Filetico, Martino Filettino 1430 - Ferentino 1490, elegia, elegia eleg. elegia (A. Cinquini, 1906)

¹
Discite, mortales, nullo damnare deorum
Numina, cum veniet mortis acerba dies.
Omnibus est eadem Lachesis: precibusque moveri
Tristibus et lachrimis fata severa negant.
5Nescit amicitias, nullos reveretur honores:
Discrimen nullum dives inopsque tenent;
Non rigidis senibus, non parcere novit ephebis
Mollibus, aut pueris, virginibusve piis.
Non haec curat opes, non alta palatia regum,
10Armaque magnanimi non timet ista ducis.
Mors atra deformes et tristi sydere natos,
Mors atra formosos ore nitente necat.
Respiciunt nullos dirarum fila sororum;
Nec malefacta nocent nec benefacta iuvant.
15Inspice Baptistam gelido quae marmore clausa
Omnibus aequales edocet esse deas.
Haec est Sfortiadum generoso sanguine nata,
Quorum iam toto nomen in orbe nitet;
Sfortiadum imperio Ligures, pars magna tenetur
20Italiae, Insubribus qui dare iura solent.
Sfortia Alexander, bello praeclarus et armis,
Est genitor meritis notus ad astra suis;
Iustitia illustris nec non pietate fideque,
Morinus, et sancta relligione pater.
25Te frater, Baptista, tuus: cui sydera partem
Magnam orbis galea spondet et alma fides,
Indole qui pulchra Latii Constantius oris
Cognitus excellet inclyta gesta patris;
Te quoque nobilitat mater Constantia factis,
30E quibus aeternum nomen in orbe tenet;
Quam poscit votis gemituque Pisauria tellus:
Illius haec iusta sub ditione fuit.
Quis memorare queat quantis virtutibus ipsa
Fulseris et laudes connumerare tuas?
35Dicite, Pierides: vobis datur ista potestas:
A teneris vestra semper alumna fuit.
Nascentem primae vos hanc a matre tulistis:
Aonidum sancto lacte educata fuit;
Ubere non alio fuerat nutrienda, Camoenae,
40Non alios inter ludere digna choros.
Haec tunc vobiscum ambrosiae libabat odores,
Divinumque sibi pocula nectar erat.
Grammata vos primae teneram docuistis alumnam,
Callebat lingua diva puella duas.
45Omnia cui dederant nascenti numina munus,
Invidere tamen impia fata nimis,
Iupiter ingenium: faciem formosis Apollo:
Mercurius linguam: docta Minerva manus:
Lumina syderei Charites splendentia vultus
50Et laetos oculos intulit alma Venus.
Addidit auratos divum regina capillos,
Atque pudicitiam Delia casta dedit;
Ex quo crediderim caelesti semine natam:
Omnia divini signa vigoris erant.
55Glorior hanc tecum plures docuisse per annos
Teque probasse meas, Calliopea, manus;
Me duce Parnassi studiosa cacumina montis
Scanderat: et colles, Cirrha benigna, tuos;
Permessi sacro biberat de fonte liquores,
60Hippocrinaeas, me duce, novit aquas.
Scripserat hinc quaedam teneris, nec fallor, ab annis;
Docta fuit prosa, carmine docta fuit,
Et potuit rerum dubias cognoscere causas:
Non modo grammaticam novit et historias.
65Hac orante patres sacri stupuere senatus,
Obstupuit praeses maximus ecclesiae,
Non melius doctae quem mirabantur Aethnae
Orasset, cultus nec Cicero melius.
Haec erat innumerae radians virtutis honore,
70Vincebat priscos relligione patres.
Haec precibus celebrare piis, haec thure solebat
Caelicolas omnes, lumina digna polo,
Qua pietate, dei mater sanctissima virgo,
Te colere, et nati numina vera tui.
75Donabat magnis opibus virtute nitentes:
His gemmam, his auri pondera magna dabat.
Qua pia nulla magis nec munificentior ulla
Extitit, aut toto gratior orbe fuit.
Servavit castos plus quam Lucretia mores,
80Vincitur exemplo turba Sabina novo.
Si qua fuit recti cultrix et semper amanda
Iustitiae meritis haec fuit una suae;
His animos populi placida cum pace regebat
Artibus et divi coniugis auspitio,
85Quicum tantus amor tanta et concordia mansit,
Obsequii tantum, denique tanta fides.
Vincitur Alcestes charo pro coniuge ducens
Posse mori, Evanne Lygdamiasque simul.
Haec genere, haec patria, magno decorata parente:
90Pluribus haec meritis nobilitata suis.
Est tamen excelsi magis illustrata mariti
Laudibus: elucent praemia quanta ducis!
Hic est qui meruit multos sub Marte triumphos
Et sublime suum nomen ad astra tulit,
95Qui gessit semper victricia signa sub omni
Militia, et magnum rettulit inde decus.
Innumeros bello populos et multa subegit
Oppida, magnanimum plurima castra ducum.
Cognita iam totum Federici gesta per orbem
100Principis invicti, cognita bella ducis;
Excellit virtute omnes quos nostra tulerunt
Saecula; Caesareos inter habendus avos;
Non sinit hic quenquam celebri lucescere phama,
Splendoris tantum solus in orbe tenet,
105Et collata suis nigrescere cuncta videntur:
Tantum lucis habent omnia facta ducis,
Non aliter quam cum nascentis lampade Phoebi
Deponunt radios sydera cuncta suos.
Quid memorem validis princeps quae gesserit armis?
110Non est materia carmine digna meo.
Vix haec Virgilius posset, vix grandis Homerus
Dicere, scripserunt qui graviore lyra;
Vix etiam tantis millena volumina rebus
Sufficerent, quantas pace vel ense tulit.
115Principis anguigeri cum signa superba teneret,
Tunc nimium Veneti contremuere patres,
Regia cum multos ageret vexilla per annos,
Nunc quibus incepto praesidet auspitio,
Et regeret divi numerosas praesidis alas,
120Signaque Romanae duceret ecclesiae:
Proelia quanta tulit felici sydere princeps,
Oppida quanta ducis castraque capta manu!
Edomuit bello populos, urbesque superbas
Multaque militibus diripienda dedit.
125Quantum consilio et galea Monfeltrius heros
Evalet, experti plurima turba ducum.
Fortia Sismundi testantur regna potentis
Armaque sunt testes et malatesta domus,
Victus et hic regno tandem spoliatus et armis,
130Cessit vexillis dux Federice tuis.
Mira tua et probitas et magna potentia dextrae,
Arbitrio bellum statque caditque tuo;
Donasti natum fuerant quae rapta parenti:
Et generum princeps hunc facis esse tuum;
135Atque tuo armipotens domus Anguillaria telo
Decidit, ecclesiae quae modo terror erat.
Tu Senonum duro regem quasi Marte cedentem
Eripis, et regnum protegis auxilio.
Belligeros Senonas docuisti pellier armis
140Italia, atque fugae turpia terga dare:
Quo Pherdinandi tuta cum pace quiescunt
Imperia, et laeta est nobilis Ausonia.
Quid memorem qua bella gerat qua sedulus arte
Proelia, quo cingat robore castra vafer:
145Qua concursuras hortetur voce cohortes,
Ante alios celeri conspiciendus equo?
Hunc Bellona ducem docuit Mavortis alumnus,
Artibus erudiit docta Minerva simul;
Hinc pugnaturas acies non doctius alter
150Instruit: Arimini quod bene novit ager,
Quod Fabiana simul testantur sanguine multo
Moenia, quod Senonum Gallia novit opus.
Hunc quoque bellantem spectarunt numina coelo,
Laudavere manus numina cuncta ducis.
155Quis melius novit circumvallare catervis
Oppida, vel cuneis vincere posse viros?
Artibus his coepit fortunae moenia Fani
Atque Theanei praesidis auspitio:
Affueras roseo radians, Nicolae, galero,
160Pontificis summi palma secunda Pii.
Expavitque ducis nuper Volaterra phalanges:
Capta fuit paucis haec quoque militibus,
Cum tua, bellipotens Florentia, signa negaret,
Et vellet misera libera iura sequi.
165Rettulit inde duci meritas Florentia grates,
Cuius ad optatum venerat auxilium;
Ingenti tunc ipsa ducem natumque triumpho
Excepit laeto terra benigna sinu.
Argenti pateras et pondera divitis auri
170Praemia virtutis interhabenda dedit,
Donavit multo longe radiantibus auro
Aedibus, et galeis aere nitente ducem:
Quarum gemmato fulgebat crista leone
Aurea: belligero munera digna deo.
175Muneribus summis longum testentur amorem:
Addita sunt culti iugera magna soli.
Humanis confide bonis: confide benigno
Fatorum vultu, syderibusque tuis:
Inter laetitiam meritosque e Marte triumphos
180Nuntius affertur coniugis interitus.
Quae sibi chara magis quam dulci corpora vitae,
Inter delitias haec erat una viro,
Dimidiumque animae, et divi pars altera sensus:
Tantum virtutes promeruere suae.
185Cum gravis invicti vexasset nuntius aures
Principis, attonitus mox redit Eugubium.
Hic te saeva mali labes, Baptista, tenebat:
Et tulit extremum Parca severa diem.
Sed te nondum animam, veniens, efflasse benignam
190Repperit et lachrimans talia verba dedit:
"Quid tantum, Baptista, mali te torquet, et unde,
Unde potest nobis tam ferus esse deus?
Sume animum sortemque malam devincere ferendo:
Te videam reditu convaluisse meo".
195Principis adventu visa est resipiscere coniunx,
Sed moesto tales reddidit ore sonos:
"Venisti tandem, multis optate diebus;
Gratulor incolumem te rediisse mihi:
Et tua quod toto splendescit gloria mundo
200Quodque tuum nomen sentit uterque polus;
Laetor et ante necem chari me coniugis ora
Cernere, pauca simul me potuisse loqui.
Venit summa dies, coniunx charissime, leti;
Praetendunt certam fata severa necem:
205Stat sua cuique dies, nunquam data fata moventur,
Omnibus et vitae terminus unus adest.
Quem dederant vitae cursum mea fata peregi,
Sunt animo forti iura ferenda deae,
Est grave delitias et plurima linquere vitae
210Gaudia non divis inficienda choris;
Nil tamen est gravius, quam te, dulcissime coniunx,
Deserere et nati pignora chara novi:
Qui nostrum commune decus, spes ampla parentum est,
Plurimus et nostrae posteritatis honos.
215Hunc tibi commendo et dulces ante omnia natos,
Commendo Antoni iura secunda tui:
Qua pietate fuit tu nosti Octavius in me
Quam nostro semper deditus obsequio:
Quo nullus sancta populos in pace regenti
220Est comes utilior, nullus et hoc melior.
Hic tibi sit summo semper coniunctus amore,
Solare occasum, te precor, hisce meum.
Parce, precor, lacrimis, dilecte, pelle dolorem
Coniugis et vive laetus et incolumis.
225Te solare, rogo: moriens, nunc vivere primum
Incipio: tu fac sis memor usque mei.
Inter coelicolas aeterno perfruar aevo.
Spiritus unde prius venerat astra colet".
His animum dictis cruciat dum maesta mariti,
230Dumque suo properat dicere plura viro,
Dum quoque conatur domini dare brachia collo,
Deficit ore sonus: deserit ossa calor:
Et felix animus languenti corpore cedens
Advolat aetherei regna beata poli.
235Ingemit et maestos humectat flumine vultus,
Vixque suas princeps continet ore manus.
Et rigidum quamquam superat gravitate Catonem,
Moerorem tantum dissimulare nequit.
Quis tam crudelis saeva de tigride natus
240Non tingat lachrimis hac moriente genas?
Non matrum: non turba virum: iuvenumque senumque
Huius ob interitum lumina sicca refert.
Miscentur luctu, resonant plangoribus aedes,
Femineus clamor sydera summa ferit.
245Extemplo attonitam defertur phama per urbem,
Fletibus et gemitu tristia tecta fremunt.
Non aliter quam si mediam penetrasset in urbem,
Hostis, et arderent igne cremante domus.
Conveniunt matres, adeuntque palatia maesti
250Principis et fedant unguibus ora suis.
Tristibus et multis plangunt sua pectora pugnis,
Damnatur coelum numina terra fretum,
Quae tam immaturam potuerunt tradere mortem:
Ante diem dominam mersit acerba lues.
255Hanc summi flevere duces, et plurima regum
Oppida, quae late maximus orbis habet;
Demisit lachrimas sacro spectante senatu
Praeses Romanae maximus ecclesiae;
Rex etiam lachrimis Siculus sua lumina lavit:
260In gemitus Ligurum gaudia versa duci.
Hanc quoque deflevit Veneti pars magna senatus,
Hanc Picenus ager, omnis et Hetruria
Praecipue ingenti luxit Florentia fletu
Omnis et hanc gemuit Itala terra ducem.
265Hinc oratores miserunt oppida, reges:
Omnia languentum plena laboris erant:
Qui domino cepti tali pro morte doloris
Signa darent: haec nam signa dolentis erant.
Ante omnes divae plorarunt funera Musae:
270Intumuit Pallas, indoluitque Venus;
Naiades hanc omnes et agrestia numina nymphae,
Luxerunt Dryades, Nereidumque chorus.
Hanc regina deum flevit Saturnia Iuno,
Hanc lavit fletu Iupiter ipse suo.
275Cynthia sydereos lachrimis turbavit ocellos,
Plectra sonora pius fregit Apollo lyrae.
Huius ob interitum posuit crudelia Mavors
Tela manu, et lachrimis non caruere genae;
Luxerunt mores, pietas, concordia, virtus,
280Iustitia et probitas, relligio atque fides;
Luxerunt risus et gaudia mentis honestae;
Mors quoque crudelis non tenuit lachrimas.
Tunc inter luctus maesto de pectore princeps
Erupuit tristi talia verba sono:
285"Si lachrimis posses redimi Baptista tuorum
Alternaque tui vivere morte viri,
Ipsa meis precibus luctuque redempta fuisses:
Nulla quidem posset mors gravis esse mihi,
Sed nequeunt certe crudelia fata moveri:
290Talia sunt aequo damna ferenda iugo.
Corpore digna tuo persolvam funera, coniunx;
Quod dare nunc possum munus inane cape.
Pro meritis tumulum Phrygio de marmore condam:
Magnaque fundabo nomine templa tuo".
295Haec ait: uxori summos indicit honores
Et parat exequias, ultima dona, suae.
Ducendum Urbini iubet alta ad moenia funus;
Hic tumulus divae constituendus erat.
Effertur tristi cunctis plorantibus urbe:
300Ducitur optato corpus inane loco.
Milia tot comitum nigra cum veste sequuntur
A tergo, procerum milia, mille nurus,
Omnia collucent flammis, funalia noctem
Exuperant, pompa nocte ferenda fuit.
305Occurrunt populi dominae pro funere tristes:
Occurrunt gemitu crine iacente nurus.
Pectora percutiunt pugnis: it clamor Olympo.
Lamentis planctu concava saxa sonant.
Postquam introgressum et media fuit urbe relatum
310Ac domini maestos extitit ante lares,
Tunc quoque ploratu renovantur vulnera saevae
Mortis, ubique sonat luctus ubique dolor
Quicquid habet lacrimas, tunc flevit funera divae
Principis ingemuit quicquid ubique gemit.
315Mane sacerdotes repetunt pia munera templis
Et tumulo dominae frigida membra ferunt.
Non tot Hymettus apes nec fert tot sydera coelum
Quo tunc sollicitant vota precesque deos:
Inter caelicolas admittant numina divam:
320Non opus est votis sollicitare deos.
Pluribus haec meritis coelestem ascendit Olympum:
Hic sibi felicem fecerat ante locum.
Clauditur hinc tumulo tandem venerabile corpus,
Incisum titulo taleque carmen habet:
325"Sfortias invicti Federici principis uxor
Hoc Baptista gravi marmore clausa iacet;
Vixit bisdenos fatis felicibus annos,
Gloria divinae summa pudicitiae,
Summus amor populi, concordia summa mariti,
330Iustitiae summus et probitatis honos.
Hic titulus fulvo totus radiabat in auro
Incisus Phidiae Praxitelisque manu.
Spargite vos tumulum matres redolentibus herbis,
Spargite Pestanis ossa benigna rosis".
335Quicquid sudantes deplorant cortice myrrhae,
Fundite vos quicquid costus eous olet.
Quicquid odoris Arabs mittit superaddite matres,
Assiduis spirent tura Sabea focis
Semper et exhalent opobalsama, semper amomum,
340Facta puellari florida serta manu:
Ver quoque perpetuum tumulo dent numina divae.
Molliter ipsa cubet: non premat ossa lapis.
Hanc bona posteritas memori veneretur honore,
Manibus et sanctis annua liba ferat.
345Luceat assidue fulgenti lampade saxum,
Felicis divae quod pia membra tenet.
Hac qui praetereunt tumulo dent oscula sacro,
Et dicant flexo talia verba genu:
Salve, diva parens, numeros auctura dearum:
350Te quoque relligio non vetat esse deam.
Scandimus aethereum gradibus virtutis Olympum,
Plurima te virtus praecipit esse deam.
Nec potuit multum mors in te iuris habere:
Perpetuo vivet nomen in orbe tuum.
355Hinc iam stella micans votis consuesce vocari
Et populo faveas tempus in omne tuo.