incipit
Compatriota Maro describit carmine claroPascua, rura, duces, nos bona, prava, cruces.
Si lira discordet, si quoquam crimine sordet
Iste liber, repara, consonet ut cithara.
prologus
"Huc properate, senes, iuvenes, pueri, seniores",Clamitat iste liber, qui tollit crimina, mores
Donat odoriferos iactatque per agmina flores.
Hic liber, istud opus, renovabit sordidiores
5Et faciet cunctos Iove claro lucidiores.
Curarum maria michi placa, virgo Maria,
Ingenium decora, deformia verba decora,
Vernans vere rosa, tu nullo frigore rosa,
Flos florum vere, florens rosa candida vere.
10Tu, mea spes firma, tutubantem robore firma,
Ad portum porta tutum, me protege porta;
Tu, Christi kari thalamus, mi, gloria, kari-
Tatem tu dona que lustrat singula dona
Perque domos Ditis vacuas sic flamine dota
15Quod vestem cicladem sumam pro veste melota.
Ut caream carie, secludens otia, scribo
Utque placere queam Christo cui munera libo.
Christicolis cunctis divino munere scribo
Hoc opus; ergo lues livoris dicat: "Abibo".
Suscipe vivendi doctrinam, proficiendi,
Quam tibi descripsi, qui servulus es crucifixi;
Hec tibi doctrina moralis sit medicina
Per quam proficias et cautior undique fias.
Lector et auditor, metrorum dulce petitor,
25Ut recte vivas, pagellas has lege divas,
Semper et in morte mediteris ne, siue sorte
Perpetue vite, crucieris perpete lite.
In patrem, natum credas et neuma beatum,
Et credas natum se sacra virgine natum,
30Vita privatum, Ditem spoliasse, levatum
Sarcofagoque datum consurgere glorificatum,
Iudicium, templum, mestis donasse reatum.
Bis seni gratum faciunt hominemque beatum.
Ux, or, pigmenta, piget, hostia, crisma, fluenta
35Sunt sacramenta credenda Dei duo penta.
Unc ir spem veniam, pen iu, gula, mortificatus,
Datque fidem babtis, fastus perit orque reatus,
Eu movet invidiam, donat kar, mal dat Olimpo,
Crisma sed accidiam removet, dat for, movet impo,
40Or, prudens, cupidus non est quin igno perempta,
Ma lu temperie pellit, prurigine dempta.
Hec sunt iussa data totam pingentia legem
Que bene servata salvant cum paupere regem:
Hidola sperne, Dei non sit tibi nomen inane;
45Festes, devitans Veneris monimenta profane;
Hinc patris et matris potiaris amore pudicus;
Non sis occisor, fur, mechus, testis iniquus;
Numquam subducant te prava cupidinis era
Nec te denigrent fratris connubia vera.
50Hec legis precepta decem, ni fallor, habere
Te decet ut valeas Christum per secla tenere.
Qualiter oretur docuit nos Christus, amator
Veri, iustitie sol verus et induperator.
"Hac prece dona petant septem pro munere quique,
55Inquit, celestem patrem qui regnat ubique.
Mi pater alme, tuum sit nomen santificatum
Adveniatque tuum regnum per secla beatum;
Velle tuum fiat in terris sicut in alto;
Des panem nostrum qui carcere tutat ab arto;
60Debita dimitte sicut dimittimus et non
Impius inducat nos in temptamina demon;
Nobis tutamen sis qui summus omnibus. Amen".
Sanct, super, hincque timor fit, pauper regnat in astra,
Adveniat, livor, pietas, mi, sumite castra,
65Fiatque, furorque cadit, scit, flet, solamina dantur,
Panis desidibus dat, for, sitit, hinc saturantur,
Debita dat cupidus, consil, miserans miserantem,
Et, gula, sic intel, mundat quod cernit amantem,
Libera, luxuriam, sapien, pax, filius exstat:
70Hoc petit, hoc vitiat, post donum, vir, bona testat.
Diffuge tres hostes anime, versutia quorum
Nequior est nobis quam nequam turba luporum.
Vexant nos triplici certamine tres inimici:
Serpens antiquus, caro lubrica, mundus iniquus.
75Mundus avaritia temptat, caro servit hiatu
Luxurie, demon turbat comitante latratu.
Mundus placorem, caro noxia tollit honorem,
Demon dulcorem patrie sapidumque saporem.
Mundus spondet opes, caro mel sed demon honores;
80Falsidici non dant quod spondent, imo dolores.
Proditor est anime demon, seducit ocellos
Mundus, seducit caro perfida quosque misellos.
Arma gerit demon miseranda superstitiosus;
Hic latebras peramat radium lucemque perosus.
85Fronde super viridi residet miserabilis ille,
Seducens miseros per mortis compita mille.
Pelle sub agnina latet anguis mensque lupina,
Ergo doctrina fungaris pro medicina.
Non satis est tutum mellitis credere verbis,
90Sub pulcri specie latitat ferus anguis in herbis.
Non est prudentis vitam comittere ventis;
Si cadat in cautem, ratis est dictura: "Tu autem!".
Omne quidem rubeum nomen non impetrat auri
Et virides semper non dant tibi munera lauri.
95Consule doctores igitur qui sunt meliores;
Ut bene procedas perdoctis noti tibi credas.
Que bona sunt discas et noxia cuncta relinquas;
Semper proficias, caveas ut non resipiscas.
Mundus spondet opes nec federe continet, imo
100Pessimus impostor fert paupertatis in imo.
Mundus alit fraudes, refovet scelus, arcet honesta,
Pessima falsus amat, spernit tenuatque modesta.
Dic, homo, quid speres qui mundo totus inheres?
Tecum nulla feres, Acherontis protinus heres.
105Cur, homo, qui cinis es, per avaritiam sepelis es?
Eri cur heres? Eri < s > tu non eris heres,
Eris servus eris si te species trahat eris;
Numquam tutus eris si quid portaveris eris.
Vir bone, quid curas res viles, res perituras,
110Noti expleturas, damno quandoque futuras?
Nemo diu mansit in culmine sed cito transit;
Est brevis atque levis in mundo gloria quevis.
Curas terrenas, magno certamine plenas,
Si bene propellis, vitiorum germina vellis.
115Te comitte Deo mundanaque despice cuncta,
Sub perpendiculo dispenses omnia; cuncta
Da si ditari, ieiuna si satiari,
Fle si solari, servi si vis dominari.
Si pius es, summum patrem pietate monetas;
120Si probitate vires, mundi seclude monetas.
Heu, quid homo, cuius lucem premit umbra, cadaver
Fetet, sarcophagi bustum mortisque papaver?
Est hominis cerebrum buffo, sed scorpio spinam,
Est stomacum serpens, est linguam vermis aprinam.
125Non valet ecce miser mortem non solvere natus;
Esse nequit cuiquam pro quovis munere gratus.
Ei michi!, quot fatuos video, quot sydera cerno
Devia, Perpravo mundi fallente falerno.
Heu, quantis vitiis, quanta gravitate moderno
130Exilio petimus vitam pro tempore verno.
O me!, christicole, divino fonte renati,
Este, precor, memores qua sitis stirpe creati.
Heu miser, heu cecus, pro demens! Semina fundi
In nos coniurant et preceps machina mundi.
135Nos aper auditu, linx visu, simia gustu,
Vultur odoratu superant et aranea tactu.
Ve mihi nascenti, ve vivo, ve morienti,
Ve mihi sordenti, ve prosperitate carenti!
Est cibus anxietas, lacrime sunt pocula, pena
140Panis, vina dolor, mors est mihi vita serena.
Me perimunt viva, me mortua, me rediviva,
Ethera, vulcanus, tellus, mare, suntque nociva
Forma, decus, flatus, morbus, complexio, telum,
Copia, paupertas, etas, laus, sidera, celum.
145Nunc calor ignitus, nunc frigus membra fatigant;
Spesque dolorque, timor, plausus mea corda regirant.
Carcere Cloto tenet, Lachesis cursus dat iniquos,
Atropes excidens nos, nostros tristat amicos.
Cor rotat Allecto, perversa Megera venenat
150Optima, Thesiphone fructum sermonis hanelat.
Hinc rationalis, fantastica cum memorali
Apricant in nos, heu, vulnere perniciali.
Haurit prima nephas, subventilat altera vana,
Tertia conservat que sunt reseranda prophana.
155Somnia dant animis ieiunia, crapula, cura.
Cum sopor obrepsit, pater almus, seva figura,
Mergor in Occeano, tenuem taxillor in assem,
Flumina parva fluunt, mare perlego, dirigo classem
Rideo cum vivis, cum Manibus, ei mihi!, plango.
160In silvis fabrico, mare circino, carmina pango,
Contis perquiro salmones saltibus, ursum
Et lepores pontus dat, plantula petraque cursum.
Buccino nunc missam, nunc armis bella ciesco,
Iam iam puniceus, iam glaucus iamque nitesco;
165Nunc subrufa parum video, nunc nubila cerno,
Nunc ruo, nunc morior, nunc placidus equora sterno.
Polluit in somnis nos incubus asmaque, Deus,
Debilitas, morbus, meditatio feda, lieus.
Sat, Iup, Mars, Phebus, Ven, Mercur Lunaque + satur +:
170Hiis tibi concepto vel mors vel vita paratur.
Cinthia, Mercurius, Venus et Sol, Mars, Iove Satur,
Sirius exurens Pliadum quevisque minatur.
Saturnus falcem, fulmen sed Iupiter infert,
Mars bellat, fervet Sol, dira venena Venus fert,
175Mercurius virgam, cupidas fert Luna sagittas;
Ergo furendi vis cesset fastumque remittas.
Solis equi volucres Pirois, Eous et Ethon
Atque Phlegon nos calce premunt tis crimine, Pheton.
Signa nocent: aries, taurus, gem, can, leo, vir, lans,
180Scorpius, architenens, caper, amphora celica, pis nans.
Hinc subsolanus, vulturnus et eurus eoy
Spicula trasmittunt in nos medicaminis, ohi!;
Circius occasu zephirusque, favonius: isti
In nos coniurant miseros spiramine tristi;
185Affricus et socii notus, auster, vulnere sevo
Nos cruciant, aquilo, boreas et chorus in evo.
Punctus et hora mihi nocet, annus, mensis et orbis
Peste, calore, notho, fantasmate, fulmine, morbis.
Ver florum genitor, estas nutricula fructus,
190Vinitor autumnus cum frigore dant mihi luctus;
Principiat febrem ver, Sirius urit et angit,
Hanc fovet autumnus quam demum brumula plangit.
Musarum turba, quae sunt bis quattuor una,
Heu, nos irrident nec dat sua dona lacuna.
195Nos fex, nos limus, ad terram terra redimus;
Unde superbimus cum res tam sordida simus?
Hinc sirena nocet, nox hinc Satan arte nitescens,
Hinc tellus tremebunda ferax, vim fluminis hiscens,
Hinc lupus insidians, hinc virus vipera fundens,
200Hinc mordendo pulex, hinc clavula pectora tundens.
Est fortuna fera mala, peior, pessima, quartum
Illa gradum scandit, cor tollens, lumina, partum.
Haec est inconstans et tota volubilis, anceps,
Ridendo plorat; timet hanc rex, ganneo, manceps.
205Concinit illa chelis cum nos vult carpere chelis;
Ambiguum vultum fert nec valet esse fidelis.
Nulla fides rerum est, sequitur post mella venenum,
Post risum lacrime, tenebre post tempus amenum.
Nec tuba Lucani caneret nec musa Maronis
210Que mala, quas penas mihi confert cursus agonis.
Carta poli scribeque pili sint, tincta sit unda,
Non poterunt scribi quia res mihi nulla secunda.
O pudor, o dolor, o timor, o mala tedia vite,
Sors mala, sors peior, sors pessima, munia vite.
215Heu, si tanta pati natura volebat amara,
Perpera debuerat me ponere mortis in ara.
Quid sim, quid fuerim, cuias, ubi, quis vocer, unde
Nescio, suffocant penarum sulphuris unde.
Me domini, socii, noti, quod peius, amici,
220Deseruere mari non tempore veris aprici.
Si Codrus foret hic, nunc essem codrior illo.
Me rotat hinc illo mundus sordente tigillo.
Nate Dei, miserere mei, lux alma diei;
Nam ferior, crucior, morior sub Marte + cinei +.
225Heu, pater, hanc animam miseri que carcere sordet,
Flagito, redde polo, quarti pene turma retorquet.
Heu pietas, heu prisca fides invictaque dextra,
Quomodo lux latuit sub pravo crimine vestra?
Heu, fugere pudor, verum virtusque serendi
230Insidieque patent et amor sceleratus habendi.
Vivitur ex rapto, tolluntur federa kara,
Et patris et nati, fratris quoque gratia rara.
Nulla fides sociis regni, non ulla potestas
Consortem querit: tibi testis ver sit et estas.
235Ius detruncatur, falsum super astra levatur;
Fraus fraudem pregnat, dolus et detractio regnat.
Infelix lolium et steriles dominantur avene,
Vites viniflue latitant dulcamine plene.
In pretio pretium nunc est: nam census honorat,
240Census amicitias dat, pauper et undique plorat.
Orphanus exclamat, querit plorando, reclamat:
"Ei mihi!, quid ploro, tristis quid cernulus oro?
Plus induraris, Pharao, dum sepe rogaris.
Clamo nec exaudis, precor at precordia claudis;
245Cum voco surdescis, cum flectere tempto tumescis,
Non prece mitescis sed torpes et lapidescis.
Cum tibi, plorando, quo ledar pondere mando,
Hoc ago, mandando, quod arator litus arando;
Non prece fis lenis, sic mando semen arenis
250Duritie tanta solidum superas adamanta.
Molliri discas, tandem mollita fatiscas
Utque scias tandem quid queram, quid tibi mandem,
Aurem corque velis nostris adhibere loquelis.
Primitus in mensa de me, rogo, paupere pensa;
255Cum bene cenabis, cum fercula multa parabis,
Tecum compensa quam sit tenuis mea mensa.
Cum fueris letus, rogo, mis reminescere fletus;
Cum bene vestitus, cum vestibus es redimitus,
Quod vestimento caream, te queso, memento.
260Mens caligatur, fletus mihi multiplicatur;
Tu nubem mentis, tu fletum solve dolentis,
Mesto solamen, languenti fer medicamen,
Erige labentem, releva me deficientem.
Pascitur, heu, mimus dapibus decoranter opimus,
265Neutro potatus vino quam sepe rogatus;
Vivus vel vina misero fit vix medicina,
Si queris quare quia distant nominis a re".
Cum moritur dives concurrunt undique cives,
Cum moritur pauper vix claudicat unus et alter.
270Qui sine vi, sine fraude manent hii fraude necantur,
Raptor et occisor, truculentus ad astra levantur.
Mortuus est Salomon, heu, Mavors regnat in evo;
Pax abiit tristis, Mars mordet vulnere sevo.
Turba furit, resonant late plangoribus edes,
275Undique bella fremunt oriturque per agmina cedes.
Quamvis cuncta rotes que lustrat regna Bootes,
Vix reperire potes quem divo numine dotes.
Fallitur ergo malus vite presentis amore,
Sed bonus agnoscit quanto sit plena dolore.
280Quis fugiat patriam miser exul? Patria verna
Est polus; hic pelagus, sursum dos terna, quaterna.
Mundum philosophi cum pompis spernere quibant;
Hunccine non spernent qui Christo munera libant?
Immundus mundus, versutus, clamitat, ater:
285"Denarius crucifer cunctorum vernula mater,
Letificat tristes, miseros solatur, amenat
Turpia, solicitat claudos, obscura serenat.
Denarius bonus est socius quo cuncta patrantur:
Altile, salmones leporesque nomismate dantur;
290Ventre famem, de fauce sitim, de pectore pellit
Curas, contutat, sublimat, castra refellit.
Denarios igitur tollatis numina contra,
Consulo", fert mundus, verumtamen arguo contra.
Siccine tu loqueris, loqueris sic, pessima larva
295Quam decet horrendis vexare ligonibus arva?
Heccine sic loqueris? Tua sunt monimenta prophana:
Quicquid habes et habere potes sunt omnia vana.
Quid sis, quid fueris, te scimus et unde fuisti,
Nam rota tis numquam potuit suflamine sisti.
300Tu fons tantalicus, Titii mors, tu laberintus,
Antrum Ciclopum, tu fructus letifer intus,
Cerberus, excetra, mors etnica, Cinthia, pontus,
Echo deludens, concidens cuspide contus,
Cochiti fluvius flamisque armata Cimera,
305Eumenidum mater, Furiarum magna Meiera;
Tu iaculus, dipsas, seps, scorpius, Amque phitrites,
Et parvis tinctus maculis tebanus ophites,
Tu scitalis, mordens emorois, amphisibena,
Prester et in vacua latitans basiliscus arena;
310Tu baratrum, lamia, pelago terebrata carina,
Terribilis squalore Caron torrensque pruina,
Protheus es falsus removendus, cecus, amarus.
Promissis igitur falli restabit avarus.
Qui sunt qui numquam rebus satiantur? Avari.
315Qui sunt qui rerum studio moriuntur? Avari.
Qui sunt qui minui sua non patiuntur? Avari.
Felices igitur minime dicantur avari.
Quis dives? Qui nil cupiet. Quis pauper? Avarus.
Quisnam tutus erit? Contemplans numina clarus.
320Quis fruitur celo? Contentus pauper amarus;
Felix propterea minime dicatur avarus.
Hec est summa boni: mens semper conscia recti;
Copia gazarum pro Christi nomine plecti.
Dives macrescit quanto plus copia crescit,
325Dum bibit arescit, comedens semperque famescit.
Non solidum solido iungas, monimenta tibi do;
Crescit enim cupi < d > o nummo crescente cupido.
Pro scelus!, hec cupitis miseri, quis nempe cupitis,
Et iam vix habitis ab eo quod habetis abitis.
330Nam, dum quis cumulat terrena, repente dierum
Apocopat numerum mors, ultima linea rerum.
Heu, quid opes opibus iungis? Cur propria queris,
Cum nequeas tuus esse? Tuum nil morte feceris.
Ei mihi!, quid tanto turbantur menia luctu
335Propter divitias que multis sunt sine fructu?
Divitie multis excecant corda, ruine
Ex hiis procedunt, periuria, furta, rapine.
Dives divitias non congregat absque labore,
Non tenet absque metu, non deserit absque dolore.
340Non igitur cures gazas adquirere plures,
Falsas, mendaces, incertas atque fugaces.
Nam sibi credentes faciunt miseros et egentes
Post carnis vitam per blandimenta nutritam.
Iure poli proprium nichil est, [sed] a iure forensi
345Proprietatis amor trahitur, morbi pira densi.
Ambitio partitur opes, communio vera
Expirat, paritas disparet; sicubi sera,
Paucula secludit patria ponenda superna
Cunctipotens Dominus, mundi radiosa lucerna.
350Rursus nil homini proprium permittit avara
Mortis hyems, vitam que tollit et omnia kara.
Cum proprium nichil ergo scias, donabis egeno
Absque mora, gratis, gaudenter, corde sereno.
Larga manus dantis doni fert que sit origo;
355Qui piger est dando plus omnibus est aborigo.
Sors mala, sors peior, sors pessima, sors truculenta,
Denarius nequam, possessio sanguinolenta,
Mille modis miseri mortem patiuntur inequo.
Denario falsus iudex discedit ab equo,
360Denario testis verum non testificatur,
Sacra canit sacrifex, simulans super astra levatur.
H < u > ius avaritia monachus periurus habetur,
Orator cecus pro veris falsa tuetur,
Denario meretrix bona fit, fit iustus iniquus,
365Sacrilegus presul, fit lubricus ipse pudicus.
Hoc, heu, fit stultus sapiens, inhonestus honestus,
Allicit allectus, petit abdita tartara mestus.
Moribus ergo magis quam nummis spem sibi ponat
Quilibet; hiis Christus celorum culmina donat.
370Non rerum cumulus sed sufficientia morum
Ditat; eget paucis mundo pia turba piorum.
Pauper moratus ditissimus esse probatur,
Dives, fedatus vitiis, nichil esse putatur.
Virtus nobilitat animum; virtute remota
375Migrat in exilium nummorum machina tota.
Nobilitas hominis renitens deitatis imago;
Nobilitas hominis virtutum clara propago;
Nobilitas hominis humilem relevare iacentem;
Nobilitas hominis mentem frenare furentem;
380Nobilitas hominis nisi turpia nulla timere;
Nobilitas hominis nature iura tenere.
Sunt carnis famule tres: lubrica lingua, soluti
Renes, ingluvies que paucis non sapit uti;
Renes vana petunt, gula devorat, ebria glossa
385Palpat, adhulatur per quam franguntur et ossa.
Carnis vita labor, carnis conceptio tabes,
Sperma prius, post saccus olens, vilissima labes.
Est caro vas luteum, vas detestabile, fenum
Aridulum, fragilis cespes, res fetida, cenum.
390Ergo, frater, ita carnis contagia vita
Ut placeas Christo, mundo dum vivis in isto.
Delitiosa caro pretio non stet tibi karo,
Vilis sepe caro tua sit pro munere karo.
Quid tam curate nutritur inutilis a te
395Stercoris et fellis saccus, morticina pellis?
Carnem frange, favet; carni blandire, minatur;
Hanc afflige cibo perpauco, vivificatur.
Ventre saginato, Veneris suspirat ad usum
Carnis amica caro, procurat ludicra, lusum.
400Carmine sub claro rogo te, convivia raro
Instrue sicque caro parcet Domino tibi karo.
Que si tu facias, oratio sponsa, maritus
Sit ieiunandi vis, et divus [sit] tibi ritus.
Falsus, inops, plenus, bonus abstinet, eger, avarus;
405Pessimus est primus, quartus solummodo clarus.
Si bene ieiunas, de pectore crimina pelle;
Est vitiare quidem peius quam mandere velle,
Absint delicie, detractio, crapula, nisus
Vescendi, nimius potus, ludibria, risus.
410Nam si pensetur qua causa mensa vocetur,
Et cibus et potus moderate percipietur.
Vult tempus decime, crux, Lu, cinis, unctio, frater,
Cetus apostolicus, Cristus Deus almaque mater,
Neumaque babtizans, Laurentius hinc agonizans
415Quod ieiunemus, sed Phil Ia, Io, Bar retrahemus.
Ne steriles vivant, elimosina prodeat, alma
Proles, quo pereat vitiorum pessima palma.
Hic est funiculus triplex qui turbine nullo
Rumpitur; ergo fave sic non sperneris ab ullo.
420Antidotum, venie supplex, elimosina ditat,
Liberat, associat, sublimat, crimina vitat;
Ne tamen ipsa data fiat sine sorte beata,
Sit tua discreta, fervens, pia iustaque, leta.
Que cum mortali bona fiunt, dant bona mundi,
425Aptificant, levius faciunt pro crimine tundi.
