Statius, P. Papinius, Thebais
John Henry Mozley, Ed.

[p. 194]
Ut subitus vates pallentibus incidit umbris
letiferasque domos orbisque ¹ arcana sepulti
rupit et armato turbavit funere manes,
horror habet cunctos, Stygiis mirantur in oris
5tela et equos corpusque movum; nec enim ignibus artus
conditus aut maesta niger adventabat ab urna,
sed belli sudore calens, clipeumque cruentis
foribus et scissi respersus pulvere campi,
necdum illum aut trunca lustraverat obvia taxo
10Eumenis. aut furvo ² Proserpina poste notarat
coetibus adsumptum functis; quin comminus ipsa
Fatorum deprensa colus, visoque paventes
augure tunc demum rumpebant stamina Parcae,
illum et securi circumspexere fragorem
15Elysii, et si quos procul ulteriore ³ barathro
altera nox aliisque gravat plaga caeca tenebris,
tunc regemunt pigrique lacus ustaeque ⁴ paludes,
umbriferaeque fremit sulcator pallidus undae
dissiluisse novo penitus telluris hiatu
20Tartara et admissos non per sua flumina manes.
^{5 6 7 8} [p. 196] Forte sedens media regni infelicis in arce
dux Erebi populos poscebat crimina vitae,
nil hominum miserans iratusque omnibus umbris
stant Furiae circum variaeque ex ordine Mortes,
25 saevaque multisonas exsertat Poena catenas;
Fata ferunt animas et eodem pollice damnant:
vincit opus. iuxta Minos cum fratre verendo
iura bonus meliora monet regemque cruentum
temperat; adsistunt lacrimis atque igne tumentes
30Cocytos Phlegethonque, et Styx periuria divum
arguit, ille autem supera compage soluta
nec solitus sentire metus expavit oborta
sidera, iucundaque offensus luce profatur:
‘quae superum labes inimicum impegit Averno
35aethera? quis rupit tenebras vitaeque silentes
admonet? unde minae 1? uter haec mihi proelia fratrum?
congredior, pereant agedum discrimina rerum,
nam cui dulce magis? magno me tertia victum
deiecit Fortuna polo, mundumque nocentem
40servo: nec iste meus dirisque en pervius astris
inspicitur. tumidusne meas regnator Olympi
explorat vires? habeo iam quassa Gigantum
vincula et aetherium cupidos exire sub axem
Titanas miserumque patrem: quid me otia maesta
45saevus et implacidam prohibet perferre quietem
⁹ [p. 198] amissumque odisse diem? pandam omnia regna,
si placet, et Stygio praetexam Hyperiona caelo.
Arcada nec superis — quid enim mihi nuntius ambas
itque reditque domos? — emittam et utrumque tenebo
50Tyndariden. cur autem avidis Ixiona frango
verticibus? cur non exspectant Tantalon undae?
anne profanatum totiens chaos hospite vivo
perpetiar? me Pirithoi temerarius ardor
temptat et audaci Theseus iuratus amico,
55me ferus Alcides, tunc cum custode remoto
ferrea Cerbereae tacuerunt limina portae;
Odrysiis etiam pudet heu! patuisse querellis
Tartara: vidi egomet blanda inter carmina turpes
Eumenidum lacrimas iterataque pensa Sororum;
60me quoque — sed durae melior violentia legis.
ast ego vix unum, nec celsa ad sidera, furto
ausus iter Siculo rapui conubia campo:
nec licuisse ferunt; iniustaeque a Iove leges
protinus, et sectum genetrix mihi computat annum,
65sed quid ego haec? i, Tartareas ulciscere sedes,
Tisiphone; si quando novis asperrima monstris,
triste, insuetum, ingens, quod nondum viderit aether,
ede nefas, quod mirer ego invideantque Sorores,
atque adeo fratres — nostrique haec omina sunto
70 prima odii — , fratres alterna in vulnera laeto
Marte ruant; sit, qui rabidarum more ferarum [p. 200]
mandat atrox hostile caput, quique igne supremo
arceat exanimes et manibus aethera nudis
commaculet: iuvet ista ferum spectare Tonantem.
75praeterea ne sola furor mea regna lacessat,
quaere deis qui bella ferat, qui fulminis ignes
infestumque Iovem clipeo fumante repellat.
faxo haud sit cunctis levior metus atra movere
Tartara, frondenti quam iungere Pelion Ossae.’
80dixerat; atque illi iamdudum regia tristis
attremit oranti, suaque et quae desuper urguet
nutabat tellus: non fortius aethera vultu
torquet et astriferos inclinat Iuppiter axes.
‘At tibi quos ’inquit, ‘manes, qui limite praeceps
85non licito per inane ruis?’ subit ille minantem
iam tenuis visu, iam vanescentibus armis,
iam pedes: exstincto tamen indecerptus ¹⁰ in ore
augurii perdurat honos, obscuraque fronti
vitta manet, ramumque tenet morientis olivae.
90‘si licet et sanctis hic ora resolvere fas est
manibus, o cunctis finitor maxime rerum,
at mihi, qui quondam causas elementaque noram,
et sator, oro, minas stimulataque corda remulce,
neve ira dignare hominem et tua iura timentem,
95nam nec ad Herculeos — unde haec mihi proelia 2? — raptus,
nec venerem inlicitam — crede his insignibus — ausi
intramus Lethen: fugiat ne tristis in antrum ^{11 12} [p. 202]
Cerberus, aut nostros timeat Proserpina currus,
augur Apollineis modo dilectissimus aris,
100testor inane chaos — quid enim hic iurandus Apollo? — ;
crimine non ullo subeo nova fata, nec alma
sic merui de luce rapi; scit iudicis urna
Dictaei verumque potest deprendere Minos,
coniugis insidiis et iniquo venditus auro
105 Argolicas acies — unde haec tibi turba recentum
umbrarum, et nostrae veniunt quoque funera dextrae —
non ignarus ini: subito me turbine mundi —
horret adhuc animus — mediis e milibus hausit
nox tua. quae mihi mens, dum per cava viscera terrae
110vado diu pendens et in aere volvor operto?
ei mihi! nil ex me sociis patriaeque relictum,
vel captum Thebis; iam non Lernaea videbo
tecta, nec attonito saltem cinis ibo parenti,
non tumulo, non igne miser lacrimisque meorum
115productus, toto pariter tibi funere veni,
nil istis ausurus equis; nec deprecor umbram
accipere et tripodum iam non meminisse meorum.
nam tibi praesagi quis iam super auguris usus,
cum Parcae tua iussa trahant? sed pectora flectas
120et melior sis, quaeso, deis. si quando nefanda
huc aderit coniunx, illi funesta reserva
supplicia: illa tua, rector bone, dignior ira.’
accipit ille preces indignaturque moveri.
ut leo Massyli cum lux stetit obvia ferri, [p. 204]
125tunc iras, tunc arma citat; si decidit hostis,
ire supra satis est vitamque relinquere victo.
Interea vittis lauruque insignis opima
currus et egregiis modo formidatus in armis
luce palam, fusus nulli¹³ nullique fugatus,
130quaeritur: absistunt turmae, suspectaque tellus
omnibus, infidi miles vestigia campi
circuit, atque avidae tristis locus ille ruinae
cessat et inferni vitatur honore sepulcri,
nuntius hortanti diversa in parte maniplos
135Adrasto, vix ipse ratus vidisse, Palaemon .
advolat et trepidans — steterat nam forte cadenti
proximus inspectoque miser pallebat hiatu —
‘verte gradum, fuge, rector’ ait, ‘si Dorica saltem
terra loco patriaeque manent, ubi liquimus, arces,
140non armis, non sanguine opus: quid inutile ferrum
stringimus in Thebas? currus humus impia sorbet
armaque bellantesque viros; fugere ecce videtur
hic etiam, quo stamus, ager. vidi ipse profundae
noctis iter ruptaque soli compage ruentem
145illum heu, praesagis quo nullus amicior astris,
Oecliden, frustraque manus cum voce tetendi.¹⁴
mira loquor, sulcos etiamnum rector equorum
fumantemque locum et spumis madida arva ¹⁵ reliquit.¹⁶
nec commune malum est: tellus agnoscit alumnos,
150stat Thebana acies.’ stupet haec et credere Adrastus
cunctatur; sed Mopsus idem trepidusque ferebat
Actor idem, iam ¹⁷ fama novis terroribus audax ^{18 19 20 21 22} [p. 206]
non unum cecidisse refert, sponte agmina retro
non exspectato revocantum more tubarum²³
155praecipiant: sed torpet iter, falluntque ruentes
genua viros; ipsique — putes sensisse — repugnant
cornipedes nulloque truces hortamine parent,
nec celerare gradum nec tollere lumina terra,
fortius incursant Tyrii, sed vesper opacus
160lunares iam ducit equos; data foedere parvo
maesta viris requies et nox auctura timores.
Quae tibi nunc facies, postquam permissa gemendi
copia? qui fletus galeis cecidere solutis?
nil solitum fessos iuvat; abiecere madentes,
165sicut erant, clipeos, nec quisquam spicula tersit,
nec laudavit equum, nitidae nec cassidis altam
compsit adornavitque iubam; vix magna lavare
vulnera et efflantes libet internectere plagas:
tantus ubique dolor, mensas alimentaque bello
170debita nec pugnae suasit timor: omnia laudes,
Amphiarae, tuas fecundaque pectora veri
commemorant lacrimis, et per tentoria sermo
unus: abisse deos dilapsaque numina castris.
‘heu ubi laurigeri currus sollemniaque arma
175et galeae vittatus apex? hoc antra lacusque
Castalii tripodumque fides? sic gratus Apollo?
quis mihi sidereos lapsus mentemque sinistri
fulguris, aut caesis saliat quod numen in extis,
quando iter, unde morae, quae saevis utilis armis, ²⁴ [p. 208]
180quae pacem magis hora velit? quis iam omne futurum
proferet, aut cum quo volucres mea fata loquentur?
hos quoque bellorum casus nobisque tibique
praescieras, et — quanta sacro sub pectore virtus! —
venisti tamen et miseris comes additus armis,
185et cum te tellus fatalisque hora vocaret,
tu Tyrias acies adversaque signa vacasti
sternere; tunc etiam media de morte timendum
hostibus infestaque abeuntem vidimus hasta,
et nunc te quis casus habet? poterisne reverti
190sedibus a Stygiis altaque erumpere terra?
anne sedes hilares iuxta tua numina Parcas
et vice concordi discis ventura docesque?
an tibi felices lucos miseratus Averni
rector et Elysias dedit inservare volucres?
195quidquid es, aeternus Phoebo dolor et nova clades
semper eris mutisque diu plorabere Delphis,
hic Tenedon Chrysenque ²⁵ dies partuque ligatam
Delon et intonsi eludet penetralia Branchi,
nec Clarias hac luce fores Didymaeaque quisquam
200limina nec Lyciam supplex consultor adibit.
quin et cornigeri vatis nemus atque Molosso
quercus anhela Iovi Troianaque Thymbra tacebit,
ipsi amnes ipsaeque volent ²⁶ arescere laurus,
ipse nihil certum sagis ²⁷ clangoribus aether ^{28 29 30} [p. 210]
205praecinet, et nulla ferientur ab alite nubes.
iamque erit ille dies, quo te quoque conseia fatis
templa colant reddatque tuus responsa sacerdos.’
talia fatidico peragunt sollemnia regi,
ceu flammas ac dona rogo tristesque rependant
210 exsequias mollique animam tellure reponant.
fracta dehinc eunetis aversaque pectora bello:
sic fortes Minyas subito cum funere Tiphys
destituit, non arma sequi, non ferre videtur
remus aquas, ipsique minus iam ducere venti.
215 iam fessi gemitu, paulatim et corda levavit
exhaustus sermone dolor, nox addita curas
obruit et facilis lacrimis inrepere somnus.
At non Sidoniam diversa in parte per urbem
nox eadem: vario producunt sidera ludo
220ante domos intraque, ipsaeque ad moenia marcent
excubiae; gemina aera sonant Idaeaque terga
et moderata sonum vario spiramine buxus.
tune dulces superos atque omne ex ordine alumnum
numen ubique sacri resonant paeanes, ubique
225serta coronatumque merum, nunc funera rident
auguris ignari, contraque in tempore certant
Tiresian laudare suum; nunc facta revolvunt
maiorum veteresque canunt ab origine Thebas:
hi mare Sidonium manibusque adtrita Tonantis
230cornua et ingenti sulcatum Nerea tauro,
hi Cadmum lassamque bovem fetosque cruenti
Martis agros, alii Tyriam reptantia saxa [p. 212]
ad chelyn et duras animantem Amphiona cautes,
hi gravidam Semelen, illi Cythereia laudant
235conubia et multa deductam lampade fratrum
Harmoniam: nullis iam deest ³¹ sua fabula mensis,
ceu modo gemmiferum thyrso populatus Hydaspen
Eoasque domos nigri vexilla triumphi
liber et ignotos populis ostenderet Indos.
240 Tunc primum ad coetus sociaeque ad foedera mensae
semper inaspectum diraque in sede latentem
Oedipoden exisse ferunt vultuque sereno
canitiem nigram squalore et sordida fusis
ora comis laxasse manu sociumque benignos
245adfatus et abacta prius solacia passum,
quin hausisse dapes insiccatumque cruorem
deiecisse genis, cunctos auditque refertque,
qui Ditem et Furias tantum et si quando regentem
Antigonen maestis solitus pulsare querellis,
250causa latet, non hunc Tyrii fors prospera belli,
tantum bella iuvant; natum hortaturque probatque,
nec vicisse velit; sed primos comminus enses
et sceleris tacito rimatur semina voto.
inde epulae dulces ignotaque gaudia vultu,
255qualis post longae Phineus ieiunia poenae,
nil stridere domi volucres ut sensit abactas —
necdum tota fides — hilaris mensasque torosque
nec turbata feris tractavit pocula pinnis.
Cetera Graiorum curis armisque iacebat
260fessa cohors; alto castrorum ex aggere Adrastus
lactificos tenui captabat corde tumultus, ³² [p. 214]
quamquam aeger senio, sed agit miseranda-potestas
invigilare malis, illum aereus undique clamor
Thebanique urunt sonitus, et amara lacessit
265tibia, tum nimio voces marcore superbae
incertaeque faces et iam male pervigil ignis,
sic ubi per fluctus uno ratis obruta somno
conticuit, pacique³³ maris secura iuventus
mandavere animas: solus stat puppe magister
270pervigil inscriptaque deus qui navigat alno.
Tempus erat, iunctos cum iam soror ignea Phoebi
sensit equos penitusque cavam sub luce parata
Oceani mugire domum, seseque vagantem
colligit et leviter moto fugat astra flagello:
275concilium rex triste vocat, quaeruntque gementes,
quis tripodas successor agat, quo provida ³⁴ laurus
transeat atque orbum vittae decus, haud mora, cuncti
insignem fama sancteque Melampode cretum
Thiodamanta volunt, quicum ipse arcana deorum
280partiri et visas uni sociare solebat
Amphiaraus aves, tantaeque haud invidus artis
gaudebat dici similem iuxtaque secundum,
illum ingens confundit honos inopinaque turbat
gloria et oblatas frondes submissus adorat,
285seque oneri negat esse parem cogique meretur:
sicut Achaemenius solium gentesque paternas
excepit si forte puer, cui vivere patrem
tutius, incerta formidine gaudia librat, ^{35 36} [p. 216]
an fidi proceres, ne pugnet volgus habenis,
290cui latus Euphratae, cui Caspia limina mandet;
sumere tunc arcus ipsumque onerare veretur
patris equum, visusque sibi nec sceptra capaci
sustentare manu nec adhuc implere tiaram.
Atque is ubi intorto signatus vellere crinem
295convenitque deis, hilari per castra tumultu
vadit ovans ac, prima sui documenta, sacerdos
Tellurem placare parat: nec futile maestis
id visum Danais, geminas ergo dicet aras
arboribus vivis et adulto caespite texi
300imperat, innumerosque deae, sua munera, flores
et cumulos frugum et quicquid novat impiger annus
addit et intacto spargens altaria lacte
incipit: ‘o hominum divomque aeterna creatrix,
quae fluvios silvasque animarum et semina mundo
305cuncta Prometheasque manus Pyrrhaeaque saxa
gignis, et impastis quae prima alimenta dedisti
mutastique³⁷ viris,³⁸ quae pontum ambisque vehisque:
te penes et pecudum gens mitis et ira ferarum
et volucrum requies; firmum atque immobile mundi
310robur inoccidui, te velox machina caeli
aere pendentem vacuo, te currus uterque
circuit, o rerum media indivisaque magnis
fratribus! ergo simul tot gentibus alma, tot altis
urbibus ac populis, subterque ac desuper una ^{39 40} [p. 218]
315suffieis, astriferumque domos Atlanta supernas
ferre laborantem nullo vehis ipsa labore:
nos tantum portare negas, nos, diva, gravaris?
quod, precor, ignari luimus seelus? an quia plebes
externa Inachiis huc adventamus ab oris?
320omne homini natale solum, nee te, optima, saevo
tamque humili populos deceat distinguere fine
undique ubique tuos; maneas communis et arma
hinc atque inde feras; liceat, precor, ordine belli
pugnaees efflare animas et reddere caelo,
325ne rape tam subitis spirantia corpora bustis,
ne propera: veniemus enim, quo limite cuncti,
qua licet ire via; tantum exorata Pelasgis
siste levem campum, celeres neu praecipe Pareas.
at tu, care deis, quem non manus ulla nec enses
330Sidonii, sed magna sinu Natura soluto,
ceu te Cirrhaeo meritum tumularet hiatu,
sic amplexa coit, hilaris des, oro, precatus
nosse tuos, caeloque et vera monentibus aris
concilies, et quae populis proferre parabas,
335me doceas: tibi saera feram praesaga, tuique
numinis interpres te Phoebo absente vocabo.
ille mihi Delo Cirrhaque potentior omni,
quo ruis, ille adytis melior locus.’ haec ubi dicta,
nigrantis terrae pecudes obscuraque mergit
340armenta, ac vivis cumulos undantis harenae
aggerat et vati mortis simulacra rependit.
Talia apud Graios, cum iam Mavortia contra [p. 220]
cornua, iam saevos fragor aereus excitat enses,
addit acerba sonum Teumesi e vertice crinem
345incutiens acuitque tubas et sibila miscet
Tisiphone: stupet insolito clangore Cithaeron
marcidus et turres carmen non tale secutae,
iam trepidas Bellona fores armataque pulsat
limina, iam multo laxantur cardine Thebae.
350turbat eques pedites, currus properantibus obstant,
ceu Danai post terga premant: sic omnibus alae
artantur portis septemque excursibus haerent.
Ogygiis it sorte Creon, Eteoclea mittunt
Neistae, celsas Homoloidas occupat Haemon,
355 Hypsea Proetiae,⁴¹ celsum fudere Dryanta
Electrae, quatit Hypsistas manus Eurymedontis,
culmina magnanimus stipat Dircaea Menoeceus.
qualis ubi aversi secretus pabula caeli
Nilus et Eoas magno bibit ore pruinas,
360scindit fontis opes septemque patentibus arvis
in mare fert hiemes; penitus cessere fugatae
Nereides dulcique timent occurrere ponto.
Tristis at inde gradum tarde movet Inaeha pubes,
praecipue Eleae Lacedaemoniaeque cohortes
365et Pylii; subitum nam Thiodamanta secuntur
augure fraudati, necdum accessere regenti,
nec tua te, princeps tripodum, sola agmina quaerunt:
cuneta phalanx sibi deesse putat; minor ille per alas
septimus exstat apex. liquido velut aethere nubes ⁴² [p. 222]
370invida Parrhasiis unum si detrahat astris,
truncus honor Plaustri, nee idem riget ⁴³ igne reciso
axis, et incerti numerant sua sidera nautae.
Sed iam bella vocant: alias nova suggere vires,
Calliope, maiorque chelyn mihi tendat Apollo,
375fatalem populis ultro poscentibus horam
admovet atra dies, Stygiisque emissa tenebris
Mors fruitur caelo bellatoremque volando
campum operit nigroque viros invitat hiatu,⁴⁴
nil vulgare legens, sed quae dignissima vita
380funera, praecipuos annis animisque cruento
ungue ⁴⁵ notat; iamque in miseros pensum omne Sororum
scinditur, et Furiae rapuerunt licia Parcis.
stat medius campis etiamnum cuspide sicea
Bellipotens, iamque hos clipeum, iam vertit ad illos
385arma ciens, aboletque domos, conubia, natos.
pellitur et patriae et, qui mente novissimus exit,
lucis amor; tenet in capulis hastisque paratas
ira manus animusque ultra thoracas anhelus ⁴⁶
conatur, galeaeque tremunt horrore comarum.
390quid mirum caluisse viros? flammantur in hostem
cornipedes niveoque rigant sola putria nimbo,
corpora ceu mixti dominis irasque sedentum
induerint: sic frena terunt, sic proelia poscunt
hinnitu tolluntque armos equitesque supinant. ^{47 48 49 50} [p. 224]
395Iamque ruunt, primusque virum concurrere pulvis
incipit, et spatiis utrimque aequalibus acti
adventant mediumque vident decrescere campum,
iam clipeus clipeis, umbone repellitur umbo,
ense minax ensis, pede pes et cuspide cuspis:
400sic obnixa acies; pariter suspiria fumant,
admotaeque nitent aliena in casside cristae.
pulcher adhuc belli vultus: stant vertice coni,
plena armenta viris, nulli sine praeside currus,
arma loco, splendent clipei pharetraeque decorae
405cingulaque et nondum deforme cruoribus aurum.
at postquam rabies et vitae prodiga virtus
emisere animos, non tanta cadentibus Haedis
aeriam Rhodopen solida nive verberat Arctos,
nec fragor Ausoniae tantus, cum Iuppiter omni
410arce tonat, tanta quatitur nec grandine Syrtis,
cum Libyae Boreas Italos niger attulit imbres,
exclusere diem telis, stant ferrea caelo
nubila, nec iaculis artatus sufficit aer.
hi pereunt missis, illi redeuntibus hastis,
415concurrunt per inane sudes et mutua perdunt
volnera, concurrunt hastae, stridentia funda
saxa pluunt, volucres imitantur fulgura glandes
et formidandae non una morte sagittae,
nec locus ad terram telis: in corpora ferrum
420omne cadit; saepe ignari perimuntque caduntque.
casus agit virtutis opus: nunc turba recedit,
nunc premit, ac vicibus tellurem amittit et aufert,
ut ventis nimbisque minax cum solvit habenas [p. 226]
Iuppiter alternoque adfligit turbine mundum:
425stat caeli diversa acies, nunc fortior Austri,
nunc Aquilonis hiemps, donec pugnante procella
aut nimiis hic vicit aquis, aut ille sereno.
Principium pugnae turmas Asopius Hypseus
Oebalias — namque hae magnum et gentile tumentes
430Euboicum duris rumpunt umbonibus agmen —
reppulit erepto cunei ductore Menalca.
hic et mente Lacon, crudi torrentis alumnus —
nec turpavit avos — hastam ultra pectus euntem,
ne pudor in tergo, per et ossa et viscera retro
435extrahit atque hosti dextra labente remittit
sanguineam: dilecta genis morientis oberrant
Taygeta et pugnae laudataque pectora ⁵¹ matri.
Phaedimon Iasiden arcu Dircaeus Amyntas
destinat: heu celeres Parcae! iam palpitat arvis
440Phaedimus, et certi nondum tacet arcus Amyntae.
abstulit ex umero dextram Calydonius Agreus
Phegeos: illa suum terra tenet improba ferrum
et movet; extimuit sparsa inter tela iacentem
praegrediens truncamque tamen percussit Acoetes.
445Iphin atrox Acamas, Argum ferus impulit Hypseus,
stravit Abanta Pheres, diversaque volnera flentes
Iphis eques, pedes Argus, Abas auriga iacebant.
Inachidae gemini geminos e sanguine Cadmi
occultos galeis — saeva ignorantia belli —
450perculerant ferro; sed dum spolia omnia caesis
eripiunt, videre nefas, et maestus uterque
respicit ad fratrem pariterque errasse queruntur. ⁵² [p. 228]
cultor Ion Pisae cultorem Daphnea Cirrhae
turbatis prostravit equis; hunc laudat ab alto
455Iuppiter, hunc tardus frustra miseratur Apollo.
Ingentes Fortuna viros inlustrat utrimque
sanguine in adverso: Danaos Cadmeius Haemon ⁵³
sternit agitque, furens sequitur Tyria agmina Tydeus;
Pallas huic praesens, illum Tirynthius implet,
460qualiter hiberni summis duo montibus amnes
franguntur geminaque cadunt in plana ruina:
contendisse putes, uter arva arbustaque tollat
altius aut superet pontes; ecce ⁵⁴ una receptas
confundit iam vallis aquas; sibi quisque superbus
465ire cupit, pontoque negant descendere mixti.
Ibat fumiferam quatiens Onchestius Idas
lampada per medios turbabatque agmina Graium,
igne viam rumpens; magno quem comminus ictu
Tydeos hasta feri dispulsa casside fixit,
470ille ingens in terga iacet, stat fronte superstes
lancea, conlapsae veniunt in tempora flammae,
prosequitur Tydeus: ‘saevos ne dixeris Argos,
igne tuo, Thebane — rogum concedimus — arde!’
inde, velut primo tigris gavisa cruore
475per totum cupit ire pecus, sic Aona saxo,
ense Pholum, Chromin ense, duos Helicaonas hasta
transigi, Aegaeae veneris quos Maera sacerdos
ediderat prohibente dea; vos praeda cruenti
Tydeos, it saevas etiamnum mater ad aras.
480 Nec minus Herculeum contra vagus Haemona ducit ^{55 56} [p. 230]
sanguis: inexpleto rapitur per milia ferro,
nunc tumidae Calydonis opes, nunc torva Pylenes
agmina, nunc maestae fundens Pleuronis alumnos,
donec in Olenium fessa iam cuspide Buten
485incidit, hunc turmis obversum et abire vetantem
adgreditur; puer ille, puer malasque comamque
integer, ignaro cui tunc Thebana bipennis
in galeam librata venit: finduntur ⁵⁷ utroque
tempora dividuique cadunt in bracchia crines,
490et non hoc metuens inopino limine vita
exsiluit. tunc flavum Hypanin flavumque Politen —
ille genas Phoebo, crinem hic pascebat Iaccho:
saevus uterque deus — victis Hyperenora iungit
conversumque fuga Damasum; sed lapsa per armos
495hasta viri trans pectus abit parmamque tenenti
excutit et summa fugiens in cuspide portat.
Sterneret adversos etiamnum Ismenius Haemon
Inachidas — nam tela regit viresque ministrat
Amphitryoniades — saevum sed Tydea contra
500Pallas agit. iamque adverso venere favore
comminus, et placido prior haec Tirynthius ore:
‘fida soror, quaenam hunc belli caligine nobis
congressum fortuna tulit? num regia Iuno
hoc molita nefas? citius me fulmina contra
505 — infandum! — ruere et magno bellare parenti
aspiciat, genus huic — sed mitto agnoscere, quando
tu diversa foves, nec si ipsum comminus Hyllum
Tydeos hasta tui Stygioque ex orbe remissum
Amphitryona petat; teneo aeternumque tenebo, ⁵⁸ [p. 232]
510quantum haec diva manus, quotiens sudaverit aegis
ista mihi, duris famulus dum casibus omnes
lustro vagus terras; ipsa heu! comes invia mecum
Tartara, ni superos Acheron excluderet, isses.
tu patriam caelumque mihi, quis tanta relatu
515aequet? habe totas, si mens excidere,⁵⁹ Thebas.
cedo equidem veniamque precor.’ sic orsus abibat.
Pallada mulcet honos: rediit ardore remisso
voltus et erecti sederunt pectoris angues.
Sensit abesse deum, levius Cadmeius Haemon
520tela rotat nulloque manum cognoscit in ictu.
tunc magis atque magis vires animusque recedunt,
nec pudor ire retro; cedentem Acheloius heros
impetit,⁶⁰ et librans uni sibi missile telum
direxit iactus, summae qua margine parmae
525ima sedet galea et iuguli vitalia lucent.
nec frustrata manus, mortemque invenerat hasta;
sed prohibet paulumque umeri libare sinistri
praebuit et merito parcit Tritonia fratri,
ille tamen nec stare loco nec comminus ire
530 amplius aut voltus audet perferre cruenti
Tydeos; aegra animo vis ac fiducia cessit:
qualis saetigeram Lucana cuspide frontem
strictus aper, penitus cui non infossa cerebro
volnera, nec felix dextrae tenor, in latus iras
535frangit, et expertae iam non venit obvius hastae.
Ecce ducem turmae certa indignatus in hostem
spicula felici Prothoum torquere lacerto, ^{61 62} [p. 234]
turbidus Oenides una duo corpora pinu,
cornipedemque equitemque, ferit: ruit ille ruentem
540in Prothoum lapsasque manu quaerentis habenas
in voltus galeam clipeumque in pectora calcat,
saucius extremo donec cum sanguine frenos
respuit et iuncta domino cervice recumbit,
sic ulmus vitisque, duplex iactura colenti,
545Gaurano de monte cadunt, sed maestior ulmus
quaerit utrumque nemus, nec tam sua bracchia labens
quam gemit adsuetas invitaque proterit uvas.
sumpserat in Danaos Heliconius arma Corymbus,
ante comes Musis, Stygii cui conscia pensi
550ipsa diu positis letum praedixerat astris
Uranie. cupit ille tamen pugnasque viresque,
forsitan ut caneret; longa iacet ipse canendus
laude, sed amissum mutae ⁶³ flevere sorores.
Pactus Agenoream primis Atys ibat ab annis
555Ismenen, Tyrii iuvenis non advena belli.
quamvis Cirrha domus, soceros nec tristibus actis
aversatus erat; sponsam quin castus amanti
squalor et indigni commendat gratia luctus,
ipse quoque egregius, nec pectora virginis illi
560diversa, inque vicem, sineret fortuna, placebant.
bella vetant taedas, iuvenique hinc maior in hostes
ira; ruit primis immixtus et agmina Lernae
nunc pedes ense vago, prensis nunc celsus habenis,
ceu spectetur, agit. triplici velaverat ostro ⁶⁴ [p. 236]
565surgentes etiamnum umeros et levia mater
pectora; nunc auro phaleras auroque sagittas
cingulaque et manicas, ne coniuge vilior iret,
presserat et mixtum cono crispaverat aurum,
talibus heu! fidens vocat ultro in proelia Graios.
570 ac primum in faciles grassatus cuspide turmas
arma refert sociis et in agmina fida peracta
caede redit, sic Hyrcana leo Caspius umbra
nudus adhuc nulloque iubae flaventis honore
terribilis magnique etiamnum sanguinis insons,
575haud procul a stabulis captat custode remoto
segne pecus teneraquc famem consumit in ⁶⁵ agna.
mox ignotum armis ac solo corpore mensus
Tydea non timuit, fragilique lacessere telo
saepius infrendentem aliis aliosque sequentem
580ausus erat. tandem invalidos Aetolus ad ictus
forte refert oculos et formidabile ridens:
‘iamdudum video, magnum cupis, improbe, leti
nomen’ ait; simul audacem non ense nec hasta
dignatus leviter digitis imbelle solutis
585abiecit iaculum: latebras tamen inguinis alte
missile, ceu totis intortum viribus, hausit,
praeterit haud dubium fati et spoliare superbit
Oenides. ‘neque enim has Marti aut tibi, bellica Pallas,
exuvias Agemus’ ait, ‘procul arceat ⁶⁶ ipsum
590ferre pudor; vix, si bellum comitata relictis,
^{67 68} [p. 238] Deipyle thalamis, illi inludenda ⁶⁹ tulissent.’
sic ait, et belli maiora ad praemia mente
ducitur: innumeris veluti leo forte potitus
caedibus imbellis vitulos mollesque iuvencas
595transmittit: magno furor est in sanguine mergi,
nec nisi regnantis cervice recumbere tauri,
at non semianimi clamore Menoecea lapsus
fallit Atys: praevertit equos curruque citato
desilit: instabat pubes Tegeaea iacenti,
600nec prohibent Tyrii. ‘pudeat, Cadmea iuventus,
terrigenas mentita patres! quo tenditis’ inquit,
‘ degeneres? meliusne iacet pro sanguine nostro
hospes Atys? tantum hospes adhuc et coniugis ultor
infelix nondum iste suae; nos pignora tanta
605prodimus?’ insurgunt iusto firmata pudore
agmine, cuique suae rediere in pectora curae.
Interea thalami secreta in parte sorores,
par aliud morum miserique innoxia proles
Oedipodae, varias miscent sermone querellas,
610nec mala quae iuxta, sed longa ab origine fati,
haec matris taedas, oculos ast illa paternos,
altera regnantem, profugum gemit altera fratrem,
bella ambae, gravis hinc miseri ⁷⁰ cunctatio voti:
nutat utroque timor, quemnam hoc certamine victum,
615quem vicisse velint: tacite praeponderat exsul.
sic Pandioniae repetunt ubi fida volucres ^{71 72} [p. 240]
hospitia atque larem bruma pulsante relictum,
stantque super nidos veterisque exordia fati
adnarrant tectis, it ⁷³ truncum ac flebile murmur;
620verba putant, voxque illa tamen non dissona verbis,
atque ibi post lacrimas et longa silentia rursus
incohat Ismene: ‘quisnam hic mortalibus error?
quae decepta fides? curam invigilare quieti
claraque per somnos animi simulacra reverti?
625ecce ego, quae thalamos nec si pax alta maneret,
tractarem sensu — pudet heu! — conubia vidi
nocte, soror; sponsum unde mihi sopor attulit amens
vix notum visu? semel his in sedibus illum,
dum mea nescio quo spondentur foedera pacto,
630respexi non sponte, soror, turbata repente
omnia cernebam, subitusque intercidit ignis,
meque sequebatur rabido clamore reposcens
mater Atyn. quaenam haec dubiae praesagia cladis?
nec timeo, dum tuta domus milesque recedat ⁷⁴
635Doricus et tumidos liceat componere fratres.’
Talia nectebant, subito cum pigra tumultu
expavit domus, et multo sudore receptus
fertur Atys, servans animam iam sanguine nullo,
cui manus in plaga, dependet languida cervix
640exterior clipeo, crinesque a fronte supini.
prima videt caramque tremens Iocasta vocabat
Ismenen: namque hoc solum moribunda precatur
vox generi, solum hoc gelidis iam nomen inerrat
faucibus, exclamant famulae, tollebat in ora ^{75 76} [p. 242]
645virgo manus, tenuit saevus pudor; attamen ire
cogitur, indulget summum hoc Iocasta iacenti,
ostenditque offertque. quater iam morte sub ipsa
ad nomen visus defcctaque⁷⁷ fortiter ora
sustulit; illam unam neglecto lumine caeli
650aspicit et vultu non exsatiatur amato.
tunc quia nec genetrix iuxta positusque beata
morte pater, sponsae munus miserabile tradunt
declinare genas; ibi demum teste remoto
fassa pios gemitus lacrimasque in lumina fudit.
655 Dumque ea per Thebas, aliis serpentibus ardens
et face mutata bellum integrabat Enyo.
arma volunt, primos veluti modo comminus ictus
sustulerint omnisque etiamnum luceat ensis,
eminet Oenides, quamvis et harundine certa
660Parthenopaeus agat, morientumque ora furenti
Hippomedon proculcet equo, Capaneaque pinus
iam procul Aoniis volet agnoscenda catervis:
Tydeos illa dies, illum fugiuntque tremuntque
clamantem: ‘quo terga datis? licet ecce peremptos
665ulcisci socios maestamque rependere noctem.
ille ego inexpletis solus qui caedibus hausi
quinquaginta animas: totidem, totidem heia ⁷⁸ gregatim
ferte manus! nulline patres, nulline iacentum
unanimi fratres? quae tanta oblivio luctus?
670quam pudet Inachias contentum abiisse Mycenas!
hine super Thebis? haec robora regis? ubi autem
egregius dux ille mihi?’ simul ordine laevo
ipsum exhortantem cuneos capitisque superbi ^{79 80} [p. 244]
insignem fulgore videt; nec segnius ardens
675occurrit, niveo quam flammiger ales olori
imminet et magna trepidum circumligat umbra.
tunc prior: ‘Aoniae rex o iustissime gentis,
imus in arma palam tandemque ostendimus enses,
an noctem et solitas placet exspectare tenebras?’
680ille nihil contra, sed stridula cornus in hostem
it referens mandata ducis, quam providus heros
iamiam in fine viae percussam obliquat, et ipse
telum ingens avide et quanto non ante lacerto
impulit: ibat atrox finem positura duello
685lancea, convertere oculos utrimque faventes
Sidonii Graique dei; crudelis Erinys
obstat et infando differt Eteoclea fratri:
cuspis in armigerum Phlegyan peccavit, ibi ingens
pugna virum, stricto nam saevior inruit ense
690Aetolus, retroque datum Thebana tegebant
arma ducem, sic densa lupum iam nocte sub atra
arcet ab adprenso pastorum turba iuvenco;
improbus erigitur contra, nec cura vetantes
impetere: illum, illum, semel in quem venerat, urget.
695non secus obiectas acies turbamque minorem
dissimulat transitque manu; tamen ora Thoantis,
pectora Deilochi, Clonii latus, ilia torvi
perforat Hippotadae; truncis sua membra remittit
interdum galeasque rotat per nubila plenas.
700et iam corporibus sese spoliisque cadentum [p. 246]
clauserat; unum acies circum consumitur, unum
omnia tela vovent: summis haec ossibus haerent,
pars frustrata cadunt, partem Tritonia vellit,
multa rigent clipeo, densis iam consitus ⁸¹ hastis
705ferratum quatit umbo nemus, tergoque fatiscit
atque umeris gentilis aper; nusquam ardua coni
gloria, quique apicem torvae Gradivus habebat
cassidis, haud laetum domino ruit omen: inusta ⁸²
temporibus nuda aera sedent, circumque sonori
710vertice percusso volvuntur in arma molares.
iam cruor in galea, iam saucia proluit ater
pectora permixtus sudore et sanguine torrens,
respicit hortantes socios et Pallada fidam,
longius opposita celantem lumina parma:
715ibat enim magnum lacrimis inflectere patrem.
Ecce secat zephyros ingentem fraxinus iram
fortunamque ferens, teli non eminet auctor:
Astacides Melanippus erat, nec prodidit ipse,
et vellet latuisse manum, sed gaudia turmae
720monstrabant trepidum; nam flexus in ilia Tydeus
submissum latus et clipei laxaverat orbem.
clamorem Aonii miscent gemitumque Pelasgi,
obiectantque manus indignantemque tuentur.
ille per oppositos longe rimatus amarum
725Astaciden, totis animae se cogit in ictum
relliquiis telumque iacit, quod proximus Hopleus
praebuerat: perit expressus conamine sanguis,
tunc tristes socii cupidum bellare — quis ardor! —
et poscentem hastas mediaque in morte negantem
730 exspirare trahunt, summique in margine campi
^{83 84} [p. 248] effultum gemina latera inclinantia parma
ponunt, ac saevi rediturum ad proelia Martis
promittunt flentes, sed et ipse recedere caelum
ingentesque animos extremo frigore labi
735sensit, et innixus terrae ‘miserescite’ clamat,
‘ Inachidae: non ossa precor referantur ut Argos
Aetolumve larem; nec enim mihi cura supremi
funeris: odi artus fragilemque hunc corporis usum,
desertorem animi, caput, o caput, o mihi si quis
740 adportet, Melanippe, tuum! nam volveris arvis,
fido equidem, nec me virtus suprema fefellit,
i, precor, Atrei⁸⁵ si quid tibi sanguinis umquam,
Hippomedon, vade, o primis puer inclyte bellis
Arcas, et Argolicae Capaneu iam maxime turmae.’
745 Moti omnes, sed primus abit primusque repertum
Astaciden medio Capaneus e pulvere tollit
spirantem laevaque super cervice reportat,
terga cruentantem concussi vulneris unda:
qualis ab Arcadio rediit Tirynthius antro
750captivumque suem clamantibus intulit Argis.
Erigitur Tydeus voltuque occurrit et amens
laetitiaque iraque, ut singultantia vidit
ora trahique oculos seseque adgnovit in illo,
imperat abscisum porgi, laevaque receptum
755spectat atrox hostile caput, gliscitque tepentis
lumina torva videns et adhuc dubitantia figi.
infelix contentus erat: plus exigit ultrix
Tisiphone; iamque inflexo Tritonia patre
venerat et misero decus immortale ferebat,
760atque illum effracti perfusum tabe cerebri
⁸⁶ [p. 250] aspicit et vivo scelerantem sanguine fauces —
nec comites auferre valent — : stetit aspera Gorgon
crinibus emissis rectique 'ante ora cerastae
velavere deam; fugit aversata iacentem,
765nec prius astra subit, quam mystica lampas et insons
Elisos multa purgavit lumina lympha.