, an castra relinquant
Confisi tenebris, noctisque silentibus umbris,
495Ecquis erit vestrum, qui se committere nocti
Audeat obscurae, penetretque in castra latronum
Praemia laturus generosi ingentia facti?
Illi ego Sidonio tinctas bis murice vestes
Largiar et solido loricam ex aere rigentem.
500His donis accedet equus candore nivali,
Quem mater generosa Cilix, ubi Cydnus Amanum
Dissecat, aethereas in luminis edidit oras,
Per rupes assuetum altas intendere cursum,
Armorumque adeo strepitus horrescere nullos-
505Haec ille. Et dictis cuncti assensere silentes,
Nec quisquam tamen est cuius, milesve repertus
Auderet dubiis qui se committere rebus
Praeter Amasiadem Phormum, cui sector Iberus
Dives agris, dives positis in faenore nummis
510Malcus erat genitor; veteri qui lege relicta
Mosis, ad Abdaridae turpi se transfuga ritus
Contulerat, Turcasque inter compleverat aedes
Argento atque animum fastu cumularat inani.
Ille igitur surgens. Nihil est (ait) inclyte ductor,
515Quod tu tam large mercedem et praemia cuiquam
Egregium ob facinus te polliceare daturum.
Ipse etenim, nec dona moror, speculator abibo
Quo tu cunque iubes: vel si mihi et ipsa potentum
Sint adeunda ducum tentoria: nec metus ullus
520Nec duri retrahat facies inimica laboris,
Ne castra explorem: tum, si res postulet, ipsis
Occurram auxiliis, dux ut, monitorque viarum
Usque adstem et certo cunctos hic tramite sistam.
Tu vero tantum ob meritum, rex magne, daturum
525Polliceare mihi, modo quem Goffredus acutum
Per medium Orchanem, mirantibus omnibus, ensem
Exegit, totumque metu tremefecit Orontem.
Talia magniloquo tumidus fundebat ab ore
Phormus et insueto lateri poscebat honorem
530Ipse suo: quem nemo ausus speraverat ante.
Tum sic Hassanus, coelumque et sidera et ipsum
Testor Halyn, fore nullum alium, cui deferat ensem
Goffredi manus haec et tam memorabile factum
Deletura animo nulla unquam oblivia nostro.
535Haec ait. Et spoliis, armisque recentibus ornat
Ausonium in morem; parmam fert laeva nigrantem;
Aere caput tegitur; rigido latus ense tuetur;
Dextra gerit iaculum, tergumque et bracchia fulvae
Pelli obit detracta lupae. Sic comptus ab urbe
540Egreditur, qua pons longe porrectus ab amne
Saxeus, ad Caniae decurrit limina portae
Atque interiectae crebris vada pigra paludis
Arcubus amplectens Turcisque, Arabisque patebat
Liber et haud usquam premerent quem castra piorum.
545Tempus erat, primae quo pars decedere noctis
Incipit et vigiles abeunt statione relicta.
Succeduntque alii, cum se Boemundus et una
Aulercae pubis ductor Robertus agebant,
Exploraturi, num quae custodia pontem
550Servaret, posset ne capi vel fraude, vel armis.
Dumque oculis circumspiciunt et cuncta pererrant
Et strepitus intenti omnes et murmura captant
Auribus, ecce vident extremo ab limine pontis
Discedentem ad se recta contendere gressum.
555Tum vero socii fidas Boemundus ad aures
Affatus. Venit hic, inquit, speculator ab hoste
Hassano, aut spoliis nostrorum ut onustus in urbem
Mox referat se se: sed nos e tramite ad amnem
Deflectamus et occulti observemus euntem:
560Donec nos abiens paulum post terga relinquat,
Atque intercepto nusquam fuga libera detur.
Sic ait et dicto citius secessit uterque
Ad flumen, coelo atque umbris contectus opacis,
Et se se in caecis taciti occuluere latebris.
565Ille autem obscurae per amica silentia lunae
Incedit fidens animi, ignarusque futuri.
Cumque viae spatium propere progressus abesset,
Quantum aliquis iactu volucris comprenderet hastae,
Exiluere ambo et curvos liquere recessus;
570Non secus ac par acre canum, cum forte cubili
Excitum strepitu leporem, cervumve sequuntur
Inque nemus, vallemque urgent; fugit ille, sibique
Providus Eoos cursu praetervolat Euros.
Sic Phormum dux Aulercus, sic Appulus heros,
575Instantes tergo et vestigia pressa sequentes
Cogebant rapidum longe contendere cursum
A ponte et summos a laeva inscendere colles.
Coniecto sed enim Daunius per inane veruto,
Ilicet hinc atque hinc perstrinxit vulnere suras,
580Tardavitque fugam, verbisque affatus acerbis.
Vel iam siste gradum, vel, tu hic moriaris, oportet,
Hasta, ait, hac nostra medium per pectus adacta.
Constitit ille tremens, fuditque has ore loquelas.
O, quicunque estis, vitam hanc servate, satisque
585Sit notas clausisse vias ingentibus ausis:
Et me constrictum vinclis in castra piorum
Ducite. Non erit haec vobis clementia fraudi.
Nanque pater Turcas inter ditissimus omnes,
Cui iuga bis centum proscindunt rura, domique
590Argentique aerisque gravis grave pondus et auri
Defossum tellure iacet, nec regia vestis
Deest et odorata flagrant laquearia cedro,
Protinus ingenti redimet mercede, libensque
Thesauros, queis me servet, recludet avitus-
595Subiicit his Italum ductor. Quis tanta recuset
Praemia et oblatam demens contemnat opum vim?
Interea flumen dic quae te causa coegit
Traiicere, et serae solum te credere nocti.
An forte, ut spoliis nostrorum indutus opimis
600Dives ad Hassanum redeas? An castra piorum
Ingressus speculere fugam, bellumve paremus?
Tunc ille, ex imo ducens suspiria corde,
Ipse equidem vobis (inquit) sine fraude recludam
Omnia, nec patriae faciet spes ulla iuvandae,
605Quominus effundam veras e pectore voces.
Egit ad audendum tanta haec rex Persa, petenti
Qui mihi Goffredi dono promiserat ensem,
Cum primum vos excisos ultricibus armis
Stravisse, toto permiscens funera campo.
610Subrisere duces. Mox illum Daunius heros
Affatur. Magnum est munus, quod, amice, cupisti,
Sed gravius quam ferre queas. Verum quibus ille
Auxiliis fretus de se promittere tantum
Audet? An excisas vires ita credit, opesque
615Gallorum, ut quicquid superest, evertere ab imo
Ipse velit, tantumque unum se posset reatur?
Phormus ad haec, non ille quidem spe motus inani
Haec fore confidit, nam cum nox postera toto
Incipiet secum tenebras abducere coelo,
620Ingentes equitum turmae, peditumque manipli
Finitimas nuper pubes collecta per urbes,
Improvisi aderunt a tergo in castra ruentes,
Cum late serpens fessos sopor irrigat artus.
Sic mandat, fierique iubet dux ipse Bagoas,
625Hassani comes, et consanguinitate propinquus;
Ille quidem florens annis, animisque superbus,
Cuius in effrena reliqui virtute quiescant.
Et sperent se posse omnes delere Latinos.
Sed mihi iam manibus duros innectite nodos,
630Et quocunque libet vobiscum abducite vinctum:
Ut, nisi veridicas expressi e pectore voces,
Cogatis meritas leto persolvere poenas.
Immo, ait Aulercus ductor, poenamque reposcens
Delictum ob tantum, laqueo collum implicet et te
635Ante oculos populi ligno suspendat ab alto,
Nunc morere et praesens tanti cape praemia facti.
Haec ait, atque preces alias iterare paranti
Abscidit ense caput: spoliisque atque omnibus armis
Exutum canibus lacerandum, avibusque reliquit.
640His actis ambo rediere in castra sub ortum
Aurorae; inque unum Gallis, Italisque coactis
Principibus, memorant illa quid nocte sic actum:
Quaeque adeo audierint instare pericula ab hoste
Externo; et procerum, quae sit sententia, poscunt.
645Omnibus idem animus tacitis educere castris
Armatas equitum turmas, peditumque cohortes,
Cum primum terras nox atra involverit umbra,
Atque improviso venientem invadere turbam.
Excivere igitur castris ex omnibus illos,
650Quos neque dira fames, neque saeva absumere pestis
Quiverat, aut clades bellorum abolere receptae.
Iamque Atlantiaco Sol merserat aequore frontem,
Cum lectae coiere acies, tenebrasque per altas
Arripuere viam, qua ripam extendit Orontes
655In longum et mediam disterminat agmine vallem.
Et quoniam septem de tot iam millibus alae,
Atque equites alam centeni quamque secuti,
Vix reliqui fuerant, bellum qui sponte cierent,
Insedere locum, cuius latus alluit amnis
660A dextra, laevaque suis intercipit undis
In vallem porrecta palus, mediamque relinquit
Planitiem angustam, brevibusque excursibus aptam.
Nec mora. Turcarum properans equitatus easdem
Ingreditur fauces, cum vis ex aequore surgens
665Auroram coeli portis exciret apertis
Maturat quae stella diem praenuntia Solis
Et passim gelida conspergeret arva pruina.
Ac iussi celerare gradum sine lege ruebant
Ad caedem et praedam, quo spes male sana vocabat.
670Ergo ut in insidias medii venere paratas
In tutum unde illis nusquam fuga certa dabatur,
Compressere una gressum, subitoque pharetris
Eductas gravidis nervo imposuere sagittas,
Inque hostes densae fuderunt grandinis instar,
675Cum praeceps in tecta ruit; sed nulli
Inflixere pro clypeis aque aere repulsae.
At non Ausonii, non robora lecta Britanni,
Obvia non Galli Turcarum in pectora frustra
Direxere suas innixi viribus hastas.
680Sed veluti totidem coniecta e nubibus atris
Fulmina, deiiciunt fracto nunc stipite quercus,
Nunc scopulos, altasque ruunt a culmine turres,
Sic illi, hostiles docti perrumpere turmas,
Deturbant ab equis alios, aliosque trucidant
685Exacto penitus duro per viscera ferro.
Densentur turmae, mediique urgentur et iidem
Protrudunt primos, primique in terga ruentes
Involvuntur equis venientum atque agmine pressi
Expirant animas obscura morte diremptas.
690Ergo, ubi se angusto conclusum calle Bagoas
Vidit et haud quidquam numerum prodesse suorum,
Ad laevam deflexit iter, flumenque petivit;
Unde ruens alam Gallorum invasit apertam,
Amissosque redire animos in pectora victis
695Cogit et inceptae rursus confidere pugnae.
Hic cadit accepto letali vulnere Talus
Bellovacus; cadit et clara virtute Neanthes
Lexobius, Leucoque duci gratissimus Agnon.
Ipse quoque obliqua cervicem caesus ab harpe
700Labitur Ambarros inter notissimus Amphis:
Ancipitis dubiique Amphis sermonis amator,
Sed non incertae sumptis virtutis in armis.
Et iam iamque acies Belgae ducis, obruta densis
Hinc atque hinc equitum turmis se vertere retro
705Coeperat atque hosti fugiens dare terga sequaci:
Oromedon cum ductor agens in proelia gentem
Cenomanum, fusis superadvenit et ferus hostes
Adverso proturbat equo; dat Carsona leto,
Exultantem animis, qui se se e matre ferebat
710Hyrcana et claro Cambysae a sanguine cretum.
Transadigit Laro fauces, mediumque Cynulco
Dividit ense caput, tum Sinam in bella vocantem
Agmina et angusto miscentem funera campo,
Sternit humi, miseramque simul sine nomine plebem
715Ense metit, cadit illa ruens, ceu falce recurva
Gramina secta cadunt, cum prata virentia tondent
Agricolae et plenis stipant fenilibus herbas,
In seram quae laeta boum sint pabula brumam.
Nec multo post in pugnam se contulit acer
720Tancredus (Cilicum populis nanque ille subactis,
Rettulerant se se properans in castra piorum)
Nec non et belli fulmen fortissimus heros
Daunius et dextrae notus virtute Vitellus,
Consiliisque potens, armisque acerrimus Umber
725Ubaldus, cuius proles generosa Metauro
Imperat et populis ad se dat iura vocatis.
Additus his Medix, unaque Ursanius ibat,
Inque hostem intenti vultuque, hastisque ruebant.
Non secus atque repens Aquilonum a vertice turbo
730Cum forte incubuit terris, coeuntia differt
Nubila et instantes toto fugat aere nimbos,
Infandam ruri stragem, sylvisque minantes;
Heroum sic Ausonidum manus agmine facto
Comminus aggreditur Turcas, passimque supinos
735Fundit et immiti transfigit pectora ferro.
Argymnum Medix puerum puer impiger hasta
Traiicit, ad mensam suetum dare grata Bagoae
Pocula et in bellum galeam praeferre comantem.
At bonus auxilio venientem Ursanius Agrim
740Interimit, gladio medium per pectus adacto.
Andrantum Ubaldus, dirumque Agamanta Vitellus,
Attius Afrorum ductorem gentis Oniscum,
Seque parem primis nota virtute ferentem
Et Charris regnantem acer Tancredus Abollam.
745Ipse tamen retinetque suos, subigitque Bagoas
Stare loco et telis invictam obvertere frontem.
Omnia sed frustra tentanti et nota cienti
Nomina, fulmineo medium dux Appulos ense
In thoraca ruens immani vulnere pectus
750Discidit et vitae latebras patefecit opertas.
Ille ruit, sonitumque gravem super arma dederunt.
Tum vero conversa acies inimica refugit
Atque alios lacus ipse, alios absumpsit Orontes,
Exitium miseri dum forte evadere praesens
755Nituntur, dubiisque putant se posse salutem
Pugnando amissa, nando reperire sub undis.
Sed plures procerum tantorum interrita virtus
Sustulit et ferro turmas prostravit acuto.
Postquam igitur deleti hostes cecidere, locumque
760Deseruere fuga et populis victoria cessit
Laeta piis, praedam ingentem pecudumque, boumque
Et molitam Cererem et fluentes farris acervos,
Omnia quae secum obsessi inferre Bagoas
Decrerat, densumque agmen post terga trahebat,
765Ausonii prae se, Gallique egere, nec ante
Occuluit caput Hesperiis Sol mersus in undis,
Quam circum induti spoliis hostilibus omnes,
Agmine laetanti rediere in castra, ducumque
Turcarum ante urbem capita imposuere verutis.
770Hoc visu concussi animi, magnusque per urbem
It metus et dubiis incessit mentibus horror.
Pars satius Gallis portas aperire patentes
Esse ait, invictae ultro se dedere genti:
Dum spes ancipites animos et pectora versant
775Atque inter populum dubius Mars errat utrumque.
Pars tutandam urbem, dextrisque, animisque paratis,
Censet et adversis rebus virtute medendum.
Armigeras superasse manus et robora pubis
Persarumque, Arabumque brevi post tempore regem
780Missurum auxilio ter centum lecta virorum
Millia, quae tota Gallos excedere cogant
Ex Asia aut tenebris et duro carcere vinctos
Usque dorment, caesoque omnes sine honore sepulchri
Abdaridum genti spectacula grata relinquant.
785Haec dum illi inter se vario sermone volutant,
Portarumque aditus, turresque in moenibus altas
Alterna vigiles noctu statione tuentur,
Interdumque foras per pontem egressa iuventus,
Qua via tuta patet, longe semota latebris
790Insedit, Gallosque iugis invasit iniquis
Palantes, praedamque ab agris in castra ferentes,
Unde ulta acceptas clades remeavit ad urbem,
Grassantemque famem vulgo solata levavit
Saepius et Gallos obsessa obsedit et aeque
795Hos penes atque illos magno quaesita labore
Corporis excivere acres alimenta tumultus.
Quocirca ut tanta Gallos formidine solvat
Et vetet egressos Turcas e moenibus urbis
Moliri insidias, ad se vocat Appulus heros
800Ausonios, verbisque omnes hortatur et urget.
Ite, ait, o socii, dextrisque invadite pontem,
Perniciem in nostram vinxit quem Persa rebellis
Praesidio, coeptisque pii pia vota moratur,
Ite viri et tanta vobis asciscite laudem.
805Laudem etenim pariet clari victoria facti
Immensam et nullo morituram tempore: nanque
Ut nunc, quam volumus, cedant secus omnis: certe
Egregium fuerit magnis cecidisse sub ausis.
Haec Robertiades Boemundus et Itala pubes
810Una omnis ruit ad pontem, ducente Vitello:
Quaerit et instantem crebris assultibus hostem
Deturbare loco: verum ille interritus omnem
Propellit turbam et pontem statione tuetur:
Nec patitur portae se quenquam inferre patenti.
815Et etiam iamque octo longa obsidione peractis
Mensibus, ex animo cunctis spes omnis abibat
Expugnandae urbis, cum dux acerrimus armis
Goffredus proceres ad se se in tecta vocatos
Affatur dubios, coeptis seu fortibus instent,
820Seu res infectas, desertaque castra relinquant.
O fratrum generosa cohors, o pectora sanctae
Debita militiae, non huc Deus impulit, ut nos
Perderet, aut salvos patriae revocaret ad oras
Turpiter, aeternum parituros dedecus omni
825Europae et nobis mutandam morte salutem.
An vos cum primum voto obstrinxistis ad urbem
Venturos Solymam, mediosque iter omne per hostes
Facturos, penitus nostro sine sanguine et illam
Esse redempturos nullo sudore putastis?
830Non ego vos tantos, tantisque a patribus ortos
Sive metu, sive ingenti molimine rerum
Abiecisse animos rear et nunc denique mentem
Mutasse infractam, quo nos e moenibus altis
Despiciens dictis irrideat hostis amaris,
835Dum fugimus timidi, captamque relinquimus urbem.
Quin potius, siqua est animis constantia nostris
Obsistamus et hic mortem, laudemve manentes
Quaeramus; Deus est, uno quo praeside freti
Amissa quondam pro libertate piorum
840Inferre Abdaridum genti decrevimus arma,
Inque Asiae templis cultus abolere nefandos.
Dixerat Eustachides. Illi autem affixa tenebant
Ora solo et tristes mutabant pectore curas
Nunc huc, nunc illuc; procerum cum laetus ad aures
845Nuncius affertur pontem expugnare Latinos
Aggressos, urgere hostem et depellere in urbem.
Ergo acres Tancredus agens in bella Sicanos
Subsidio currit, pugnamque instaurat et alto
Hortatur clamore suos. Hoc vincite tantum
850O socii, hic vestras certatim intendite vires.
Hic est ille dies, cum gloria maxima se se
Ostendat nobis, seu mors, seu vita supersit.
Ponte etenim capto nullus patet exitus hosti,
Unde famem tolerare queat, vobisque per agros
855Occursare, gravem dum praedam in castra refertis.
Sic fatus Brisem aggreditur, Drapsimque, Paphumque
Huic caput, illi humeros rigido discriminat ense,
Perforat immisso Brisem per guttura ferro.
Hic se se medios saltu coniecit in hostes
860Bocca audax animo, Pisisque oriundus Hetruscis,
Disiecitque globos Turcarum in bella ruentem,
Bocca, suis quem iam praefecerat ipsa maniplis
Plintia et in Syriam Tancredo admorat eunti.
Ergo illic acies inimico occumbere leto
865Et fugere eversae, captumque relinquere pontem;
Quem dum praesidio pubes Oenotria vincit,
Illae altos intra muros et tecta receptae,
Occlusere piis aditus et limina portae.