Folengo, Teofilo Mantova 1491 - Campese [Bassano del Grappa] 1544, agiomachia, agiomachia agiom. agiomachia (A. Rafanelli, 1898-1902)

¹
Carmine subsequitur celebrandus regius heros:
Axe sub eoo quem quamvis India dives
Ediderit, blandeque potens nutriverit aula,
Fama tamen potuit solimaeam ducere in urbem
5Divinorum operum, quorum exin testis obivit
Regna Lychaoniae non circumdante caterva;
Non patriis gemmis, seu flavo splendidus auro,
Mollia sed trita contectus membra lacerna,
Incomitatus iter peragit; mortalia quaeque
10Despicit, usque animis alto suspensus Olympo.
Nec minus interea obductas caligine mentes
Lustrabat, certamque viam reserabat ad astra:
Ad patrios monitus donec divinitus Indos
Convertit gressus; et amomo laeta minoris
15Armeniae premit arva, tribus celebrata fluentis,
Tigride, et Eufrate aspernanteque pontis Araxe.
Albani nutu subit ardua moenia caeli:
Ignotus subit ille quidem mortalibus aegris,
At rerum patri, ac toti notissimus axi.
20Ipsa nec adventus latuerunt monstra profundi
Regni, sub statuis miserum ludentia vulgus.
Continuo tacuere: sonant oracula nulla:
Nec solito de more (hominum malus error) inaneis
Ausa per ambages cultores ducere caecos.
25Plebs gemere; ambiguis exurere pectora curis;
Solicitisque modis tantas disquirere causas,
Cur responsa negent: dissueta silentia servent
Cur sic, et tacitis quaenam indignatio divis.
Plus solito cumulatur honor feralibus aris;
30Vota, precesque, quibus placentur numina dira.
Illa sed ignitis se denique fassa teneri
Vinclis, vimque omnem ablatam consueta loquendi
Ut promulgator caelestis moenia legis
Vir foret ingressus; invisaque nomina promunt,
35Corporeos habitus, ignoti insignia vultus.
Quaeritur extemplo per totam exactius urbem
Quis fari vetitet, pressetve idola cathenis.
Consumptae geminae rimando ex ordine luces:
Ille nec inventus, divina absconderat arte
40Namque bonus Genius, donec perfrenduit alto
Larvatus clamore; latens patefecit in auras
Nomen, et officium; sed scilicet artubus olli
Larva sub humanis querulas dedit horrida voces,
Laesa viri precibus tanti, aspectuque verendo.
45At subito exigitur multos dominata per annos
E membris miseri, ac stygiis absconditur undis
Praecipiente viro, quem Tartara nigra paverent.
Haec ubi (gestabat qui scaeptra) Polennius hausit,
Ut subeat sua tecta rogat, radiantia cultu
50Atria regali, ut dulcem numine natam
Eruat oppressam nocuo furiisque frementem,
Quantis bacchata est (dum Penthea traxit) Agave.
Ipse parens horret: domus omnis verba, ferosque
Contremit intuitus; vix aenea vincla coercent
55Insanam, nec vinctae audet se credere quisquam,
Quando Hecubae similis morsu ferit illa canino.
Verum perplacidam dius mox reddidit heros
Doemone summoto. Exultavit regia, cives
Plebsque simul gaudent, creber ferit aera plausus.
60Hic aurum, gemmaeque et dona decentia regem
Officiis tantis ad praemia digna parantur:
Ille sed ex oculis lapsus non paruit usquam
Albano tota licet indagatus, et extra.
Cum vero fuscis cursum nox humida bigis
65Ipsa peregisset solitum, auroraeque nitenti
Cederet, ecce, Poli famulis ducentibus, aulam
Introit atque thoris regalibus affuit hospes:
Atque haec iam vigili increpitans en ore locutus:
"Anxius ingenti quid me sic quaerere gaza?
70Quid mihi praenitidas baccas, ac tanta, parare
Munera? labilium volo nil mercede rependi.
Haud cupio terrena, satis cui tegmen, et esca.
Caetera sunt hominum, qui tantum terrea curant;
Me contemnere opes, et quicquid in orbe refulget
75Edocuit Deus ipse, polo (dignatio mira)
Qui tacito nuper spiramine lapsus in alvum
Virginis, effigiem mortalesque induit artus;
Totque hominum patiens incommoda, dives in aula
Et licet aetheria, mundi cui machina paret,
80Optavit tamen exilem ducere vitam,
Luxuriamque animi frugali scindere ferro.
Non dubiis mensas epulis onerare, nitenteis
Pascere equos, non sub flammante tumescere lena,
Non strepitu ingenti, fastuque incedere turmae,
85Aut erecta novo ostentare palatia luxu.
At magis exemplis genus ut mortale doceret
Talibus, est illi placitum perferre calores,
Ac perferre hyemem, esuriem fessosque labores:
Unde tenebrarum cultor, saevissimus hostis
90Humanae sobolis, cuius iuga fertis anheli
Infandis aris, prius argumenta nocendi
Sumpsit adhuc anceps, foret an divina propago.
Experturus adit ieiunia longa sub antro
Ducentem: inde super sublimia culmina gessit,
95Ter vafro nixus tentamine; scilicet oris
Illecebra ut caperet, fastuve tumente, vel ipsa
Ambitione: quibus primos deluserat olim
Fraudibus authores hominum, primosque parentes;
Quod, rex, forte tuas quondam pervenit ad aures.
100Sed (licet invitus) victori ter dedit herbam
Impostor; maestaeque Stygis nigra regna petivit
Ut prius, ambiguus, penetrantem Tartara donec,
Atque reducentem conspexit ad aethera praedas.
Ille ubi pro! priscis letum tulit ausibus acre,
105Sole nitens magis aspernatus fata revixit,
Postque quater decies conscendit sydera luces
Clara triumphator spoliis spectandus opimis
Principis inferni; nunc sceptra perennia gestat.
Dimisit vero fidos diversa per orbis
110Regna viros, victi qui insignia cuncta tyranni,
Ac titulos prorsus liniant, nomenque superbum.
Hinc praeclare tuos tetigi rex ipse penates,
Non auri cupidus, iugi qui mente volutem
Divitias caeli veras, ubi gaudia casta,
115Delitiae aeternae, procul est inhonesta voluptas,
Mors procul, aerumnae, angentes et corpora morbi.
Numina sed vobis adeo exitialia nostros
Sensere adventus; mendacia protinus ora,
(Nam devincta mihi caelesti iure tenentur)
120Clausere; ignaros nec fallere sortibus audent,
Optatae causa qui confluxere salutis.
Illos vafra prius, diras rex accipe fraudes,
Ut detur laedunt cultus occasio faedi.
Namque ubi saxa deum infoelices ore vocarint,
125Continuo (horrendum) domino subiguntur atroci.
Et mentis regnat lemur in penetralibus altae
Noxius, atque trahit captos post fata sub Orcum.
Asseret haec (dubites ne forte abducier) ipse
Me cogente, edet radios ubi caelica lampas."
130Audiit attonito rex talia pectore, qualis
Lusus imaginibus somno expergitur alto.
Ut sol auroram repulit diffusus in orbe,
Verba fidem cepere: palam namque omnia daemon
Iussus apostolicis reseravit consona dictis.
135Ipse dolos aperit stygios: Chrystumque colendum
Praedicat, ex nihilo qui cuncta creaverit unus.
Nondum finierat, cum vox infanda replevit
Fana ingens populi cultum execrantis et aras
Primas; verbigenae conclamant numina regis.
140Rex prior aeterno lavit se fonte; caterva
Caetera subsequitur, pueri, iuvenesque, senesque.
Languentes etiam prece fusa protinus artus
Instaurat caelestis homo; aethiopisque sub atra
Pandidit effigie larvam, et male credita pridem
145Numina: tartareis oculus micat ignibus; ora
Cerberea spumant rabie, lucentque favillis.
Exiliunt et nare faces; demissa retortos
Lambit barba pedes: monstrum non tristius ullum
In terris visum, foret ut spectantibus horror
150Ludibriumque simul. "En cui tot lustra per artes
Decepti servistis," ait: "cui thura dedistis."
In spelaea migret vinclis iubet inde solutis,
Qua nec arator aret, nec servet ovilia pastor,
Nec secet aerios pinnis avis avia tractus.
155Mox ingrata ferox ingenti iussa ruina
Implet: in abscessu iussus sua tecta repente
Comminuit simulachra; labant erecta metalla.
Contremuere omnes; aedes tonat alta fragore.
Non tulit hanc speciem divum, sortemque suorum
160Mystarum furiosa cohors, deletaque sacra.
Illicet Astyagem fratrem tibi, clare Polenni,
Conveniunt, acrem: referunt atque ordine toto
Confractos cecidisse deos, cultusque repulsos,
Ac ritus sumpsisse novos, legemque recentem
165Hospitis elusum germanum fraude maligni.
Palluit auditis primum; hinc tremor ingruit artus
Frigidus, atque coit per membra stupentia sanguis.
Mox phlegetontaea paulatim incanduit ira;
Ora fremunt, robuere genae, dant lumina flammas.
170Haud secus ac ursus, quem circuiere molossi
Dentibus accensi, primis insultibus haeret,
Et velut obtorpet; sed cum penetrantia sentit
Vulnera, terribili devastat cuncta furore.
Nec mora, mille viros munimine mittit aheno,
175Authorem ut rapiant scelerum, causamque malorum.
Imperio parent celeres, et iam sua fata morantem
Ante impacatum vinctum traxere tirannum:
Cui breviter praefatus atrox nonnulla, flagellis
Praecipit affligi: suspenso deinde rovelli
180E plantis spolium: roseus cruor undique manat;
Quando totus erat vulnus. Nudata videntur
Viscera; direpto parent et tergore costae;
Distinctaeque patent venae nervique per artus.
Intima perspicuo cernuntur pectore quaeque.
185Haec insons tormenta tulit virtutis amore,
Ac fidei pietate sacrae, intuituque salutis:
Marsya non veluti quondam turgentibus ausis
Fraetus apollineas devincere arundine laudes.
Non illum fluvium nunc fabula narrat inanis,
190Ast immortalis toga vestit in arce suprema,
Quam sub virgineo conscendit laetior aestu.
Haud tamen Astyages atrox impune cruorem
Effudit iustum; neque tanta piacula caeli
Ultio praeteriit, aequas nec distulit iras.
195Vix obliqua suum Phaebe compleverat annum,
Quando satellitibus regum rex maximus illum,
Atque sacerdotum turbam permisit avernis.
Tunc demum miseri testantur vera locutum
Dignum cuncta virum amplexati sancta sepulchri
200Marmora: tartareos sed mox rapiuntur ad ignes.