Chaula, Tommaso Chiaramonte, saec. XIV - XV, bellum Parthicum, bellum Parthicum Parth. bellum Parthicum (Barbara Valenti, 1983)

Delius Eoo veniens crinitus ab ortu,
Quem vaga purpureum, gelidum spernata maritum,
Dulciter astringens avidis Aurora lacertis
A tepidis removebat aquis, super ethera plaustrum
5Flexerat horrendi per spumea tergora Tauri.
Intentus Geminis et tendere brachia Cancro,
Sidereum sulcabat iter, cum Fama, volatu
Ethere se volucri credens, senioris ad aures
Venerit Arsacide, sceptro qui insignis avito
10Parthica iura dabat. Verum Titania virgo,
Fraudibus involvens plus quam sibi visa, ferebat,
Si licet, Ausonios Latia de gente profectos
Ingenti comitante manu per rura per urbes
Adventare feros et bella horrenda minari,
15Bella quidem, secumque deos in castra venire.
Hic, ubi continuo tantas superesse catervas
Antoniumque ducem sevam iurasse ruinam
Audit, et Italie totum descendere mundum,
Expavit gelida quatiens formidine pectus,
20Et mentem tulit ipse pavor sursumque comasque
Dirigit et veteris senium miserabile regis
Compulit infando demum terrore gelari;
Nec minus astringunt Superum portenta deorum
Horrenti trepidare metu casumque futurum
25Expavisse senem. Claro cum Phebus Olimpo
Pergeret Hesperias flamis generosus ad undas,
In geminas subito visus secernere partes
Est polus et divum patulis ostendere valvis
Tecta sacri cum luce globi; magnique fragore
30Etheris ingenti Boreali flama sub Artho
Flagrantem traxisse trabem caudamque draconis
Accipitur, rigidas pro nimbis fundere cautes
Nubila; terribili monstro gens territa divum
Adventare chaos et pactam solvere pacem
35Credidit, et bellum deducere semina mundi.
Una sub Arthois, calidis stetit altera Mauris
Cinthia purpureo noctu prelucida celo.
In medio cecinere die telluris hiatum
Infernas monstrasse domos, sedesque silentum
40Admissum Phebi Stigiis cecoque baratro
Expavere iubar, rutilum mersisse cruorem
Pocula cornigeri prohibent convivia Bachi.
Ut primo prospexit humum, conterritus infans
Mergere se effete reptavit viscera matris:
45His quoque portentis Superum longevus Herodon
Languidus humanis pacare cruoribus aras
Costituit magicosque deos orare, nefasque
Carminibus purgare sacrum, veniamque precari
Si quos forte suis lesit Fortuna triumphis
50Celorum divos, et digna piacula ferre.
Hinc vero alternis pulsantem cladibus heros
Assiriam Pacorum statuit revocare potentem,
Arma tui, Labiene, simul, Latiosque ruentes
His penitus validis auctor pugnare catervis.
55Nuntius interea Parthi mandata tiranni
Impiger apportans in devia queque peragrat.
Linquitur hinc Tanais, Tanaique admixtus Eburon.
Medica linquebat celerans spineta marinis
Qua Churius se mergit aquis, qua suscipit amnem
60Saurominitanum Ceramim, qua spumat Araxes
Terminus Armenie. Tandem stetit ante tirannum
Forsitan incursu bellorum nempe superbum.
Qui simul audito tanti discrimine casus
Et tanta Ausonios contra descendere mole
65Et iurasse simul Parthum convolvere mundum,
Haud se degeneri tenuit terrore paventem,
Nec sursum riguere come, sed cecus oberrans
Pectora bellorum fervor calefecit, et ipsa
Effera sanguinei Mavortis imago calores
70Addidit ardentes. Belli sic quippe furores
Amphitrioniades sevo sub pectore carpsit,
Victor ad Ogigios referens vestigia campos,
Viderit ut sociam Nesum temerare parantem
Herculis et nomen clamantem sepius ore.
75Trans amnem festinat iter, pellemque leonis
Post humeros iactans, arcum resonante sagitta
Curvat, et horrendum superavit clade bimembrem.
Post indignanti rabiem sic ore resolvit:
"Iam michi Gradivus sontes per summa nefastos,
80Iam Bellona soror stricto pervertere ferro
Concedet; videoque deos Superosque fatigans,
Impia perstringor certamina sumere contra
Bellantes Italos. Nostris en quippe ruentes
Finibus occurrunt scelerato pectora morti,
85Horrenti se Marte putant nos strage cruenta
Sternere et e nobis letos revocare triumphos.
Heu, nimis extollens animos Romane, quid istud?
In nos quid totiens funesta parabitis arma?
Quid demigrantes Latio properatis ab orbe
90Arripere imperium? Nostram cur, dicite, tabo
Liventi fedatis humum totumque moventes
Concutitis rerum mundum? Sed vana profecto
Spes vocat in Parthos bellum tentare Quirites.
An quia Crassorum rapidus dispumat Orontes
95Sanguine et infandi Manes per queque vagantes
Poscant exiguas miseris dare mortibus urnas
Lugubremque rogum movet, o vesana potestas,
Vos modo crudeles omni impietate scelestos
Caldeos penetrare situs? Iam perfida penas
100Gens dabis ingentes. Regni proh feda voluntas!
Sed, si pendentem nunc libertate furorem
Ducitis armorum, Cesar, quis sanctius unquam
Quam Labienus" ait "movit sua castra per hostes?
Et tamen hic, mecum cuntis iuratus ab annis,
105In Sirium penetrare situm non horruit ingens
Ductor et hostiles invadere Marte catervas,
Qua cadit in pelagus vasto se gurgite tollens
Tigridis unda rapax, Asie vastare nefaste
Haud trepidavit agros, tantas populatus et urbes
110Insignis fulgore suo de gente triumphat".
Dixit et inde fremens, non ultra rumpere verba
Dux patiens Latii, ardentem sic voce secutus:
"Testor adhuc Superos, pallentis et ora baratri
Inferna et Stigiumque nefas et, Roma, tuorum
115Umbras, non unquam melius licuisse faventes
Posse deos sperare quidem, quam seva nefandum
Arripere in arma ducem, qui cede cruenta
Emathie sceleratus adest. Iam, maxime, contra
Haud te castra movet, nec regni infanda cupido
120Horrentem movet ipsa ducem properare sub Arthon.
Sed, cum Pharsalie rubefacit sanguine campos
Gentili et totam stravit sevissimus ecce
Hesperiam, incessit furor impius esse nocentem
In iugulo, preclare, meo; non sufficit. Imo
125Evellas altis Romam de postibus Urbem,
Et Iovis astriferi flagrantribus insere flamis
Delubrum, Vestamque cremes licet, improbe, sacram;
Numina queque suis bonus o penetralibus arce!
Denique Tartareum mundum tua vasta ruina
130Funestet; nam digna geres; metuendus ab hoste
Sic eris, o demens. At tu, fortissime regum,
Imperium natale tuum neu, deprecor, horre
Ausonia firmare manu michi; nempe iuventus
Quevis conspicui subitura pericula Martis
135Seu mare seu terras vis tempestate profana
Tollere et humanas orbis tibi reddere partes;
Est pater Arsacides. Ferrum celeremus ad ipsum
Et doleat venisse trucem regione nivali".
Apulus haud aliter sonipes fremebundus et ardens
140Impatiensque sui gelidas hinnitibus auras
Verberat et rigido confrangit gramina cornu,
Ut fera terribili moverunt classica cantu
Undique bellantes, simul et clangoribus agri
Exultant, quam nempe calens discurrit aperto
145Equore et audaci flagrat certamine Martis.
"Non opus est ultra verbis, o nobilis auctor
Bactrorumque decus; sed que modo vinximus una
Federa per Latium michi confirmata Tonantem,
Et Caldea tibi colitis que numina, sunto
150Inviolata; pari nunc, optime, milite bellum
Invadamus" ait. Sedes o maxima divum
Roma, quid a Superis tibi letius affuit unquam
Quam tibi quod populus, frigens Borealibus auris,
Bella libens gestet pugnetque ferocibus armis
155Libertate tua? Proh quam felicius istud
Ausonie certamen erit, quam nobilis hec sors!
Ista placent mundo; sic arbiter ille deorum
Siderea de sede iubet; sic volvitur ordo.
At simul alterno fedus sermone resumunt,
160Rursus et hostiles iurarunt volvere turmas.
Sacra deis de more parant. Veniamque parantur
Poscere. Romanus tollens altaria magno
Exta Iovi libabat ovans summeque Monete
Gradivoque patri. Pacoro sed barbara ritu
165Numina germano visum est pacare vicissim
Et magicos orare deos. Ergo ipse sacerdos
Non cererem fundens inter cava cornua tauri,
Pocula cornigero nec consacrata Lieo,
Nec latices puri latos de gurgite fontis,
170Tempora victatus crepitantibus ignibus affert
Augur, et extensis rogitat vaga sidera palmis.
Silva vetus picea paulumque ambita cupressu
Cominus amborum stabat contermina castris,
Cuius ab extremo tenui cum murmure labens
175Rivus adibat aque lucisque arbusta rigabat,
Inde per anfractum valles tendebat in imas,
Ilice que multa velantes ethera purum
Servabant simulacra deis lapidosa nefandis.
Huc ubi numinibus fatturus sacra vetustis
180Terrificus vates venit, sua protinus ornat
Tempora funereo lectis de stipite ramis
Horridus, obscuro dudum vestitus amictu,
Sulfureumque rogum Stigio stridente vapore
Suscitat; infandis post se conterminat aris.
185Ecce miser Mamphus, veniens ab origine gentis
Spartane, luco trahitur moribundus opaco,
Cui, vix exactis Ecathes quater orbibus alme,
Nupserat infelix facie prestante Marisma.
Vittima mox, iugulo tristi mucrone recepto,
190Procubuit tremebundus humo, pavidosque retorquens
Morte oculos totas - heu Fata! - cruoribus aras
Fedat, et ingenti lapsu tellure recumbit,
Ora supina tenens. Tanto cecidisse iuvencum
Vidimus indomitum motu, simul impiger auras
195Mactator librans manibus sublime bipennem
Elevat, et sevo frontem predividit ictu;
Tum gemitum magno mugitu prebet et, atros
Aspergens ceneres, socios clamore requirit.
Post sacer antistes, fossis a sedibus orbes
200Illicet avellens et linguam gucture ab imo
Attractans, calidi truncat spiramina cordis,
Cum quis, admiscens confracta fronte cerebrum,
Dulce merum fundens flamis flagrantibus, inde
Eicit omne nefas, et talia porrigit oras
205Versus ad Arthoas: "Vos o, quis ista profanis
Viscera carminibus tristes portamus in aras,
Numina, liventi que siditis orbe baratri,
Fulgentem fugisse diem contenta cavernis
Tartareis, et tu, latratu seve trifauci
210Qui terres animas, o Cerbere, ianitor Orci,
Cum cupiant tranare vadum Flegetontis et undam
Torpentem, Cocite, tui, date prospera belli
Fata, voco; pugnam vos sustentate scelestam.
Ambigui adventant casus; vos omnia celo
215Sidera, si rabies veniat, torquebitis isto
Atque alias transire plagas cogetis, et illum,
Illum de astrifera pelletis sede Tonantem.
Maius posse datur, vobis stat summa potestas".
Talibus orantem leto non omine quisquam
220Exaudit Superum, nec cui sua castra Baratrum
Attulerat; tantum miser irrita vota movebat.
Nam neque de ritu tremuerunt ignibus are,
Flama nec erecto liquidum conamine versus
Ethera surrexit, sed circum fumida circum
225Liventes testata faces altaria, totum
Obnubit funesta locum, fatumque profano
Nuntiat augurio. Tabescunt omnia campi
Gramina purpurei; visu palletque rigetque
Luridus antistes, pavidoque in corde gelatur.
230Taliter audita nati pia mater Achillis
Morte, subequoreis quondam comitata puellis,
Expavit lugubre malum; tum diva, solutis
Crinibus et feriens candentia pectora palmis,
Terruit immani pelagus plangore profundum.
235Ceruleos spernatur equos, sed mesta sorores
Ad luctus miseranda vocat tantumque dolorem;
Qualiter aspiciens tristis libamina sacri
Horruit Arsacides. Sed mox, formidine adempta,
Sic indignanti divos affatur aruspex
240Efferus ore sonans et fasque nefasque sacratur:
"Livida nunc quando, Superi, providimus exta,
Seu vestrum funebre malum fibrasque putrentes
Gentibus Hesperie, positis en eminus armis,
Indecores cedamus," ait, "pacemque levatis
245Illicet antiquam palmis poscamus, et ipsum
Imperium Latio demus sublime superbo
Prostrati. Nunquam tu o, qui stare sub astris
Crederis et vano conterres fulmine mundum,
Hoc dabis huic Pacoro; sed sevius ire per hostes
250Est animus michi nempe ratus. Quid sacra timemus?
Quid michi cum divis?, Nusquam sunt numina, nusquam;
Vana pavent populi; dicunt iam sontibus esse
Nescio quas penas angustaque Tartara vates.
Livida nulla manet Stix, nec fontesque lacusque
255Tartarei; nullique dei spatiantur Olimpo;
Nec ferus ipse Charon, Furiis nullique colubri
Pectora suppliciis agitant stridentia sontum".
Hic ubi funereas Parthus contempserat aras,
Neu qua cuntanti tardetur sorte superbus
260Atque mora segni, raptim sua castra iubebat
In gelidos nudare Nothos, legione vaganti
Armiferos implere nemus, collesque viasque
Arripere, ingentes et cuntibus esse renarrans
Exuvias Latii, pugne primordia iungit
265Inflamatque truces bello. Iam prata catervis
Innumeris confracta sonant, Iam stridulus extat
Ether et ardescunt radiis solaribus arma.
Ergo precipiti dumeta per invia motu,
Per saltus et plana ruunt; animosa iuventus
270Estuat absentem revocans in pectora pugnam,
Exoptat ferro dextram temerare cruento,
Et demum sevo concurrere Marte per agros.
Quidni? Cornipedes gelidas hinnitibus auras,
Ut quoque castrorum tonuerunt classica cantu
275Horrenti, replere truces, frenosque relambunt.
Effera spumanti cunti sudore madescunt
Terga quidem, strident sevum, stant fronte iubata
Visu terribiles, oculos terrore protervos
Intorquent; et prata terunt, et gramina frangunt
280Florea, et exultant sonitus audire iugales.
Nunc michi (bellipotens quoniam sevissimus ardens
In trabe fraxinea per summa pericula rumpens
- itque soror Bellona ferox - ferventibus addit
Signa cruentati discriminis) oro, superne
285Pyerides, vestro latices haurite poete
Aonios, maiore tuba prestate referre
Inclita gesta ducum, fumantia prata cruore,
Vulnera consertis et iactibus ire profunda.
Interea Romana manus super omnia pergens
290Lustraque silvarum celerans et saltibus errans,
Undique querit iter; lucem noctemque nivalem
Contentum duxisse polo meat agmen in hostes,
Marathon intendens primos inferre furores;
Longa acies densata ruit fulgentibus armis.
295Sic ubi frigoribus spoliata novissima sevis
Bruma retro cessit, niveo candore volantum
Cignorum stipata cohors per inane vagatu
It gavisa quidem Siculis sacrata Paliscis
Stagna relinquentum, gelidi cum Strimonis undam
300Turba petit de more canens plausuque sereno.
Ast ferus Euthespon, simul adventare tumultu
Concipit immani, nec non et tanta minantes
Prelia per Parthos et regna rigentia sevo
Frigore in hostili fisus concurrere Marte,
305Agmina lecta ferens, silvis se condit opacis,
Qua via prona duci duplicis confinia vallis
Occupat; ingentes prima sub fronte cohortes
Firmat in anfrattu silvestri et calle ferarum.
Nescius infandi discriminis heros operti
310Nec ratus in medio componi tramite bellum,
Cunta sed inversans animo gentemque profanam,
Bellantes iubet ire viros, qui lustra viarum
Explorent aditusque notent, forsanque latentem
Insertent pugnam primi, certentque tremendum.
315Vix nemus in medium superaverat ecce Quiritum
Turba vagans, tenuemque lacum sed quippe tenebat
Concretum torpente vado, cum splendor obardens
Conorum insidias prodit turmasque latentes.
Illicet Ausonii, sevo stridore frementes,
320Arma vocant: "En arma, viri, date bella". Quid? Ecce
Vertice declivi montis velut ira trahebat
In mortem scelerata manus per saxa, per ipsas
Procurrit cautes; gemitum dant prata vieque;
Fit fragor horrendus; resonat clangoribus ether.
325Non acies cuneo densato montis ab alto
Venerat in planum, sed iam sine lege ruentes
Adsunt precipites, quorum fuit unus Abaurus,
Contra qui Latias ausus prorumpere gentes,
Fraxineum truncum prelato pondere tollens,
330Vadit in Hesperios. Qui cum iam viribus hastam
Confregit validis, clavam suscepit et audax
In medios parat ire viros, et vellet apertis
In campis certare ferox et posse vagari
Undique magnanimus; rupes silvasque virentes
335Preterit, et fuso roratur sanguine totus.
Tandem progressus veluti Fortuna vocabat
In primas acies, robur sublime trinode
Elevat incandens ira bellique fragore.
Fulmineum iactum miseranda sorte Paliscus
340Accipit, astringit qua se cava semita frontis
Orbibus, et, postquam nervos cum luce diremit,
Florea confractum sparsit super arva cerebrum;
Labitur inde miser resupino corpore campis.
Hunc quoque letantem successu Martis ab imo
345Aggere prospexit clari Miramantis Epaurus
Progenies: "Que tanta tibi, temerarie, pugne
Copia seva datur? Iam iam vicinia mortis
Te intempesta vocat "fatur girumque sub artum
Spumantem deflectit equum, clipeoque potentem
350Acclinans ornum, revoluto pectore, longe
Proicit audentem tanta cum strage venire;
Inde cruentatum telum convellit, et ista
Insuper eiactat: "Vadas sic victor Averno,
Et refer ista tibi, pugnax, solatia Fame".
355Mox in precipites properans se mergere turmas,
Impavidus vultuque ferox et cladis ovansque
Provolat astricto densata per agmina ferro.
Sed fuit infelix certantem primus Odorus,
Robore qui fretus ridensque virentibus annis,
360Rumpit adire virum; validum tum prebuit ictum
Frustra; nam repulit veniens hastile retrorsum
Umbo, septeno tegitur qui tergore tauri;
Plumbea non aliter celeres excussa per auras
Massa retro resilit, postquam fera cornua nullo
365Verbere dirupit, sed tactum iacta fragore
Attonuit frontem sonitu ventosque diremit.
Tum Miramantiades valido se cominus ense
Precipitat, bellique trucis bachatus amore
Pectora non tantum confractis illicet armis
370Dividit, ast etiam miserandi vulnus Odori
Ultra terga patet; cecidit moribundus; at ille
Post Saurum, Baliumque levem, Lardumque ferocem
Excutit; ingentem clara de stirpe Pianum,
Qui modo, saxosis habitans in rupibus, ausus
375Obvius ire, sui gestabat tergus inane
Ursinum, prosternit equo; Pharnumque superbum
Non nunquam damnare deos numenque Tonantis
Amputat ipse ferox; omnesque vagatur in hostes.
Inde ruens preceps per castra per arma cruentum
380Gradivum restaurat ovans, ictusve tremendos
Verberat in Gethas; toto stat fervidus ore.
Sed neque successum belli Fortuna parabat,
Nec totum spectare diem; nam barbarus Isbo,
Ut quoque sanguinea providit cede furentem:
385"Non impune feres nostri discrimina Martis"
Dixit, et intendit nervo stridente sagictam,
Vincula que postquam lorice rupit, in imis
Visceribus feralis adit miserabile letum.
Tum peritura manus, leto clamore profundum
390Omne nemus quatiens, tollunt ad sidera plausum;
Et cautes resonare putes, resonare ferarum
Lustra; gemunt colles Getheaque saxa tonabant.
Providet infelix fratrem cecidisse Galorus
Hostibus obtruncum; calida succensus ab ira,
395It preceps in bella, ferum diffulminat ensem,
Per strictos cuneos et barbarta castra suberrans.
Hunc ferit, hunc sternit, dextra levaque repellens;
Terribilis discurrit agros campumque madentem
Cedibus infandis, cursum sibi pandit eunti
400Sanguineus bello; germani semper in ore
Nomen habens, forti restaurat prelia dextra.
Sic quoque Spartanis Mavors vagabundus in oris
Sevit in arma ruens, seu cum gens ardua Lemni,
Numine ab Idalio compulsa per equora ponti,
405Bistoniis sua castra vadis confixit, et ingens
Certamen de more parat Bellona virago.
Venerat interea stridor clamorque virorum,
Tum per inane means et per convexa sonora,
Usque ad plaustra ducis; famamque cladis ut audit,
410Haud segnis cupere arma iubet, sed fortis oberrans
Flagrantes acies, Romana insignia raptim
Explicat et pugnam glomerato pulvere sevam
Invadit prior ipse palam, quem tota sequuntur
Turba ducem. Postquam densi compendia luci
415Excessit, breviore via patulisque potitus
Equoribus, qua silva cadit, de gente Gabina
Bella manus que prima gerant premittit in hostes.
Ergo ubi terribilis stauratur copia Martis,
Cremophontiades Latiales ecce catervas
420Forte adventantes, veluti sublimis in alto
Stabat equo, mucrone parat propellere, cuius
Saucius a iactu Patharus procumbit in herbas.
Hinc vagus excursans levum per prata lacertum
Amputat Ismirno, labens qui sanguine multo
425Spectat in adverso truncum pendere relictum.
Mors tempesta subit; moriens sua lumina torquet.
Viderat ingenti pugnantem turbine Mauron
Rumpentemque acies et volvere terga Latinos
Ventidius, Latialis honos: "Quo pergitis" inquit
430"Indecores? Quo fertis iter? Perstringite ferrum
Et pectus donate, viri; truncate nefastum
Barbareum per bella genus, properetis ovantes".
Dixit, et intorsit validis cum viribus ornum.
Itur precipiti vesana per agmina cursu,
435Itur in undantes crassato sanguine campos;
Hic quoque sunguineum geminatis ictibus hesit
Omne nefas; ferrum nam concertantibus addit
Bellorum stimulos; tollens Bellona iubatas
Seva comas, agmen cecis discursibus ambit.
440Provolat hinc ensis; ferit hunc, et discutit illum
Lancea torta manu, per viscera transit operta;
Saxa rotant multi, collidunt cautibus arma;
Arma sonant; fremitus transevolat astra Tonantis;
Fit sonus exingens et stridulus assonat ether,
445Murmurat omne nemus, respondet vallibus Echo
Condita. Convexis sicut premugit Olimpus
Cum redeunt sua sacra Iovi, cum Thesalus Otrix
Cogitur in plausu totis stridere cavernis,
Seu cum pampineo tirso redimita sacerdos
450Evocat Hismenides triaterica noctua Bacho
Ducere cornigero, sacrum protollere numen,
Assonat ingenti veluti plangore Citheron;
Tum quoque Lapdacides ornant victata corimbis
Tempora tirsigere, Bromio cava cimbala pulsant.
455Corpora multorum ceduntur strage cruenta,
Brachia trunca cadunt, tota cervice recumbit
Hinc caput abscissum; credas pendere lacertos,
Atque labare solo; collidit pectora pectus,
Ilia pulsantur; crebris umbonibus una
460Vulnera seva vetant, agmen ferale resultat.
Barbarus unus erat mira virtute, Triambo,
Qui postquam, prostratus equo bachante per arva
Atque carens iaculo, nulla formidine pulsus,
Sed retigens leva, qua stant confinia ventris,
465Vulnus adimpressum, torsit sua lumina retro
Et prospectat humi longevo robore quercum,
Hanc quoque conatus convellere, sustulit unum
Ingentem ramum; mox se qua fervor abundat
Impulit iratum. Qui, per discrimina Martis
470Omnia discurrens, vastos glomeratur in hostes
Immitis feritate truci; velut ardor amorque
Martius incaluit, faciens portenta, profecto
Terribili stridore tonat. Non ullus agentem
Certat adire virum, socia de gente Triphonus
475Donec forte ruens contra cum turbine Gallum
Heu pedibus prostravit equi. Post tota iacentem
Ausonie fera turba premit sociique nefandi.
Ut miser infausto retraxit vulnere levam,
Exta patent et rupta fluunt super equora campi;
480Nec valet infelix viridi de cespite collum
Tollere, sed mortis subito venere tenebre.
Tum moriens calcavit humum gramenque cruore
Fedat, et astricti durescunt frigore nervi.
Nec minus exarsit Torquate gloria gentis,
485Lucius, in Scithicos, tiro qui nuper ad arma
Venerat. Ut vidit forsan cessare catervas
Hesperias paulum: "Quo vos timor" inquit "inanis
Abgregat, o comites? Pudet heu pudet esse subactos.
Sarmathicis an terga damus? Latialis origo
490Unde, viri? Quo forte fugit? Sic pellimur isto
Ultores campo, heu segnes? "Simul ista locutus,
Illico cuntantes revocavit pectore vires.
Mox, ferus et claris siquidem vallatus ab armis,
Se quoque conspicuum mediis certantibus infert.
495Eminus effudit Criceum, qui sanguine cretum
Se vocat esse Iovis, Talai, pariente Napea
Marginibus, Pathole, tuis, magnoque secundum
Turbine corripuit; miseranda tertius Affla
Sorte cadit, misere linquens connubia Baule.
500Dux autem Italie glomerato pectine pugnam
Letiferam preclarus adit, comitante Quiritum
Agmine. Tum terris sonitus clangorque tubeque
Sevius exardent, Mavorsque per omne vagatur
Crimen, et alipedes iubet insanire iugales.
505Tunc equidem, sevum curvans hastile per auras,
Cornipedem cursu stimulis ardentibus urget,
Cuius ab insultu transmisso corpore ferro
Occidit Assarius, qui iam vitalia perdens
Ora supina tenet. Stetit impiger ipse, subinde
510Auratum rapuit funesti vulneris ensem,
Quo quoque fulmineo miserandi tempora Brontis
Attonat immitis; sed iactus ad ima protervus
Lumina transcurrens, a sedibus expulit orbes.
Viderat Adriades veniens e fronte sinistra
515Bellantem cecidisse virum sociumque potentem
Ingemuit, fremitusque dedit, mortisque furore
Totus obumbratus venientis, spicula contra
Auctorem Latii furioso Marte resolvit;
Qua iugulo armamenta patent fera lancea rumpens,
520Ingenti contorta manu, quasi pondere sevo
Antonium prostravit humo. Sed robur ad omne
Discrimen sublime ducis direxit in altum
Qui, propere Adriadem furiali cede vagantem
Ut procul aspexit: "Non, si te Iupiter" inquit
525"Arripiat, securus eris, moriture, dabisque
Suppliciis tormenta feris; spectabis Averni
Flagrantes, o seve, plagas; i, perfide, ad umbras".
Inde Pharatronium tollens per inania truncum
Viribus excussit validis, mortemque minatur.
530Ictus in armatum Latialis principis armum
Rumpitur immensus; qui postquam vincla catene
Propulit astridens nec ferrea lamina contra
Ulla stetit, truncata suo procumbit in herbas
- heu mortis crudele genus! - iam dextra lacerto.
535Lumen ad astriferum moriens tunc ille Tonantem
Elevat et dulcem liquit cum sidere Solem.
Effera barbaries, non plus certamina tanti
Ferre valens Martis nec turmas cede calentes,
Sed, mada purpureo prospectans arva cruore,
540Triste nefas, errans, insignibus hoste relittis,
Ad montes intorquet iter. Compendia carpens
Silvarum pudibunda phalanx per ceca ferarum
Lustraque, per cautes, fugit impacabilis heros,
Hesperiosque retro fugientum terga ferire
545Nempe pudet, dextram vili temerare cruore.
Mauria non aliter trepidi liquere iuvenci
Pascua, cum fulvos cernunt ventare leones
Impastos stimulante fame rebieque cruenta;
Hi fugiunt camposque terunt, antrumque magistri
550Immani terrore petunt; nec cornua, quanquam
Fortia sustentent, ausi prorumpere in hostes;
Ast illi horrendi, vestigia queque sequentes,
Incursant, rabiemque feram de faucibus afflant,
Quos stimulat furiosa fames ventrisque vorago.
555Hesperus interea gelide confinia noctis
Axe sub extremo reserans, undantia tabo
Agmina liventi scelerato absistere ferro
Provocat et paulum dare languida membra quieti.
Spumeus aeria veniens de rupe Matoni
560Montis Amolonius vasta prolabitur unda;
Post se populeo deducens margine, plana
Multa rigat, tepido sed tum respersa cruore.
Turba vadum contra, forsan cui stagna rubebant,
Ausonis, a casu pugne revocata nefande,
565Volvit equos, superatque viam rorantibus armis
Sanguine barbareo, pronus qua defluit amnis.
Phebus ut Hesperio mersit sua plaustra profundo
Nigrantemque polum Nox humida pretulit astris,
Cinthia nec tremulo silvis fulgore reluxit,
570Erumpunt Scithico misere munimine matres,
Eminus hostili iam iam noctante caterva,
Pallida rapture pro morte cadavera campis
Latureque focos, quo funera tristia flamis
Tradere sustineant supremaque munera mandent.
575Ergo per silvas cum caligantibus umbris
It conquesta cohors, gestansque misserima multas
Turba faces celerat per opaca silentia noctis.
Sanguineos postquam merens descendit in agros,
Implevit tacitas cetus conquestibus auras;
580Et passim movere gradum, passimque vagantur
Corpora querentes campis detrunca suorum.
Hec, super incumbens peregrina cadavera, demens,
Credidit esse virum. Cupidis dum amplectitur ulnis,
Attulit hostili suprema piacula trunco;
585Horruit inde nefas; miseri furiosa Marispi
Ecce marita subit. Postquam que coniugis ora
Squalida crassato prospexit sanguine feda,
Se madida prostravit humo, faciemque iacentis
Crinibus inde fovens, captat vitalia si qua
590Forte viri maneant. Ut nullus anelitus extat,
Incipit, heu, mestis gemitum vulgare querelis:
"Blande michi coniunx, spes o suprema dolenti,
O afflicte predulcis amor, solamen in omni
Adverso, Fortuna, tuo, quis misit Averno
595Hanc umbram Superum? Quis te crudelis ademit
Et nos, heu, tantum patitur portare dolorem?
Eumenidum scelerata cohors te movit ab annis
A me primitiis; noscis, miserande, vocantem?
Quis ferus unanimes heu nos divisit amantes
600Et dulcem amplexum? Guis gaudia tanta negavit
Ambobus, generose nimis? Proh numina nostris
Adversata bonis! Si numina si qua manetis,
Vel si confuso regis, o Fortuna, vagatu
Omnia terrarum, fluvios pontumque sonorum,
605Casus habet celum; nullum prestare Tonantem
Credimus humani; sed iam temerarius ipse
Mars tenet omne nefas, rapimur cum sorte vaganti".
Dixerat; et vultu lacrime cecidere remisso.
Inde, velut pietas misero libata marito
610Impulit, infelix herbosi cespitis aras
Erexit cumulo; gelidi post membra Marispi
Ignibus admovit pariterque miserrima fatur:
"Si michi non aliud superest, mitissime coniunx,
Concessum Superis, seve si quando tenebre
615Mortis oberrabant nullus tua lumina clausit,
Officio mandante pio, crinemque diremit,
Accipe nunc thalami miserabilis, accipe, coniunx,
Exequias, tecumque mei libamina porta;
Vel, tua si mecum cupiat michi dulcis imago
620Ducere pepetuo vitam pallentibus umbris,
Neu sine me propera Stigium Flegetonta preire,
En tecum tranabo lacus, Manesque severi
Aspiciam gavisa poli". Postquam sic fata, parumper
Languida conticuit sevo surgente dolore;
625Immemor extincti spectans pia membra mariti,
Extat inops mentis, donec rediere fugati,
Heu, gemitus plangore novo: "Nimis impia dixit,
"Vivo equidem, vivo; quid tempora funeris ultra
Perdimus? Ipsa vocor, veniam". Complexa iacentem
630Inque piram properans flama stridente subire,
Talibus est dictis misere correpta sororis:
"Per modo te supplex que sidera cernimus oro,
Noctua purpureo toto lucentia celo,
Per genus infelix, miserum per funus amati
635Coniugis, heu, tanto noli indulgere dolori;
Heu, germana, vide quis angimur undique Fatis;
Quo genus humanum flectat Fortuna, sequare;
Mitte, precor, questus; demus suprema sepulcro.
An lacrimis unquam posses revocare maritum?"
640Ibant umbrifere per opaca silentia noctis,
Ibant cum tacitis ferientes fletibus auras,
Turba suis impexa comis et pulvere tetro
Inter anelantes suprema morte catervas,
Anxia queque suum forsan raptura parentem,
645Et nati pia membra parens detrunca sub arvis,
Atque focis latura faces lucentibus aris
Ibat, et insano pulsat plangore lacertos.