Silius Italicus, Punica
Walter Coventry Summers, John Percival Postgate, Ed.

15Sed non ille uigor qui ruptis Alpibus arma
intulerat dederatque uias Trebiaque potitus
Maeonios Italo scelerauit sanguine fluctus
tunc inerat. molli luxu madefacta meroque
†inlecebris somni torpentia membra fluebant.
20quis gelidas suetum noctes thorace grauatis
sub Ioue non aequo trahere et tentoria saepe
spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,
ac ne nocte quidem clipeiue ensesue reposti,
non pharetrae aut iacula, et pro membris arma fuere,
25tum graue cassis onus maioraque pondera uisa
parmarum ac nullis fusae stridoribus hastae.

Prima instaurantem sensit certamina mitis
Parthenope, non diues opum, non spreta uigoris,
sed portus traxere ducem secura uolentem
30aequora, quae peteret ueniens Carthagine puppis.
Sirenum dedit una suum (memorabile) nomen
Parthenope muris Acheloias, aequore cuius
35regnauere diu cantus, cum dulce per undas
exitium miseris caneret non prospera nautis.
nunc molles urbi ritus atque hospita Musis
otia et exemptum curis grauioribus aeuum.
haec pone adgressus (nam frontem clauserat aequor)
moenia non ullas ualuit perfringere Poenus
tota mole uias frustraque inglorius ausi
40pulsauit quatiens obstructas ariete portas.
stabat Cannarum Graia ad munimina uictor
nequiquam et cautae mentis consulta probabat
euentu, qui post Dauni stagnantia regna
sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.
45‘En, qui nos segnes et nescire addere cursum
factis iactastis, quod uobis scandere nuper
non acie ex ipsa concessum moenia Romae,
intrate atque epulas promissas sede Tonantis
his, quae Graia manus defendit, reddite tectis.’
50talia iactabat famaeque pudore futurae,
inritus incepti prima si absisteret urbe,
audebat cuncta atque acuebat fraudibus enses.
sed subitae muris flammae totoque fluebant
aggeris anfractu tela improuisa per auras.
55haud secus, occuluit saxi quo uertice fetus
ales fulua Iouis, tacito si ad culmina nisu
euasit serpens terretque propincus hiatu,
illa hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre
unguibus incessens nidi circumuolat orbem.

60Tandem ad uicinos Cumarum uertere portus
defessus subiit uarioque lacessere motu
fortunam et famae turbando obstare sinistrae.
sed custos urbi Gracchus tutela uel ipsis
certior arcebat muris iterumque sedere
65portis atque aditus iterum sperare uetabat.
lustrat inops animi rimaturque omnia circum
alite uectus equo rursusque hortatibus infit
laudum agitare suos: ‘Pro di, quis terminus’ inquit
‘ante urbes standi Graias, oblite tuorum
70factorum miles? quis erit modus? Alpibus astat
nimirum maior moles, et scandere caelum
pulsantis iubeo scopulos. quamquam altera detur
si similis tellus, aliaeque repente sub astra
exsurgant rupes, non ibis et arduus arma
75me ducente feres? tene heu Cumanus hiantem
agger adhuc murusque tenet Gracchusue, moueri
non ausus portis? paruo in discrimine cerno
...
an uobis gentes quaecumque labore parastis
casu gesta putent? per uos Tyrrhena fauentum
80stagna deum, per ego et Trebiam cineresque Sagunti
obtestor, dignos iam uosmet reddite uestra
quam trahitis fama et reuocate in pectora Cannas.’

Sic ductor fessas luxu attritasque secundis
erigere et uerbis temptabat sistere mentes.
85atque hic perlustrans aditus fulgentia cernit
arcis templa iugo, quorum tum Virrius, altae
immitis ductor Capuae, primordia pandit.
‘Non est hoc’ inquit ‘nostri, quod suspicis, aeui:
maiores fecere manus. cum regna timeret
90Dictaei regis (sic fama est) linquere terras
Daedalus inuenit nec toto signa sequenti
orbe dare, aetherias aliena tollere in auras
ausus se penna atque homini monstrare uolatus.
suspensum hic librans media inter nubila corpus
95enauit superosque nouus conterruit ales.
natum etiam docuit falsae sub imagine plumae
attemptare uias uolucrum, lapsumque solutis
pennarum remis et non felicibus alis
turbida plaudentem uidit freta. dumque dolori
100indulget subito motis ad pectora palmis,
nescius heu planctu duxit moderante uolatus.
hic pro nubiuago gratus pia templa meatu
instituit Phoebi atque audacis exuit alas.’

Virrius haec: sed enim ductor numerabat inertis
105atque actos sine Marte dies ac stare pudebat.
ingemit aduersis respectansque inrita tecta
urbe Dicarchea parat exsatiare dolorem.
hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles
officit audenti defensantumque labores.
110dumque tenet socios dura atque obsaepta uiarum
rumpere nitentis lentus labor, ipse propinqua
stagnorum terraeque simul miracula lustrat.

Primores adsunt Capuae: docet ille, tepentes
unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse
115Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat.
ast hic Lucrino mansisse uocabula quondam
Cocyti memorat medioque in gurgite ponti
Herculeum commendat iter, qua discidit aequor
Amphitryoniades armenti uictor Hiberi.
120ille, olim populis dictum Styga, nomine uerso
stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Auernum:
tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens
et formidatus uolucri letale uomebat
suffuso uirus caelo Stygiaque per urbes
125religione sacer saeuum retinebat honorem.
huic uicina palus (fama est Acherontis ad undas
pandere iter) caecas stagnante uoragine fauces
laxat et horrendos aperit telluris hiatus
interdumque nouo perturbat lumine manis.
130at iuxta caligantis longumque per aeuum
infernis pressas nebulis pallente sub umbra
Cimmerias iacuisse domos noctemque profundam
Tartareae narrant urbis. tum sulphure et igni
semper anhelantis coctoque bitumine campos
135ostentant. tellus, atro exundante uapore
suspirans ustisque diu calefacta medullis,
aestuat et Stygios exhalat in aera flatus;
†parturit et tremulis metuendum exsibilat antris,
interdumque, cauas luctatus rumpere sedis
140aut exire fretis, sonitu lugubre minaci
Mulciber immugit lacerataque uiscera terrae
mandit et exesos labefactat murmure montis.
tradunt Herculea prostratos mole Gigantas
tellurem iniectam quatere, et spiramine anhelo
145torreri late campos, quotiensque minantur
rumpere compagem impositam, expallescere caelum.
apparet Prochyte saeuum sortita Mimanta,
apparet procul Inarime, quae turbine nigro
fumantem premit Iapetum flammasque rebelli
150ore eiectantem et, si quando euadere detur,
bella Ioui rursus superisque iterare uolentem.
monstrantur Vesuuina iuga atque in uertice summo
depasti flammis scopuli stratusque ruina
mons circum atque Aetnae fatis certantia saxa.
155necnon Misenum seruantem Idaea sepulcro
nomina et Herculeos uidet ipso in litore Baulos:
miratur pelagique minas terraeque labores.

Quae postquam perspecta uiro, regressus ad altos
inde Pheretiadum muros, frondentia laeto
160palmite deuastat Nysaea cacumina Gauri.
hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.
campo Nola sedet crebris circumdata in orbem
turribus et celso facilem tutatur adiri
planitiem uallo, sed, qui non turribus arma
165defendenda daret, uerum ultro moenia dextra
protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.
isque ubi Agenoream procul aduentare per aequor
et ferri ad muros nubem uidet, ‘Arma, cruentus
hostis adest, capite arma, uiri’ clamatque capitque.
170circumstant rapidi iuuenes aptantque frementi
sanguineas de more iubas. sonat inde, citato
agmina disponens passu: ‘Tu limina dextrae
seruabis portae, Nero; tu conuerte cohortes
ad laeuam patrias et Larinatia signa,
175clarum Volscorum, Tulli, decus. ast ubi iusso,
per tacitum ruptis subita ui fundite portis
telorum in campos nimbum. ferar ipse reuulsa
in medios equitumque traham certamina porta.’

Dumque ea Marcellus, iam claustra reuellere Poeni
180et scalis spretis temptabant rumpere muros.
insonuere tubae passim clamorque uirorum
hinnitusque, simul litui raucoque tumultu
cornua et in membris concussa furentibus arma.
fertur acerba lues disiectis incita portis
185effusaeque ruunt inopino flumine turmae,
improbus ut fractis exundat molibus amnis,
propulsum ut Borea scopulis impingitur aequor,
ut rupto terras inuadunt carcere uenti.
nec torrente Libys uiso armorumque uirumque
190deiectus spe stare ualet. dux Dardanus instat
attonito, praegressus equo, tergisque ruentum
incumbens hasta socios nunc uoce fatigat:
‘Perge, age, fer gressus. dexter deus, horaque nostra est.
hac iter ad muros Capuae,’ nunc rursus in hostem
195conuersus: ‘Sta. quo raperis? non terga tuorum,
te, ductor Libyae, increpito: sta. campus et arma
et Mars in manibus. dimitto e caede cohortes:
spectemur soli. Marcellus proelia posco.’
sic rector Latius, iuuenique inuadere pugnam
200Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli.

Sed non haec placido cernebat pectore Iuno
coeptoque auertit suprema in fata ruentem.
sistere perculsos ille et reuocare laborat:
‘Talesne e gremio Capuae tectisque sinistris
205egredimur? state, o miseri, quis gloria summa
dedecori est. nil uos hodie, mihi credite, terga
uertentis fidum expectat. meruistis ut omnis
ingruat Ausonia, et saeuo Mauorte parastis
ne qua spes fusos pacis uitaeque maneret.’
210uincebat clamore tubas uocisque uigore
quamuis obstructas saeuus penetrabat in auris.

Polydamanteis iuuenis Pedianus in armis
bella agitabat atrox Troianaque semina et ortus
atque Antenorea sese de stirpe ferebat,
215haud leuior generis fama sacroque Timauo
gloria et Euganeis dilectum nomen in oris.
huic pater Eridanus Venetaeque ex ordine gentes
atque Apono gaudens populus, seu bella cieret
seu Musas placidus doctaeque silentia uitae
220mallet et Aonio plectro mulcere labores,
non ullum dixere parem, nec notior alter
Gradiuo iuuenis nec Phoebo notior alter.
qui postquam, effusis urgens uestigia frenis
Poenorum, iuxta galeam atque insigne perempti
225agnouit spolium Pauli (puer illa gerebat
non paruo laetus ductoris munere Cinyps,
dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora
non fuit ac nulla nituit plus fronte decoris:
quale micat semperque nouum est quod Tiburis aura
230pascit ebur, uel qui miro candoris honore
lucet in aure lapis rubris aduectus ab undis.)—
quem postquam egregium cristis et casside nota
fulgentem extremo Pedianus in agmine uidit,
ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago
235sedibus infernis amissaque posceret arma,
inuadit frendens: ‘Tune, ignauissime, sacri
portabis capitis, quae non sine crimine uester
inuidiaque deum gestaret tegmina ductor?
en Paulus.’ uocat inde uiri ad spectacula manis
240et fugientis agit costis penetrabile telum.
tum delapsus equo galeam atque insignia magni
consulis abrumpit dextra spoliatque nitentem.
soluitur omne decus leto, niueosque per artus
it Stygius color et formae populatur honores.
245ambrosiae cecidere comae, uiolataque ceruix
marmoreum in iugulum collo labente recumbit.
haud secus Oceano rediens Cythereius ignis,
cum sese Veneri iactat splendore refecto,
si subita inuadat nubes, hebetatur et atris
250decrescens tenebris languentia lumina condit.
ipse etiam rapta Pedianus casside nudos
attonitus stupet ad uultus irasque coercet.
tum galeam magno socium clamore reportans
immitem quatiebat ecum, spumantia saeuo
255frena cruentantem morsu. cui turbidus armis
obuia Marcellus rapido tulit ora tumultu
adgnoscensque decus ‘Macte o uirtutis auitae,
macte Antenoride! nunc’ inquit ‘rapta petamus,
quod superest, Libyci ductoris tegmina,’ et ardens
260terrificis saeuam fundit stridoribus hastam.
nec forsan uoti uanus foret, obuia ni uis
Gestaris opposito tenuisset corpore telum.
qui dum uicinis ductorem protegit armis,
transabiit non hunc sitiens grauis hasta cruorem
265ingentisque minas mutata morte peregit.
auehitur raptim ductor discrimine leti
turbatus cursumque furens ad castra capessit.

Iamque fugae immodicus tendit certamine gressum
praecipitem uersis Poenorum exercitus armis.
270adsequitur telis hostis, longasque uiritim
exsatiant iras cladum caeloque cruentos
certatim ostentant et dis ultoribus enses.
ille dies primus docuit, quod credere nemo
auderet superis, Martis certamine sisti
275posse ducem Libyae. raptant currusque uirosque
Massylamque feram, et uiuis auulsa reportant
tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga
contenti uidisse ducis. tum Martis adaequant
Marcellum decori: graditur comitante triumpho
280maior quam ferret cum uictor opima Tonanti.

Inde furens, postquam uallo uix depulit hostem,
ductor Agenoreus ‘Quando hanc quantoque cruore
hostili labem eluerim? mea terga uidere
contigit Ausoniae? mene,’ inquit ‘summe deorum,
285post Trebiam statuis tam turpi funere dignum?
uosque, inuicta diu, nunc heu sine Marte iuuentus,
debellata bonis Capuae, non degener ipse
gestorum Ausoniis uerti uictricia signa:
uobis terga dedi. uidi, cum ad bella uocarem,
290non secus atque Italo fugere a ductore pauentis.
quid relicum prisci Martis tibi, qui dare terga
me reuocante potes?’ fundebat talia Poenus.
at Latiae sese Nolana ad moenia turmae
portantes spolia insigni clamore ferebant.

295At consueta grauis per longum audire suorum
euentus Roma et numquam recreata secundis,
adlato tandem faustae certamine pugnae
erigitur primoque deum se munere tollit.
ante omnis pigra in Martem fugiensque laborum,
300dum bellum tonat, et sese furata iuuentus
dat poenas latebrae. tum, qui dulcedine uitae
inuenere dolos iurataque foedera Poeno
corrupere, notant et purgant crimine gentem.
punitur patriam meditati linquere terram
305consilium infelix scelerataque culpa Metelli.
talia corda uirum. sed enim nec femina cessat
mente aequare uiros et laudis poscere partem.
omnis, prae sese portans capitisque manusque
antiquum decus ac derepta monilia collo,
310certatim matrona ruit belloque ministrant.
haud tanta cessisse uiros in tempore tali
laudis sorte piget, factoque in saecula ituro
laetantur tribuisse locum. tum celsa senatus
subsequitur turba. in medium certamine magno
315priuatae cumulantur opes. nudare penatis
ac nihil arcanos uitae melioris ad usus
seposuisse iuuat. coit et sine nomine uulgus.
corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa,
exanguis rursus tollebat ad aethera uultus.

320Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha
portantes responsa uiri. nam laeta ferebant
exaudisse adytis, sacra cum uoce tonaret
antrum et mugiret Phoebo iam intrata sacerdos:
‘Soluite, gens Veneris, grauioris corde timores:
325aduersa et quicquid duri sub Marte manebat
exhaustum est uobis. restant leuiora laborum
et sine pernicie terror. dis uota precesque
ferte modo et tepidos aris libate cruores,
neu date terga malis. aderit Gradiuus, et ipse
330Delius auertet propiora pericula uates
Troianos notus semper minuisse labores.
sed uero, sed enim ante omnis altaria fument
centum festa Ioui: centum cadat hostia cultris.
ille trucem belli nubem saeuasque procellas
335in Libyam uiolentus aget: spectabitis ipsi
aegida turbato quatientem in proelia mundo.’
atque ea Parnasi postquam clamata sub antris
adlatum, uulgique deus peruenit ad auris,
in Capitolinas certatim scanditur arces,
340sternunturque Ioui et delubrum sanguine honorant;
tum paeana canunt responsaque fida precantur.

Interea adsuetis senior Torquatus in armis
Sardoas patrio quatiebat milite terras.
namque ortum Iliaca iactans ab origine nomen
345in bella Hampsagoras Tyrios renouata uocarat.
proles pulchra uiro nec tali digna parente
Hostus erat, cuius fretus fulgente iuuenta
ipse asper paci crudos sine uiribus annos
barbarici studio ritus refouebat in armis.
350isque ubi Torquatum raptim properata ferentem
signa uidet pugnaeque auidas accedere dextras,
fraude loci nota latebrosa per auia saltus
euolat et prouisa fugae compendia captans
uirgulta tegitur ualle ac frondentibus umbris.

355Insula fluctisono circumuallata profundo
fastigatur aquis compressaque gurgite terras
enormis cohibet nudae sub imagine plantae:
inde Ichnusa prius Grais memorata colonis.
mox Libyci Sardus generoso sanguine fidens
360Herculis ex sese mutauit nomina terrae.
adfluxere etiam et sedes posuere coactas
dispersi pelago post eruta Pergama Teucri.
nec paruum decus, aduecto cum classe paterna
agmine Thespiadum, terris, Iolae, dedisti.
365fama est, cum laceris Actaeon flebile membris
supplicium lueret spectatae in fonte Dianae,
attonitum nouitate mali fugisse parentem
per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus.
Cyrenen monstrasse ferunt noua litora matrem.
370serpentum tellus pura ac uiduata uenenis,
sed tristis caelo et multa uitiata palude.
qua uidet Italiam, saxoso torrida dorso
exercet scopulis late freta pallidaque intus
arua coquit nimium, Cancro fumantibus Austris.
375cetera propensae Cereris nutrita fauore.

Hoc habitu terrae nemorosa per inuia crebro
Torquatum eludens Hostus Sidonia pugnae
tela expectabat sociosque laboris Hiberos.
qui postquam appulsis animos auxere carinis,
380haud mora: prorumpit latebris, aduersaque late
agmina inhorrescunt, longumque coire uidetur
et conferre gradum. media interualla patentis
corripiunt campi properatis eminus hastis,
donec ad expertos enses, fidissima tela,
385peruentum. dira inde lues: caeduntque caduntque
alternique animas saeuo in mucrone relincunt.

Non equidem innumeras caedes totque horrida facta
sperarim tanto digne pro nomine rerum
pandere nec dictis bellantum aequare calorem.
390sed uos, Calliope, nostro donate labori
nota parum magni longo tradantur ut aeuo
facta uiri, et meritum uati sacremus honorem.
Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,
miscebat primas acies, Latiaeque superbum
395uitis adornabat dextram decus. hispida tellus
miserunt Calabri: Rudiae genuere uetustae,
nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno.
is prima in pugna (uates ut Thracius olim,
infestam bello quateret cum Cyzicus Argo,
400spicula deposito Rhodopeia pectine torsit)
spectandum sese non parua strage uirorum
fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor.
aduolat aeternum sperans fore pelleret Hostus
si tantam labem, ac perlibrat uiribus hastam.
405risit nube sedens uani conamina coepti
et telum procul in uentos dimisit Apollo,
ac super his: ‘Nimium iuuenis nimiumque superbi
sperata hausisti. sacer hic ac magna sororum
Aonidum cura est et dignus Apolline uates.
410hic canet inlustri primus bella Itala uersu
attolletque duces caelo, resonare docebit
hic Latiis Helicona modis nec cedet honore
Ascraeo famaue seni.’ sic Phoebus, et Hosto
ultrix per geminum transcurrit tempus harundo.
415uertuntur iuuenis casu perculsa per agros
agmina, et effusae pariter dant terga cateruae.
tum pater audita nati nece turbidus irae
barbaricum atque immane gemens transfigit anhelum
pectus et ad manis urget uestigia nati.

420At Libyae ductor, Marcello fractus et acri
contusus pugna, campos damnarat et arma:
uerterat ad miseras non aequi Martis Acerras.
inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,
Nuceriae nihilo leuior nec parcior ira
425incussit sese atque aequauit moenia terrae.
post Casilina sibi multum obluctatus iniquis
defendentum armis aegre reserauerat astu
limina et obsessis uitam pensauerat auro.
iamque in Dauniacos transfundens agmina campos
430flectebat rabiem quo praeda uel ira uocasset.
fumabat uersis incensa Petilia tectis,
infelix fidei miseraeque secunda Sagunto,
at quondam Herculeam seruare superba pharetram.

Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,
435portisque intrarant Poeni. sed enim arce corusca,
fisa loco, manus Ausoniae stipata sedebat.
hic, miranda mouens, classem quae condita portu
astabat (namque angustis e faucibus aequor
erumpit scopulos inter patuloque recessu
440infundit campis secretum gurgite pontum)—
inclusas igitur, quibus haud enare dabatur
arce superposita, claustris maris extulit astu
perque auersa tulit portatas arua carinas.
lubrica roboreis aderant substramina plaustris,
445atque recens caesi tergo prolapsa iuuenci
aequoream rota ducebat per gramina puppim.
et iam per collis dumosque ad litus adacta
innabat pelago ueniens sine remige classis.

Nuntius interea uectis non more carinis
450terrentem freta curarum feruoribus implet,
dum procul Oebalios amet expugnare nepotes
et primus rostris sulcet naualibus arua,
adsessos Capuae muros: claustra ipsa reuelli
portarum, ac totum miseris incurrere bellum.
455linquit coepta ferox, pennasque addente pudore
atque ira simul immani per proxima motu
euolat et minitans auida ad certamina fertur.
haud secus, amisso tigris si concita fetu
emicet, attonitae paucis lustratur in horis
460Caucasus et saltu tramittitur alite Ganges,
donec fulmineo partus uestigia cursu
colligat et rabiem prenso consumat in hoste.

Obuius huic sparso Centenius agmine raptim
funditur audendi prauus facilisque periclis,
465sed paruum decus Hannibali. nam uitis honore
perfunctus Latiae subito stimularat agrestis
semermemque manum sternendam obiecerat hosti.
bis septem demissa neci (nec substitit agmen)
milia, bis septem, quae non sollertior ense,
470sed genus insignis, iustis ducebat in armis
Fuluius: ast aeque per corpora fusa iacentum
raptum iter est, uictorque moram non passus eundi.
exequiae tantum famam nomenque uolentem
mitificae mentis tenuerunt funere laeto.
475namque per insidias, infandum, et ab hospite caesus,
conloquium et promissa petit dum perfida gentis
Lucanae, Gracchus caeco circumdatus astu
occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.

Sed nunc, ut scitum celerare ad moenia Poenum,
480haud stabat res ulla loco: iam consul uterque
praecipites aderant, Nola uis omnis, et Arpis
aeui floridior Fabius rapida arma ferebat.
hinc Nero et hinc uolucris Silanus nocte dieque
impellebat agens properata ad bella cohortis.
485undique conueniunt, pariterque opponere cunctos
uni ductores iuueni placet. arduus ipse
Tifata insidit, propior qua moenibus instat
collis, et e tumulis subiectam despicit urbem.
uerum ubi tot sese circumfundentibus armis
490uallatas socium portas unaque negari
intrauisse sibi Capuaeque erumpere cernit,
anxius euentus, nunc ferro frangere coetum
obstantum meditatur, init nunc auia coepto
consilia atque astu quaerit tot milia portis
495abstrahere artatis cinctosque resoluere muros.
sic igitur secum curasque ita corde fatigat:
‘Quo, mens aegra, uocas? rursusne pericula sumam
non aecus regione loci, Capuaque uidente
terga dabo? an residens uicini uertice montis
500excindi ante oculos patiar socialia tecta?
non ita me experti Fabius Fabiique magister
turbatum, Hesperio cum clausos milite collis
euasi uictor sparsosque per arua iuuencos
iactare accensis stimulaui cornibus ignes.
505haud dum omnes abiere doli. defendere nobis
si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam.’

Haec postquam placita, et tenuit sententia mentem,
non expectato, Titan dum gurgite lucem
spirantis proferret equos, impellit in agmen
510uoce manuque uiros et coepta immania pandit:
‘Perge, age, uince omnem, miles, uirtute laborem
et quantum humani possunt se tendere passus,
arduus accelera. Romam petis. hoc iter Alpes,
hoc Cannae strauere tibi. eia, incute muris
515umbonem Iliacis Capuaeque repende ruinas:
quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas
et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.’

Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret,
Roma oculis, creduntque ducis sollertibus actis
520aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso
fatali Aeneadis campo. Vulturna citata
tramittunt alno uada postremique relincunt
tardandis Italis corruptas igne carinas.
tum Sidicina legunt pernicibus arua maniplis
525Threiciamque Calen, uestras a nomine nati,
Orithyia, domos. hinc Allifanus Iaccho
haud inamatus ager nymphisque habitata Casinis
rura euastantur. mox et uicinus Aquinas
et quae fumantem texere Giganta Fregellae
530agmine carpuntur uolucri. fert concitus inde
per iuga celsa gradum, duris qua rupibus haeret
bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti
dorso frugiferis Cerealis Anagnia glaebis.
iamque adeo est campos ingressus et arua Labici,
535linquens Telegoni pulsatos ariete muros,
haud dignam inter tanta moram. nec amoena retentant
Algida nec iuxta Iunonis tecta Gabinae.
praeceps ad ripas immani turbine fertur,
sulphureis gelidus qua serpit leniter undis
540ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim.

Hic ut signa ferox dimensaque castra locauit
et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis
Ilia prima uadis sacro se coniugis antro
condidit, et cunctae fugerunt gurgite nymphae.
545at matres Latiae, ceu moenia nulla supersint,
attonitae passim furibundis gressibus errant.
ante oculos astant lacerae trepidantibus umbrae,
quaeque grauem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta
oppetiere necem: Paulus Gracchusque cruenti
550Flaminiusque simul, miseris ante ora uagantur.
clausit turba uias. stat celsus et asper ab ira
ingentemque metum toruo domat ore senatus.
interdum tamen erumpunt sub casside fusae
per tacitum lacrimae: quidnam Fortuna minetur,
555quidue parent superi? pubes dispersa per altas
stat turris atque huc uentum sub corde uolutat
ut iam Roma satis credat defendere muros.

Poenus ut ad somnos uix totam cursibus actae
indulsit pubi noctem, uigil ipse nec ullam
560ad requiem facilis credensque abscedere uitae
quod sopor eripiat tempus, radiantibus armis
induitur Nomadumque iubet prorumpere turmas.
inde leuis frenis circum pauitantia fertur
quadrupedante sono perculsae moenia Romae.
565nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat
infesta portas fruiturque timore pauentum.
nunc lentus celsis astans in collibus intrat
urbem oculis discitque locos causasque locorum.
ac legeret uisu cuncta et penetraret in omnis
570spectando partis, ni magno turbine adesset
Fuluius haud tota Capuae obsidione relicta.
tum demum castris turmas inflexit ouantis
spectata ductor satiatus pectora Roma.
atque ubi nox depulsa polo primaque rubescit
575lampade Neptunus reuocatque Aurora labores,
effundit rupto persultans agmina uallo
et, quantum clamare ualet: ‘Per plurima uestra,
o socii, decora et sacras in sanguine dextras,
uobis ite pares et tantum audete sub armis
580quantum Roma timet. reliquam hanc excindite molem:
nil quod uincatis toto restabit in orbe.
neu populi uos Martigenae tardarit origo:
intratam Senonum capietis milibus urbem
adsuetamque capi. fortasse curulibus altis
585iam uos exemplo proauorum ad nobile letum
expectant de more senes mortique parantur.’

Talibus hic Poenus, sed contra Oenotria pubes
non ullas uoces ducis aut praecepta requirit.
sat matres stimulant natique et cara supinas
590tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum.
ostentant paruos uagituque incita pulsant
corda uirum, armatis infigunt oscula dextris.
ire uolunt et pro muris opponere densi
pectora respectantque suos fletumque resorbent.
595ut uero impulso patefactae cardine portae
et simul erupit motis exercitus armis,
funditur immixtus gemitu precibusque per altos
ad caelum muros clangor, sparsaeque solutis
crinibus exululant matres atque ubera nudant.
600Fuluius anteuolans agmen ‘Quis nesciat’ inquit
‘non sponte ad nostros Poenum uenisse penatis?
a portis fugit Capuae.’ subnectere plura
conantem tristis caeli cum murmure uasto
turbauit fragor et subita de nube procellae.

605Iuppiter Aethiopum remeans tellure minantem
Romuleo Poenum ut uidit succedere uallo,
caelicolis raptim excitis defendere tecta
Dardana et in septem discurrere iusserat arces.
ipse e Tarpeio sublimis uertice cuncta,
610et uentos simul et nubes et grandinis iras
fulminaque et tonitrus et nimbos conciet atros.
concussi tremuere poli, caelumque tenebris
clauditur, et terras caeco nox condit amictu.
instat tempestas oculis, hostique propinquo
615Roma latet. iactae in turmas per nubila flammae
stridorem seruant, membrisque insibilat ignis.
hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis
bella mouent, quantis animos et pectora possint
irati satiare Iouis. fluit agmen aquarum
620turbine confusum piceo et nigrante procella
atque omnis circa campos spumantibus undis
inuoluit. celsus summo de culmine montis
regnator superum sublata fulmina dextra
librauit clipeoque ducis non cedere certi
625incussit. summa liquefacta est cuspis in hasta,
et fluxit ceu correptus fornacibus ensis.

Ambustis sed enim ductor Sidonius armis
sistebat socios et caecum e nubibus ignem
murmuraque a uentis misceri uana docebat.
630tandem, post clades socium caelique ruinam,
non hoste in nimbis uiso, non ense, referri
signa iubet castris maestasque resuscitat iras:
‘Ventis debebis nimirum hiemisque procellis
unum, Roma, diem. sed non te crastina nobis
635lux umquam eripiet, descendat Iuppiter ipse
in terras licet.’ infrendens dum talia fatur,
ecce serenato clarum iubar emicat axe,
purgatusque nitet discussis nubibus aether.
Aeneadae sensere deum telisque repostis
640summissas tendunt alta ad Capitolia dextras
et festa cingunt montis penetralia lauro.
tum uultus, modo non paruo sudore madentis,
nunc laetos Iouis aspectant: ‘Da, summe deorum,
da, pater, ut sacro Libys inter proelia telo
645concidat. haud alia potis est occumbere dextra.’

Sic adeo orantes pressere silentia, postquam
abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.
quem simul attollens rutilantem lampada Titan
obruit et uitae rediit mortalibus usus,
650Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes
continet. haud dum enses stricti, mediumque iacebat
tantum ad bella loci, quantum tramittere iactae
sufficerent hastae, cum fulgor hebescere caeli
per subitum coepit, densaeque subire tenebrae,
655atque dies fugere, atque armari ad proelia rursus
Iuppiter. incumbunt uenti, crassusque rotante
Austro nimborum feruet globus. intonat ipse,
quod tremat et Rhodope Taurusque et Pindus et Atlas.
audiuere lacus Erebi, mersusque profundis
660agnouit tenebris caelestia bella Typhoeus.
inuadit Notus ac, piceam cum grandine multa
intorquens nubem, cunctantem et uana minantem
circumagit castrisque ducem succedere cogit.

Verum ubi depositis saepsit sese aggere telis,
665laeta serenati facies aperitur Olympi,
nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem
fulmina, nec placido commota tonitrua caelo.
durat et adfirmans non ultra spondet in ipsos
†uenturam† crebra diem, modo patria uirtus
670in dextras redeat, nec Romam excindere Poeni
credant esse nefas. ubi nam tunc fulmina tandem
inuiti latuisse Iouis, cum sterneret ensis
Aetolos campos? ubi, cum Tyrrhena natarent
stagna cruore uirum? ‘Pugnat pro moenibus’ inquit
675‘si rector superum tot iactis fulmine telis,
inter tot motus cur me contra arma ferentem
adflixisse piget? uentis hiemique fugaces
terga damus. remeet, quaeso, mens illa uigorque,
qua uobis, cum pacta patrum, cum foedera adessent,
680integrare acies placitum.’ sic pectora flammat,
donec ecum Titan spumantia frena resoluat.
nec nox composuit curas, somnusue frementem
ausus adire uirum, et redeunt cum luce furores.
rursus in arma uocat trepidos clipeoque tremendum
685increpat atque armis imitatur murmura caeli.

Vt uero accepit tantum confidere diuis
Ausonios patres, summissaque Baetis ad oras
auxilia, et noctu progressum moenibus agmen,
sic agitare fremens obsessos otia, iamque
690securam Hannibalis Romam, uiolentior instat.
iamque propinquabat muro, cum Iuppiter aegram
Iunonem adloquitur curis mulcetque monendo:
‘Nullane Sidonio iuueni, coniunxque sororque
cara mihi, non ulla umquam sine fine feroci
695addes frena uiro? fuerit delere Saguntum,
exaequare Alpes, imponere uincula sacro
Eridano, foedare lacus: etiamne parabit
nostras ille domos, nostras perrumpere in arces?
siste uirum. namque, ut cernis, iam flagitat ignes
700et parat accensis imitari fulmina flammis.’

His dictis grates agit ac turbata per auras
deuolat et prensa iuuenis Saturnia dextra
‘Quo ruis, o uecors, maioraque bella capessis
mortali quam ferre datum?’ Iuno inquit (et atram
705dimouit nubem ueroque apparuit ore)
‘non tibi cum Phrygio res Laurentiue colono:
en, age (namque, oculis amota nube parumper,
cernere cuncta dabo), surgit qua celsus ad auras,
aspice, montis apex, uocitata Palatia regi
710Parrhasio plena tenet et resonante pharetra
intenditque arcum et pugnas meditatur Apollo.
at, qua uicinis tollit se collibus altae
molis Auentinus, uiden', ut Latonia uirgo
accensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas
715exertos auide pugnae nudata lacertos?
parte alia, cerne, ut saeuis Gradiuus in armis
implerit dictum proprio de nomine campum.
hinc Ianus mouet arma manu, mouet inde Quirinus,
quisque suo de colle deus. sed enim aspice, quantus
720aegida commoueat nimbos flammasque uomentem
Iuppiter et quantis pascat ferus ignibus iras.
huc uultus flecte atque aude spectare Tonantem:
quas hiemes, quantos concusso uertice cernis
sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis!
725cede deis tandem et Titania desine bella.’
sic adfata uirum indocilem pacisque modique,
mirantem superum uultus et flammea membra
abstrahit ac pacem terris caeloque reponit.

Respectans abit et castris auulsa moueri
730signa iubet ductor remeaturumque minatur.
redditur extemplo flagrantior aethere lampas,
et tremula infuso resplendent caerula Phoebo.
at procul e muris uidere ut signa reuelli
Aeneadae uersumque ducem, tacita ora uicissim
735ostentant nutuque docent quod credere magno
non audent haerente metu, nec abire uolentis
sed fraudem insidiasque putant et Punica corda,
ac tacitae natis infigunt oscula matres:
donec procedens oculis sese abstulit agmen
740suspectosque dolos dempto terrore resoluit.
tum uero passim sacra in Capitolia pergunt
inque uicem amplexi permixta uoce triumphum
Tarpeii clamant Iouis ac delubra coronant.
iamque omnis pandunt portas: ruit undique laetum
745non sperata petens dudum sibi gaudia uulgus.
hi spectant, quo fixa loco tentoria regis
astiterint, hi, qua celsus de sede uocatas
adfatus fuerit turmas, ubi belliger Astur
atque ubi atrox Garamas saeuusque tetenderit Hammon.
750corpora nunc uiua sparguntur gurgitis unda,
nunc Anienicolis statuunt altaria nymphis.
tum festam repetunt lustratis moenibus urbem.