Chaula, Tommaso Chiaramonte, saec. XIV - XV, bellum Parthicum, bellum Parthicum Parth. bellum Parthicum (Barbara Valenti, 1983)

Viscera quid fratrum? Sumus, heu, tam cede nocentes.
Ast si fatorum serie nos prelia semper
Ducimus, armipotens et nos Gradivus alumnos
Instimulat campis fuso gaudere cruore,
5Parthica cum Dacis Caldeaque regna patescunt
Sauromateque truces, Perse, Garamantes, Hydaspi
Hispanumque solum, qua Cantaber eminet Haustro.
Ad tales properate duces, talesque nefando
Vertite congressu; simul, o pax reddita mundo,
10Quid miser horrenti credis Romane marite?
Impia sanguineum postquam Pharsalia Martem
Vidit et infandis rursus crudelia campis
Fata dedit, ponto misere cum sanguine Rome
Auxit aquas. Nondum semotus ab agmine victor
15Cesar erat; gemine stabant tentoria partis
Qua cadit in valles confinis Pelion Otri,
Unda subit pelagus tristi Lernea veneno.
Delius occidui simul ad contermina mundi
Ethereis properavit equis, regina dearum
20Cerula Nereidum qua se ferventibus undis
Abluit et gelidi refovet pia membra mariti;
Humida frigentem veniens Nox extulit umbram,
Collibus et gelidis nocturna silentia lucis
Surrexere, niger Somnusque per omnia pleno
25Prata quater cornu tonuit, dedit ocia genti.
Margine populeo, super arva rigentia tabo,
Languidus exactis miles Romanus ab armis
Assidet; et Borean primo noctemque nivalem
Graminea vitare casa, vel frigora flamis
30Pellere vimineis, durisque cubilia tophis
In gelido stravere solo; vigilantque sonantes
Collucere focos; crepitant altaribus ignes.
Dulce tamen multis non ducere pectore somnos
Et segni torpere mora, ventatibus umbris;
35Sed memorare iuvat quis viscera sparserit hosti
Impiger, horrendus cum clangor ad astra volasset
Martius et turme tenues fremuere per auras;
Quis caput abscissa validus cervice cruentum
Propulit, intorsit sevis cum viribus ornos
40Fraxineamque trabem; multorum strage quis audax,
Undique conspicuus, per tristia bella furebat,
Qui quoque pallenti detrunca remisit Averno
Corpora, dum quatiunt clamoribus ethera voces.
Tum non purpureo stratis accumbitur ostro
45Nec vacat auleum picto pendere teatro
Marmore; sed rigide tribuere cubilia cautes,
Cespite gramineo maduere cruoribus ulve:
Tantus agit miseros temeraria castra sequentes
Impetus. Ecce Sopor, mortalia pectora mulcens,
50Assidet armatis; primum languentia paulum
Colla locat somno, volitans super equora pennis
Itque reditque suis, totumque perambulat agmen.
Ut depulsa quies, nondum fugientibus astris
Ethere sidereo, volucrum sed Cinthia lucis
55Aurea fulgebat pelagusque immobile fluctu
Stabat et erisonum lituis Tritona ferebat,
Extitit Ausonie vigilantibus inclitus heros
Tunc oculis, clara variumque in mente volutans
Consilium: Labienus erat sub pectore primus,
60Et furor Arthous, Germanaque castra nefandis
Cedibus et Scithici nondum parere volentes;
Nunc Haustrale vadum et Garamantia rura peragrans,
Aspicit excusso Latio regnare Britannos.
Plurima volventi vigili per noctua motu
65Ocia tunc iterum placidissimus ipse deorum
Somnus adest repitque oculos totisque medullis
Labitur incumbens, artus contexuit alis.
Tum quoque squalenti facie turpissima Crassi
Umbra per horrende pacata silentia noctis,
70Cui sacra canities crasso concreta cruore
Pendet, et Arthois precordia fixa profanis
Vulneribus, miserum liquido cui guctur ab auro
Palpitat, ostentans Sirio quo Marte iuventus
Occubuit Latialis, herum stetit ante tremendum
75Cum sibi grata quies mulceret membra sopore.
Hinc indignanti sic ora trementia luctu
Explicat, intorquens canos a fronte capillos:
"An, cum prata vagor Stigiis a sedibus exul,
Tartareum cum posco Chaos - modo mitte piorum
80Florea regna virum -, supplex Flegetonta requiro,
Heu memor, et nautam fluvii compello maligni,
Liventique lacus cupio tranare liburno,
Degener et, nostrum nimis immemor, ocia carpis?
Etsi, cum peterem Borean horrentibus armis,
85Auspiciis michi nempe mali de sede baratri
Collatis, mundi tetri venere sorores
Gorgonee et, sevos agitantes crine colubros,
Infandas duxere faces, cum signa revello,
Heu, non indecores per Parthica plana scelestum
90Gessimus, heu, Martem. Sed nostra profana - quid ultra? -
Testor fata quidem iugulumque et guctur apertum
Effossumque meum pectus crudelibus armis.
Omnis culpa deis; ipsi gessere nefasti
Effera bella, ducis manibus torsere profecto,
95Ipsi tela dabant immitibus; omne cruentum
Effecere nefas; rorarunt sanguine Caprum
Hesperio et letos Parthis tribuere triumphos.
Surge age; conspicuis invadas viribus hostes,
Labieno revocante malum, qui crimine sevo
100Iungitur Arsacide Pacoro, qui federa postquam
Per magicos iurata deos sanxere nocentes,
Exultant feritate vaga, vicinia calcant
Menia; et in Latias coniurat turba catervas
Parthica. Correpto poteris dum rumpere ferro,
105Horreat haud animus sceleratam vertere gentem,
Barbareum truncare genus; modo forte pererra
Omne vadum, Siriosque tuos Asiamque potentem
Impiger alternis invade tumultibus heros,
Et pete Romane Parthis insignia gentis,
110Infaustis amissa deis et sorte profana.
Non sine divorum nutu iam bella movebis,
Nec certabis atrox divini numinis expers;
Sunt magno commissa Iovi tua gesta profecto,
Sunt Superis servata bonis; felicibus armis
115Utere. Postremo munus miserabile posco:
- quando vetor, stimulis sevi correptus Averni,
Plura referre miser - Caldeis victor in oris
Cumque eris undanti super arva rigentia tabo,
Neu patiare meum crudeli corpus arena
120Prostratum membris et adhuc stillantibus atram
Insaniem campis inhumatum degere, Cesar;
Collige et in tenues, si quid pietatis habetis,
Urnas conde, precor. "Demum, non plura profatus,
Saucius in tenebras et opaca silentia fugit.
125Ut ponto progressa dies vaga sidera celis
Depulit et Phebe tenui prelurida cornu
Palluit occursu fratris venientis Eoo,
Et rutilum fulgere iubar generosus Apollo
Attulit, adventans longevi patris ab oris
130Oceani, heroum mundi fOrtissimus ille
Extitit ingenti turbatus imagine visa
Axe sub astrifero. Paulum precordia terror
Occupat et strinxit subita formidine pectus.
Inde, ubi torpentem discussit corde pavorem,
135Indignans meminisse fuit qua flebilis umbra
Effigie Crassi gestans undata cruore
Venerit ora truci; mentem subiere nefandi
Parthorum populi, Gethe Scithicique vagantes.
Tum quoque bellorum fervor per cunta resurgit
140Membra ducis, revocans pugne primordia tristis,
Qua cecidit Romanus eques, quo tempore Crassi
Occubuere pii. Motus tum concipit ire
Pectore in audaci bellumque in mente feroci
Provehit infremitans, toto et stat pallidus ore.
145Haud aliter Mauri Libie per prata calentis
Vulnus ut aspexit contra intractabile natos
Ire leena sui, fulvum truculenta per arvum
Incandet conferre manus, nemus omne fragore
In rabiem prolapsa suam terit, eminus audax
150Abscurrit rigidos iactans per tergora villos.
Post quoque Phebeos convertens lumen ad ortus,
Incipit ore sonans: "Superi, quicunque sub astris
Urbis ad imperium semper conducitis almum
Auspicium, toto que curritis ignea celo
155Sidera, tu gaudens triplici, dea Cinthia, vultu,
Tartareo sponsata deo, sub vallibus olim
Sicaniis sontum, Proserpina, regna gubernans,
Conscia nocturni, requies gratissima, visus,
Et Nox blanda tuis hominum miserata labores
160Ignibus, horrende nobis simulacra figure
Esse secunda precor. Victricia castra tenentem
Ominibus firmate sacris, date prospera cursu
Fata meo. Cuntis vobis ego nempe rependam
Digna ego, si quando referens me menibus Urbis
165Aggrediar lucere focos, et magnus ad aras
Concidet inserto super effera cornua ferro
Taurus, et <in> flamas Bachum de more sacerdos
Fundet, et Eois altare liquoribus ardet".
Hec ubi dignanti supera cum voce poposcit,
170Illicet, augurium tanquam sumpsisset ab extis,
Bella parat Parthis et sevam vertere gentem,
Persica qua Tanai clauduntur rura gelato,
Quaque fluis cigni morientis voce, Cayster,
Conscius, et Crassi pia condere membra sepulcro.
175Ergo inter tantos curarum maximus heros
Consultus, per multa ruens, coniuncta tenentem
Agmina, dum merita plectuntur morte scelesti,
Evocat Antonium, cui protinus ista profatus:
"Nescis, heu nescis, dulcis germane deorum,
180Quid Superum portenta parent, quibus angimur. Ecce
Nosce, precor, causas. Animus sibi visa retractans,
Et proferre licet, dudum cuntetur et horret;
Dico tamen. Roseo stellarum lumina celo
Fulgebant, veniensque novo fulgore Diana
185Collibus et tremula quatiebat lampade pontum,
Altaque ducebant ad opaca silentia silve
Et rapide cubuere fere volucresque canore,
Somnus et alma quies animalia fessa labore
Mulcebant, nobis cum formidabilis umbra,
190Heu, Crassi obscuris ventans, germane, tenebris,
Effossosque orbes et guctura sicca metallo
Ostentans et inane ruens apparuit ingens,
Confixumque feris pectus miserabil<e telis>
Detexit, miseranda nimis. Mox territ<us ore>
195Dirigui visu, pariter riguere capilli,
Infando terrore quidem michi frigidus angit
Corda pavor, tremuere gradus tremuere manusque;
Et demum toto permansi lividus ore,
Indeque cuntanti michi talibus intonat orsis:
200"Degener, et, quoniam Romana potentia cure
Est divis sancita tue, cum sanguine crasso
Arvaque Parthorum debes undare nocentum,
Spargere Caldeos ferroque evolvere Dacos,
Et cinerem servare meum, qui, iactus arena,
205Pabula sisto feris, Stigia de valle repulsus,
Carpere pacificos inter tua prelia somnos
An potes? Ipse senex, exhausta cede cruentus
- prospicis an moneo? - Superum mandata reporto.
I, pete gentili Sirios virtute nefandos
210Atque invisa die pariter clarentibus astris
Ossa reconde senis. "Referens nec plura per umbras,
De superis immite querens, profugit opacas.
Quare ego si, monitu divum michi nocte relato,
Provocor assistens interque exorsa meorum,
215Non paveo - Fortuna, fave - per devia rerum
Tendere et horrentem sufferre in pectore brumam,
Vel qua frigenti prolabitur altus Orontes
Gurgite, vel Tigris vel turbidus exit Hydaspes,
Quaque nivosus adit pelagus iam Rhenus et Eufra,
220Regnaque preterea calcabo carentia nimbis,
Unde feris Arabum populos exusta Syene
Solibus, unde patent gemini confinia mundi.
Parthica si quando gens, o scelerata, triumphis
Gaudeat Hesperie, nata feritate dolosi
225Armenieque viri, Perse Getheque nivales
Exultant Latium quondam domuisse furorem
Et civile nefas miseri post funera Crassi
Ausonie iecisse, pater, meminisse dolebo.
Heu potius mea fata, precor, breviate sorores
230Impia Tartaree, vel tu, mitissime fratrum,
Iupiter, hanc animam percussam fulmine obusto
Deprime, et ad Manes manda tabentis Averni;
Da penitus, concede mori quam degener astans.
Effera successu cum iam certaminis atri
235Gens ovet Arthoo, patiar non vertere quicquid
Surgit ab Hircania, quod fluctus audit Araxis,
Donec Caspaticus triplici qui gurgite pontus
Labitur horrescat Latias vectare carinas?"
Sic, ubi per campum vidit de rupe vagari
240Cornibus incurvis taurum, qui forsan abactus
Saltibus a Siculis in pascua mestus oberrat,
Ursus inexarsit, relevans per pectora setas,
Qui, postquam tortis collisit dentibus auras
Spumeus, ardentem rabie revocante furorem,
245In bellum crudele ruit, non ante quiescit
Quam tepido totas satiarit sanguine fauces.
Etsi iandudum capiens narrata loquentis,
Antonius paulum trepido prolanguit ore,
Attamen ista refert: "Ductor Latialis et instar
250Attamen ista refert: "Ductor Latialis et instar
Numinis eterni, Cesar, spes unica mundi,
Me tua nocturne stringunt prospecta figure,
Me tua verba movent. Quanta heu crudelia mesto
Est meminisse michi, "lacrime cecidere profuse,
255Et fletu maduere gene, "cum Crassus iniquis
Auspiciis Superum commisit prelia Charris!
Ast modo, per magni coniuro, heu, astra Tonantis
Romuleumque caput residens celestibus oris
Iliacosque focos et cane numina Veste
260Gradivumque patrem, quod non, cum seva nefandum
Turba nocens scelerum properavit stringere ferrum
Cesaris in iugulum, bellum magis asper adivi
Quam si forte iubes prono cum milite Susis
Me penetrare sinus sevosque invadere Parthos.
265Quid michi conferres melius, Fortuna, sub armis
Aut quo cum ferro melius gradiemur ovanti?
An quia prelatus cuntis Labienus in oris
Ductor Hyperboreis, postquam sua castra superbus
Iunxerit Arsacide sacrans mala funera Bruti,
270Irruit in Sirios, terremur ad arma venire?
Non sic degeneres animos, Fortuna, dedisti,
Non sic Ausonie semper promptissima Marte
Gens pavet Armenios. Iam iam de postibus imis,
Si libet, o Cesar, magicos vastabo Penates
275Et Laribus portabo faces, flamisque cremabo
Regia tecta feris. Potes o tu, maxime rerum,
Undique congestis ad prelia nostra maniplis,
Rumpere in Hispanos, populum bellare ferocem
Cantabrie, rigidam totamque recurrere Calpen,
280Emporie qua sacra Iovi sibi contrahit Odon,
Nobile qua notum prisco de nomine cautium,
Quod nunc agricole Scalas dixere moderni,
Hanibal, esse tuas, postquam discrimine campos
Impius Hesperio sparsisti victor Hiberos;
285Dum mea castra gerens Latiis vallata catervis
Inferar Armenie, Parthoque in bella fugaci
Obvius hostis eam, medio qui turbine Martis
Corruat insertans celeres post terga sagictas".
Dixit, et ista viri laudant primordia pugne.
290Interea Titan medium superaverat orbem
Sudantesque arcebat equos, confinia mundi
Postremi suadebat eis, qua cerula Thetis
Ambrosie restaurat aquis Phebumque comatum
Accipit et curvo graditur delphine per altum,
295Cum pater Antonius, Latiis vallatus ab armis,
In Borean flectebat iter, de more vocatis
Ethereis in castra deis, aquilasque per Euros
Explicat afflantes, et Thesala regna relinquit.
Tunc agros et prata terunt convexa Malee
300Undose, qua bina secat mons Hismarus ipse
Equora et Euboicis qua prestat grata carinis
Ora. Vident vastum miseram quod merserit Hellem
Incandere fretum, geminis discrimina terris.
Haud procul Ogigias Tyrio de nomine Thebas
305Pretereunt cautemque vident tum cede rubere
Sphyngos, et aspersum Pentheo sanguine montem,
Et tua per noctem spectant resonare, Citheron,
Avia, cornigero redeunt cum festa Lieo.
Hic dux Hesperie, Fortune casibus anceps
310- nulla tamen belli veniens formido futuri
Provocat et mentem stringit terrore superbam -
Ad tripodas parat ire sacros et Apollinis antrum,
Conscius ut divum Cyrreo numine fatis
Discat ab Arthois victor portare triumphos.
315Aurea Parnasus tollens ad sidera frontem
Eminet et gelida linquit post tergora nubes,
Cuius in Haustralem paulo protenditur oram
Umbo tenens medio vallatum cautibus ingens,
Proh, specus. Hic astant, nullo dicenda relatu,
320Seu Superum portenta deum, seu vallis Averni
Prestat et humano cogit mugire cavernas
Murmure, fatidicis vel si deus abditus antris,
Pendentes humeris quatiens a vertice crines,
Astringit terrore viros, et fata dehiscens
325Horrendum sonat ore fero cuntosque coercet.
Hic quoque stellati circum cava saxa dracones,
Tabida terribili visu sua colla moventes,
Sepius insinuant radiantes corpore giros,
Non hominum proferre sonos linguamque luporum
330Expertes; referunt cautes concurrere secum.
Istic bellorum strepitus murmurque ruentum.
Non aliter, postquam sevo clangore tubarum
Exarsere viri et per bellica signa furores
Iniecit Mars ipse suos, cuntantibus iras
335Addidit et signum tribuit Bellona cruentum:
Proclamant campi, strident silveque nemusque
Horrendum, fragor inde volat, quatit ethera vadens.
Magna loci portenta sacri sunt, magna profecto,
Nec vatum referenda sonis. Hinc frigidus imo
340Spiritus exalat fundo valvisque tremendis,
Qui mentes hominum veluti vecordia quedam
Vertit in ambages implens precordia veri,
Siqua dei virgo tripodas albente monili
Stricta comas visit traxitque in pectora Phebum.
345Consul Apollineum simul adventavit in antrum
Et postes tetigere gradus sacrasque cavernis
Exuvias Phitonis adit. Conterritus ore
Palluit et retro tenuit vestigia paulum,
Et gelide riguere come; post numen adorans
350Sic supplex cum voce canit: "Sanctissime Phebe
Delphice, non nunquam Rome qui menia servas,
Qui pandis ventura deum secreta revolvens,
Seu tu Theumesiis maneas obductus in oris,
Seu pelago tua firma vago te detinet almum
355Delos, Dardanie vel diruta Pergama Troie
Tymbreus miseraris adhuc, o! Venimus ecce
Nobilis etherei generis Romana iuventus
Ad sancti delubra tui; te poscimus olim,
Augurium da; Roma, pater, tua consulit aras
360Lapdacio sub monte sitas, ubi maxima quondam
Themis in ambages solvebat murmura centum.
Altera Niloticum gens iam sibi poscat Osirim
Et magicis sua sacra deis ferat inscia casus,
Comprendatque globos celi motusque vagantes
365Garritu strindentis avis, quercusque Tonantis
Chaonias; Superum cetus spernata, baratrum
Consulat horrendum, dum tu michi, Delphice vates,
Tu, vates, ventura moves, cum numen adibo".
Vix hec, cum totas sensit mugire cavernas
370Et totum nutare iugum, centumque patere
Limina sponte sui, tales et rumpere voces:
"Ibis in Arthoas, miles Romane, pruinas;
Victor eris, Pharaos neu tantum litora tange".
Nec sibi plura tulit, quisquis fuit ille; sed antrum
375Terrificum stridens, veluti si fulmen ab astris
Decidat ingentis contra fastigia turris,
Fatidicas sevo clausit cum murmure fauces.
Has ubi Tymbrei voce oracula Phebi
Ausonio cecinere duci, bellique triumphos
380Premonuere fores Cyrreo numine sacre,
Quid sibi Fata velint, Nili neu pergat ad undas
Mente ferens secum, gelido torpore parumper
Cuntatur proferre gradum. Formidine demum
Pectore propulsa, Theumesia prata relinquens,
385Inceptum sulcabat iter, de more deorum
Numine pacato. Correptus imagine belli
Ardet in Arthois Parthos invadere campis,
Et Pacorum impugnare ferum totumque protervis
Casibus imperium Bactrum subvertere; nusquam
390A ferro revocandus atrox dum tota Quiritum
Legibus Armenie, dum pareat impia Susis.
Taliter in Gethico Marathonia robora torquens
Orbe ferus Mavors, crudelia bella tirannis
Dum parat Otrisiis, arsit properare nefastam
395Ad Phlegram, cum forte suis vaga Fama peragrans
Auribus intonuit rigidos struxisse Gigantes
Emathie montes et vertere regna Tonanti.
Frigida vix alios Phebe reparaverat ignes
In volucri provecta rota, sed lumine fratris
400Emula pallebat roseo, cum maximus heros
Impiger Ausonie, qua prata nivalibus horrent
Sarmata frigoribus, ducit sua castra, resurgit
Qua geminis terris dirimens certamina Butes,
Qui, sua Bosfario protendens brachia ponto,
405Gaudet Mirmecio natum se fonte venire.
Inde per anfractus et frondea lustra ferarum
Protendens Romana manus Scithasque relinquens,
Ypoton aspexit, summo de colle solutis
Qui rapidus currebat aquis, altumque Cuposon
410Concretis pendere globis nivis. Omnia lustrant,
Omnia mirantur. Tandem, declivia postquam
Tramite dumoso superans montana, profundum
Ad fluvium devenit eques, qui gurgite vasto
Impediebat iter, ripis sua castra tetendit
415Populeis, non nare vadum non stagna nec undas
Sufficiens. Visum tantum, dum nimbus aquosus,
Pleyades, et ferro nimium metuendus Orion
Deponant animos hiberno fonte tumentes.
At dux, impatiens suspenso degere tandem
420Flumine dum solitum sibi contrahat alveus amnem
Atque vadum turmis refluens patefecerit unda,
Providet equoreas silvis contexere pinus
Cumque ornis truncare trabes, tabulataque sursum
Tollere, et undosos tractus superare carinis.
425Ast ubi longevi nemoris provisa ruina
Est et cum ratibus fluvium tranare vadosum,
Robora, que nunquam maculavit mersa bipennis
Procumbunt detrunca solo, ramique tegentes
Ethera decrescunt, ulmi platanique gemiscunt,
430Ingenti stridore tonant. Sol ipse comantes
Tum radios luco tum lumina mersit opacis
Cautibus, et rutilo lustrat fulgore cavernas.
Ergo ubi decise nemorosis montibus alni
Et dulcem videre diem loca pervia vallis,
435Non proris depicta ratis contexitur altis,
Nec faciles cursu se commovere phaseli,
Sed, rudibus fabricata modis, tunc mole per undas
Annatat en classis. Vastum quoque flumen oberrans
Provehit immensum Latias stagnante cohortes
440Gurgite. Non aliter bimaris, cum brachia valli
Clauserit et tanto conduxit cardine pontem
Persis Abydenis sulcans alta equora campis,
Pons strepitus ingens iam sustentabat equorum,
Quam modo turbanti fluvio prelata carina
445Asportabat onus Romani militis unda.
Ut fera stagna vadis valido cum remige ductor
Preterit et Titan iubar intromiserat armis
Aureus, ad turmas his vocibus ora resolvit:
"Impiger audaces quoquo Fortuna requirat
450Miles habere manus, ortum qui sanguine divum
Protrahis et clara qui surgis origine Teucrum,
Ecce subhorrentis Boree devenimus arva,
Ecce sub Arthois demum consedimus oris.
Quare igitur sunt omnia, credite, ferro
455Bella, viri, tractanda truci. Sors ipsa volutet
Quid libeat. Si nostra manus, si fervidus ensis
Undique funesti subeat discrimina Martis,
Non sine celesti nutu nos bella geremus,
Non sine Gradivo tendemus ad arma faventi;
460Sed Superi pietasque favent rectumque bonumque,
Et tripodes, si vera canit seclusus Apollo
Monte sub Hismeno; sacrum vidistis et ipsi
Augurium, tote cum iam sonuere caverne.
Propterea, comites celesti sorte vocati,
465Ingentes adhibete animos, gentemque profanam
Vertite sanguineo certamine. Nullus in hostes
Formidet conferre manus, vultusque cruentos
Bellantum spectare pavet. Pavor omnis abesto.
Credite iam Crassi miserabilis ossa sepulcrum
470Poscere Romanos et fundere voce querelas,
Exiguos rogitare focos, Italamque cohortem
Ultores clamare viros. Meminisse dolorem
Provocor heu qualem, cum seva, miserrime Crasse,
Barbaries liquido roraverit ora metallo!
475Proh nimium Fortuna ferox! Scelerata triumphat
Cladibus Ausonie gens Parthica. Nonne videtis
Quam regio mediana, fluens uberrima nostro
Sanguine concreto, iam fluctibus auxerit undas
Ethopos Armenii, simulata ut federa Crassus
480Abnegat Arsacidis, et nunc Labienus in omni
Dux erit Assiria? Proh perfida gesta nefandi
Militis! En Latius valet, heu, coniungere Parthis
Agmina sacrilegis et se confidere castris,
Dii Superi, et gemine commercia sumere lingue.
485Tu, melior Fortuna, fave; tu bella tuere,
Tu, precor, ingentis cuia primordia pugne.
Vosque, viri, tantum gladio purgate rigenti
Dedecus Italie, ferrum conferte per hostes,
Bellorum quo clangor eat, quo seva cruentum
490Extulerit Bellona nefas. "Nec plura profatus,
Cum iam miles, agens rabido sub corde furores,
Provolat in campis et concutit arma fragore,
"Da pugnam, da bella" vocans. "Celeremus in hostes"
Conclamant; tenues murmur deverberat auras;
495Tollitur horrendo per florea prata tumultu
Stridor et ethereo resonant convexa vagatu.
Tandem pulsa dies, et litora Phebus anelis
Occiduis subiecta plagis Thetique virenti
Suadebat formosus equis, et fulgida celo
500Sidera purpureo radiabant fulgure. Phebe
Frigida iam croceum referebat in ethera vultum,
Cum dux Ausonie, motus novitate locorum
Et cupiens gelidam alloquio propellere noctem,
Moribus insignem sacraque etate verendum
505Sic compellat Amum: "Quando modo Parthica dudum
Noscere priscorum venit primordia patrum
Cura, senex, regnique situs, que numina servent
Et Superis que sacra ferant, modo pande, precamur,
Oraque docta move; nam sanctus spirat Apollo,
510Si rerum secreta canis, si, prisca retractans,
Pandere poscenti pergas exorsa priorum".
Ille parum gelide deflectens lumina terre,
Has sacer antiquo diffudit pectore voces:
"Si tibi mira velim repetens audita meorum
515Promere, ductor," ait, "Parthumque recurrere mundum,
Haud equidem mea lingua capax; sed, pauca revolvens,
Ibo quidem memorique canam tibi digna relatu.
Parthia nunc, rigidis cuius consedimus oris,
Non brevibus correpta vadis sua regna coercet,
520Frigoribus contenta suis, nec prata vagatu
Possidet angusto. Calidus qua volvitur Indus
Incipit, et gelido donat confinia Tigri,
Ter decies sibi sceptra ferens Arechusia claudit
Avia, et Assirios sibi Parthia contrahit agros.
525Medica prata tenens testantia nomina regis,
Persia rura legit magico celeberrima ritu.
Inter et Eufratem velocem Tigris et undam
Clauditur insigni Mesopotania saltu,
Ninivos ingenti gaudens de nomine magne
530Et Babilone, tua quondam, Semiramis, urbe;
Caldeumque solum prohibent, quod primitus unum,
Astrorum novisse modos stellasque vagantes.
Post quoque ad Egipti penetrarunt arva calentis.
Aspicit hinc Siriam Parthus subsistere sceptris
535Nempe suis calidam, qua presidet alta Damascus,
Semper que veteris tenuit cognomina servi.
Hinc Camagenium, per quod Finicia latos
Cum Tyro coniungit agros, Sidonia leva
Prata tenens Libanumque sacrum sibi vendicat Alon
540Iudeumque situm. Pentapolis arva coercet.
Istic Iordanis pelagus quod sorbeat undas.
Hactenus et regnum; sed que gens ista locorum,
Qui cultus habitusque virum sint, maxime ductor,
Haud memorare queam; citius nova Luna retortis
545Cornibus assurgens omnes super ambiat orbes.
Sed, quia sub Scithie paulo consedimus arvis,
De Scithia tibi pauca feram, sed mira profecto,
Mira quidem portenta deum; terrebere dictis.
Postquam rex Superum, tribuens animantibus orbem,
550In species deforme chaos glomeravit et astra
Lucida purpureo voluit fulgescere celo,
Archada cum Gethico, divos venerata, vetustas
Asserit ethereas, pater, has venisse sub auras,
Robore quippe satum rigidique a cortice libri
555Populei traxere genus; cunabula primum
Ista dedit Natura parens. Ut Sole micanti
Insolitum videre diem, vaga lumina Phebi
Nescia divorum gens exorabat, et undas
Cessit ut Hesperias, magno merore relanguens,
560Credidit Eoo nunquam consurgere ab ortu.
Sic quoque, per silvas per et avia lustra vagantes,
Abscurrunt sine lege loci; carpenta fuere
Aurea tecta viris. Quid si frigentibus undis
Cum nivibus precandet humus, cum terra pruinis
565Spargitur horrendis et sevus regnat Orion,
Aspicias annare viros, motisque lacertis
Tum fluvii tranare vadum, se immergere fundo?
Hi quoque non Latio ritu fecere Tonanti
Sacra, nec alternis precibus funduntur ad aras
570Haud Veste coluere focos et sancta Diane
Numina, precipue nec te coluere, Moneta;
Sed miser humanus pacavit numina sanguis,
Numina que magicis extant impressa figuris
Horrida silvarum truncis et cautibus atris.
575Accipe preterea, refero non digna relatu,
Sed gestis horrenda magis rituque Latino
Absona, et a populis totum vitanda per orbem.
Impia gens nunquam celebrans connubia sacro
Carmine, thurifere crepitant non ignibus are
580Festaque marmoreis pendent aulea teatris;
Nec Lucina favens it pronuba, poste marite,
Sed soror haud timuit temerare cubilia fratris,
Nec nate pater ille ferus. Non sacra parentis
Filius ora verens, matrem incestavit amore
585Infando; Scithicis scelus hoc reverentia prestat.
Vellera non Tyrium que ter madefecit aenum,
Nec que puniceo fulgent saturata colore,
Membra tegunt; rigido nati sed monte leones,
Ursorum exuvie genti velamina oborte
590Contribuere. Putes forsan neu, maxime rector,
Sidonio ostentent populi vestigia limbo?
Hi quoque non dapibus celo pontoque repertis,
Quis genus humanum, sancto moderamine pulso,
Procidit in luxum, ieiunia solvere querunt,
595Arbuta sed, cano iam nata cacumine corna,
Pocula puniceo lactis commixta cruore,
Liventem pepulere famem, crudumque ferarum
Tergus et in patula qui pendent arbore fetus.
Ast ubi terribilis crevit fera copia gentis,
600Et montes vallesque simul implere cavosque,
Horrida bellorum rabies incessit, et ipsa
Parthia causa mali nimium vicina, secundo
Successu confisa suo, simul impia sevum
Imperium a Medis in Persia transtulit arva,
605Et totam Arthoi terram sibi vendicat orbis".
Dixit, et ad dulces duxerunt pectora somnos.
Lucidus interea spargens super equora crinem
Phebus et aurato moderans temone iugales,
Ethereum sulcabat iter, lucemque coruscam
610Sideribus fulgore suo pellebat oborto.
Tum neu torpenti pausa crudele moretur
Dux bellum sua castra vago stipantia giro
Ambit, et, Ausonie mandans insignia tolli,
Intentum molitur iter, turgentia linquens
615Iam vada, iam fluctus tumidos spernatus aquarum.
Paretur; milesque virum Romanus euntem
Prosequitur; pugnamque fremunt pugnamque ciebant.
Sic quoque germani Siculis Ciclopides antris,
Seu novus externis regionibus appulit hostis,
620Seu rabies promovit eos vicinia ferro
Impetere infandos, populari armenta domosque
Sectantur, cum trunca manu, Polipheme, revellis
Robora silvarum, pavitant et murmure montes.
Interea cuntos volucri vaga Fama meatu
625Spargitur in Parthos, totumque perambulat orbem
Illicet Arsacidum, veris confusa ministrans;
In diversa trahit populos, animosque pavore
Degeneres quatiens Latias superesse catervas,
Ausonium adventasse ducem dictatque ruinis
630Omnia versurum; stringit formidine mentes.
Ter simul occiduas Clarius se mersit ad undas,
Ter simul a rutilo generosus splenduit ortu.
Appulit Antonius Latialis ductor in oras
Torpentes horrore gelu, qua tollitur ingens
635Marathon et Smirre superant castella rigose,
Que placidus Litos et prepes obambit Orontes
Gurgite spumoso, nivibus sed nempe gelatis
Tum segnes volvebat, aquas. Dux impiger alto,
Extitit ut campis, maturum pectore volvit
640Consilium, que bella prius quosve impetat hostes,
Parthica quo possit melius certamina motu.
Hinc Babilona videt scelerataque cogitat arma;
Fraudibus in Latios, semper commissa nefastis
Prelia mente refert et crasso sanguine fusos,
645Roma, tui campos, et adhuc stagnare lacunas,
Et Susim Bactramque trucem Charrasque nocentes
Aspicit Hesperiis multum gaudere triumphis.
Plurima volventi, Corvina stirpe serenum
Ventidius genus omne trahens, vallatus ut armis
650Affuit, exardens dictis, sua protinus ora
Solvit et "O" dixit "Latialis ductor, habemus
In manibus que vota diu miserabilis umbra
Crassorum pietate petit, fuseque cohortes
Barbareis, heu Fata, plagis campisque nivosis!
655Quare age da bellum, felicia castra nefandam
Sparge per Armeniam passim gelidosque Triones;
Impete Caldeos, conturba cede scelestos
Tu quoque iam Dacos. Didicit Fortuna secundis
Cursibus Ausonie succurrere, maxime, rebus
660Imperiosa, pater; teneat mora nulla, precamur;
Augurium committe deis. Felicius unquam
Quisnam Romanus tulerit sua castra? Tonantem
Obtestor Vesteque focos, Iunonis et aras,
Quod non, Maurotico Siculum qui gurgite pontum
665Quod non, Maurotico Siculum qui gurgite pontum
Tinxit et ingentes portavit in Urbe triumphos,
Claudius auspiciis melioribus extulit arma;
Curius in Pirrhum non sic felicia divum
Omina corripuit, non iam Cornelius ille
670Qui pelagus Sirie miseranda cede rubere
Impulit, ut primos Peni movere furores.
Sunt igitur nobis penitus discrimina ferro
Sanguineo tractanda, viri, nec Martis imago
Pretereunda trucis. Quatimurne pavore superbi
675Nos Pacori Arsacide? Venient, prelata iuventus,
Dacorum populi, veniet secura venenis
Parthia, et audebit Mediis concurrere campis?
Iam prius Oceanus sevos attollere fluctus
Desinet et totam renuat circundare terram,
680Blanda prius Thetis glauco spectanda colore
Gurgite in Hesperio fugiat Peana comantem,
Quam, cum fervor eat, cum bellica cornua clangant
Et furor incandens cogat trepidare paventes,
Audeat immitis per prelia rumpere Parthus".
685Dixerat, et stimulos bellorum fudit in omnes
Italie gentes, magno fervere tumultu
Castra dedit. Tandem contra sic orsus ab ore
Rector ait: "Nunquam, miles fortissime, divos
Tam licuit Rome penitus sperare faventes
690Et motum, Fortuna, tui. Modo Martius ardor
Adsit, eques; ferro cuntam truncate profanam
Barbariem. Crassos vos implorare, iuventus,
Credite, et ossa patrum, nullo frigentia busto,
Exiguos clamare rogos, insignia gentis
695Hesperie Latium quoquo revehantur in orbem
Poscere, tam longo Parthis ludibria sevis
Tempore. Nunc Urbi facitis remeare triumphos".
Vocibus his animos revocans, clarissimus heros,
Impulit horrendi Martis gaudere furore;
700Non secus exarsit captus feritate cruoris
Montibus Emathie fratres excire bimembres
Atque in bella feros penitus propellere Nesus,
Ut Laphitas contra vidit per plana vagari
Thesala: tum propere convellunt montibus ornos
705Fraxineasque trabes, et saxa ingentia versant,
Tollentes per inane sonos et bella vocantes.
Tu quoque, Ventidi, capias stipantia turmis
Agmina; tu primus, cum gens scelerata subibit
Prelia, confestim, mentis formidine pulsa,
710Incute, da bellum, vultus preclarus in hostes
Imprime, ab adversa veniant dum parte caterve
Dunque tube lituique tonant; non cesset in arma
Obvius ire furor; ferro certate cruento.