Folengo, Teofilo Mantova 1491 - Campese [Bassano del Grappa] 1544, agiomachia, agiomachia agiom. agiomachia (A. Rafanelli, 1898-1902)

¹
Nescio an hunc puerum iuvenemve senemve vocare
Rite queam: sensu canentia tempora agebat:
Impavida iuvenis poterat virtute videri,
Ast aetate puer: quem nec turbata tyranni
5Terruit Augusti facies, nec verbera in artus
Nervea per teneros mentem flexere virilem.
Voce licet blanda nomen scrutatus, et ipsam
Progeniem primo, iussis parere moneret,
Infandoque Iovi, cui tunc latialia curae
10Moenia censebant, suaderet thura cremare.
Ille: "O qui late pertractas orbis habenas,
Quem decet exemplis populos docuisse subactos,
Non tua mirari nequeo praecepta, nefandos
Et monitus, ut pene rear te ab mente remotum.
15Sed quaenam ratio tam stulta, ut numina adores
Vilius urget opus te ipso, artificumque labores?
Ac alios hortere? placet cur cultio dura?
Quod si saxa iuvant, non desunt saxa Laconum:
Aut sustentandis accomoda hymettia tectis
20Marmora, et Ionio quas dat Paros insula cautes:
Seu vicina magis quas ora ligustica mittit:
Purpureusque lapis maculis leucosticos albis,
Ferrea cui dedit et cum nomine massa colorem
Basaltes aderunt; ipsive simillimus ungui
25Gentis onyx arabis poterit persolvere votis,
Quamvis et lateres, surgunt quibus ardua caelo
Pergama compositis, cursuque agitata molaris
Flumineo, Idolis praestent; si gratia maior,
Maior et ex illis cunctis mortalibus usus.
30Hinc tibi, quo possit tuus excusarier error
Nil satis est firmum, nisi consuetudine duci
Te fateare, boni transit quem notio summi,
Principiique tui, verique scientia cultus.
Prima mali radix fuit ignorantia tanti.
35Tristius hoc monstro nullum natura creavit:
Pestifera haec cunctis sparsit contagia terris:
Obtinet, et caeca miseros caligine mersos.
Haec (quando divinae hominum sine numine mentes
Stare aliquo nequeunt) turbas commenta deorum est:
40Ac rerum artifici per plurima saecla reposto
Haec quaecumque patent deceptis sponte colenda
Obtulit ex nihilo fabricata insanior ipsi
Subdita praeponi Domino, terramque polumque
Iussit, et iis tribui sacros instruxit honores.
45His studiis tamen implendis, stultosque docenti
Turpe rudimentum sese ili affectio iunxit
Natorum nec non nimis immoderata parentum.
Namque orbata domus lenimen dulce doloris
Insculpsit charos referentia marmora vultus
50His quos e medio mors impacata tulisset;
Praecipitque coli servis insculpta subactis.
Non aliam ob causam Cariae regina marito
Mausolo pompam olim, luxuriamque sepulchri
Illa supervacuam mundi miracula fecit.
55At tu, saeve Nine, assyriis dominatur in oris,
Primus qui Beli statuam, effigiemque parentis
Erigis, horribili modo stas inglorius Orco
Insoliti aeternum solvens primordia ritus.
Quamquam non minus haec nunc vos sententia taxat,
60Qui quatitis fera scepta manu, dum mittitis orbem
Signa in longinquum vestros testantia vultus
Horrorem populis, quos non praesentia terret,
Aut certe expandes gratis sermonibus aures
Sydera adulantum turbae super ipsa ferentis
65Caelestes tulit ambitiosa superbia honores.
Hunc usum porro fecit rude vulgus abusum
Tempore labenti: vitiumque immota subivit
Decreta ut nostrum innumerum putet esse Deorum
Turba rudis, nostrosque, nihil qua purius extat,
70Naturae fragileis divinae vendicet artus.
Atque utrumque leve est: est utraque opinio falsa.
Illa etenim unde aliae pendent substantia cunctae
Sit glutino aeternum cum distantissima ab omni,
Nullifida est: nunquam compagem pertulit ullam.
75Nimirum fiat numen si pluribus unum
Commune, extemplo surgant discrimina in illos,
Cum minor aut maior variata potentia regnet.
Quod si concedas, tute ipse fatebere eosdem
Esse imperfectos queis non perfecta potestas
80Sit cum velle, ideo nec fas dixisse beatos.
Divinas lites, quas hinc meditata vetustas,
Praetereo, variosque animos, diversaque linquo
Consilia: immensi modo nunc moderatio mundi
In re versetur nostra: quae ut sola gubernat,
85Si comes ad regimen veniat, haud singula in uno
Ordine tama facile, ac nullo certamine fraenet.
Ipse quidem nosti male credi regna duobus.
Quid parvum referam magnum tamen argumentum,
Agmen apum? exemplumve gruum prope Strimonis undam
90Quae tam rite ducem semper rediguntur ad unum?
Una igitur substat divina essentia, caeli
Ignea mens, nam id nomen habet, nec carne gravatur,
Ni quam virginea nuper Deus induit alvo
Divino humanas loturus sanguine labes.
95Quod si membra Deo (quo non absurdius ullum)
Dentur ab aeterno, rerum iam desinat esse
Immotus Motor: neque sit purissimus actus,
Utpote compositus, nec perfectissimus idem:
Causaque causarum vel prima nequibit origo
100Dici iure, alio qui pendeat, omnibus author
Nequaquam vere poterit praestare, gravanti
Pondere sis it par, formaeve obnoxius ulli.
Quo neque perpetuas agitaret liber habenas
Per se, materiae maiestas subdita crassae.
105Ergo quid aera Deum, quid robora saxave credis?
Spiritus ille est in caeli penetralibus ardens;
Lumina quem nequeant spectare, haurireque nares,
Aure nec accipitur patula, nec tangere dextra
Ulla potest, haec quae colitis simulachra, figuras
110Unde et nomen habent, similes sunt scalpta referre.
Postmodo plebs rudis ingenium mirata, manumque
Artificis, coepit pro numine sponte vereri.
Sive memor meritorum virtutumque novarum,
Quos homines vidit, dignus post censuit aris."
115Obstupuit Caesar cum talia promeret ille
Ac tantum rogitat sophiae unde effluxerit, unde
Esset adhuc puero, vel quo erudiente bibisset.
Cui contra: "Usque adeo me quid mirare, tyranne?
Mecum Christus, (ait) Patris sapientia vera,
120Per se cuncta sciens, tetrici quem nulla magistri
Doctrina erudiit, nocturnave charta: nec illi
Applausere sophos palpanti murmure Athenae;
Non Pallas favit; non garrula turba sororum
Doctificum bifido porrexit vertice potum.
125Absque duce, et nullo cognovit quaeque labore.
Illum littoreae numerus non transit arenae,
Nec multiplicitas stellarum fallit, opacas
Dum lustrant terras, ac guttas callet aquarum.
Ultro cuncta patent, sint ardua et abdita nodis
130Intricata licet, dubiisque immersa profundis.
Omnia plana Deo effecta, efficiendaque summo."
Post haec inclamat, servis dum caeditur aere:
"Impie verberibus rex, nunc tam laedor ab istis,
Quam si qua a notis ludens aequalibus amplo
135Pro campo paterer certamine sponte iocoso."
Traditur astanti poena graviore domandus
Antiocho tandem, quo non crudelior ullus,
Quemque superstitio et levium cultura Deorum
Plus aequo exercet, nimiumque afflictat anhelum.
140Imperat hic subito tenebroso carcere claudi;
At Cererem laticemque negat iuvenilibus annis,
Esurie ut pereat, veluti Dryopeius heros.
Interea clamat flammato pectore cuncta
Numina: "quid facitis? quis vestras distinet iras?
145Huic, qui vix liquit cunabula, fertis ephaebo
Rideri, et vestri contemni altaria sacri:
Ipse nec Augusto paret, nec verbera curat.
Cur quisque solitos torpentibus addat honores?
Hos tamen insanos ego dira morte rebelleis."
150Sic indignantem, ac turbato corde furentem
Attalius tubicen, verborum larga supellex,
Et cui frontis inest audacia, originis aphrae
Aetherios cultus pridem inficiatus ob escam,
Confessusque novos ritus, malefidus utrisque,
155Talibus alloquitur: "quid te, clarissime praeses,
Discrucias? tantas quid tollis ad aethera voces?
Plus aequo curis stridentibus angeris, atque hunc
Per tormenta paras frustra domuisse puellum.
Flectit equum rigidum fraenum, plagaeque sonantes:
160Materiam Calybum superat vulcanus ignis:
Sanguine mollitur fumanti adamantina gemma:
At vigor humanus blandis, animusque superbus
Mulcetur verbis: vertunt his sese flumina retro;
Illa valent alto lunam deducere ab axe.
165Amphionaeo vel saxa rigentia cantu
Sunt cita: sponte sua dederunt et moenia Thaebae.
Haec eadem verbis, plectro resonante, ferasque
Et sylvas commovit Calliopeius Orpheus,
Ac dulci immanes flexit modulamine manes;
170Quanto dicta magis puerum nunc mollia vincent?
Ibo (ni renuas), durumque subire docebo
Nectareo affatu iussus Divosque vereri."
Horrificum penetrat postquam data praeside tectum
Copia, et aggreditur tenentem his fata loquelis:
175"Salve regali adolescens digne corona,
Atque sophoclaeo aeternum celebrande cothurno.
Canam miratus iuvenili in corpore mentem,
Invictum robur, sophiaeque immensa pofundae
Flumina, non potui te non invisere, quamvis
180Haud qualem cuperem, clausumque in carcere tetro.
Indoleo, puer, ipse tuos casusque vicesque,
Quos tibi nulla quidem scelera, insidiaeve latentes
Attulerint: nec facta premunt te furta tenebris.
Tantum fixa nocet sententia: fixa medullis
185In teneris orbi contraria opinio toti.
Illam vesani tibi transfudere parentes,
Coepisses vix firma loqui cum verba, cibisque
Invitus solidis postponere pabula lactis.
Nec latet usque adeo suadendis nuda patescat
190Mens, et quam servet captu suggesta tenaci.
Hanc pestem imbibitam, quae hominem coluisse patiblo
Edocet affixum, ac iussis parere novellis,
Quaeque Panomphaeum flexo quem poplite adoret
Roma Iovem, Caesarque, iubet sprevisse superbe,
195Evome, puniceis distincta per ora corallis
Candida; perque tuos flagranti lumine ocellos
Obtestor, linquas ut haec ergastula liber.
Horrida sanguineo homicidas claustra, nigrosque
Ipsa decent fures; carcer ferratus atroces
200Concludat beluas; caveae domus apta canoris
Conveniunt avibus: puerum quem nulla scelestum
Noxa facit, lentis libertas mittat habenis
Aurea. castigent fugitivos verbera servos:
Ingenuum foveant seclusis ocia curis.
205Cur tibi inexpertae perduntur furta Diones
Dulcia? quid tantum tam grata exordia differs?
Carcereo torpes hic qui pedore, lupatis
Deberes insignis equum versare furentem:
Troianoque inter socios discurrere ludo.
210Aut si forte magis pedis oblectamina tuti
Sunt cordi, nunc membra Pythi certamine grato
Exercere pila, nunc exercere palestra.
Quem mage delectet tenebris horrentibus angi
Et mala multa pati, nisi prorsus mentis egentem?
215Quam patuli caeli vescendo salubribus auris
Exhylarare animum Baccho, geniumque fovere?
Ac cithara urgentes, vel carmine pellere curas?
Quamque feras canibus nemorum per opaca latentes
Quaerere odoris equis? sequierque per arva volantes
220Cornibus elatis cervos, leporesque fugaceis?
Cui potius volucres, pedica viscove tenaci
Fallere non libeat? seu condere piscibus hamum?
Durior ista tamen spernis, puer, omnia, tempus
Fulmineo interea pede labitur, effugit aetas.
225O, quoties moerens dices: quae gaudia tempsi:
Quotque mihi periere dies: quot dona iuventae.
Ceu patriis ergo monitis, puer optime, nostris
Morigerare: animum melior sententia vertat,
Ut venerere Deos (iusta haec sunt iussa) potentes.
230Quod si quae perdis, nec te reverentia Divum
Ulla movet, saltem extremum mors dira malorum
Terreat; et metuunt sine sensu fata ferinae.
Heu quot ego hoc ipso seductos dogmate, eadem
Stultitia captos membratim fulmine ferri
235Discerptos: quot vidi absumptos igne furenti,
Quotque (perhorresco referens) post plurima ponto
(Quando brevem mortem munus dixere tyranni)
Supplicia immergi, quot pabula grata ferarum
Effectos quondam aspexi, mirabile visu.
240Si sapis, his miseris te nunc, puer, excipe: fas sit
Teque meo exemplo meliorem sumere mentem.
Ipse etiam colui pendentem robore Christum:
Bissenum tenui duodenae dogma catervae,
Ut mihi getuli praemonstravere parentes:
245Et trina (ut perhibent) sectabar numina in uno
Numine; mosaicae servabam et scripta tabellae:
Ast aliam legem prima sumpsisse relicta,
Atque impune Deum venerari altaria fumo
Longe equidem melius duxi, quam morte cruenta
250Tormentis dilata acris amittere vitam,
Qua nil dulce magis; nihil est prudentibus, inquam,
Charius; hanc ego tam tenui servare labore
Et valui et volui; sine nunc formidine laetus
Servatam duco, tutumque per atria versor
255Regia; quando simul venit mihi gloria, honorque,
Famaque, fortunae necnon et dona faventis."
Addere plura etiam dictis Agapetus hiantem
Interrupit, agens aequo pia corda furore,
Ac vultum mutatus ait: "tantum, improbe, verbis
260Fisus es ipse tuis, ut me speraveris almae
Denique adulando fidei divellere nodis?
Sic facile investi te imponere posse putasti
Molliculis dictis? sed te fallacia lusit.
Nec tua nec pietas crocodili fletibus aequa
265Seducet; postpono auro radiantia multo
Carceris his umbris palatia; gaudeo et omni
Aerunna, ac si inter regum convivia pascar.
Rursus sum plagas, quesi ipsum ferre paratus
Nomen ob aethereum, letum sortemque supremam.
270Delitias quondam quin te fecere negantem,
Et male fida Deo ultro vertere terga potenti
Commemores aliis, hominum turpissime, non me
Pellicies, at tu caeli quibus alta tueri
Aures luminibus? mortaleis inter oberras,
275Dignus ad stygios quem tellus sorbeat ignes;
At non effugies quem te effugisse rebellis
Censes; namque aderit quondam iustissimus ille
Index de te condignas assumere poenas:
Nec tua garrulitas poterit mutare severum
280Ut me nunc tentas fundens lethalia verba.
In latebras confusus abi, in spelaea ferarum
Migrato inconstans, exlex, scelerate, bilinguis."
Attalus contra: "O pulcherrime adulescentum,
Ne saevi usque adeo: et candentia pectora mulce.
285Haud illata tamen facio convitia tanti:
Quin pluris (puero nam succensere nefandum est)
Nunc pendam tua damna: manent crudelia quae te
Supplicia, atque necem fuge, quaeso: consule et aevo
Florenti, et vitae, ac divino parce colori."
290Plura etiam dicturus erat, sed dicere plura
Impatiens praeses nequaquam passus, et ipsas
Voce moras rumpit, postquam immutabile pectus
Firmatumque animum didicit: tunc saevior ante
Effectus, testem tenebroso praecipit antro
295Educi, educti cumulari in vertice prunam
Candentem: aurati sed nec periere capilli:
Igne illaesa cutis nullo nidore remansit.
Qualis flamma caput stertenti innoxia cunis
Monstrifico tetigit quondam tibi lumine, servi.
300Miratur iudex, et durus in aera plantas
Suspendi, atque solo cervicis pondera verti,
Supponique iubet male sicca robora sylvae
Vulcano humore, et multo adversantia fumo.
Castigatque flagris molles crepitantibus artus
305Bigeminus lictor, sed clamat laetior ille:
"Fomivomi Caci cognate, o praeses inanis
Verbera nec vincent, nec fumida poena domabit
Accintum graviora pati: mens fortior aevo est:
Desuper auxilium cui virtus dia ministrat."
310Talibus insultans fieret quo viva ferarum
Pabula, carnivoris avibus daret artubus escam.
Deseritur, nodis arcent dum vincula talos.
Orbe quater nostro dimoverat aurea Phoebus
Lumina, et antipodas lustrarat; luna quadrigis
315Frigida noctivagis toties percusserat undas,
Quum quem crediderant ventres represse luporum,
Corvorumque famem, incolumis superesse refertur,
Vesteque sub nivea liber cantare tonanti
Gratificas laudes, fumosa incendia ridens.
320Obstupuit iudex, et clamat spumeus ore:
"O Dii, immortalesque Deae, et tu maxime Divum
Iuppiter, hunc hostem contemptoremque superbum
Numinis et cultus vestri solvistis, atroci
Quorum erat insultus ulcisci morte profanos."
325Cui potens martyr: "non me, stultissime, Divi
Marmorei solvere tui, non numina ahena,
Vivus at omnipotens Pater, per quem omnia vivunt
Iugiter, eripuit: tua trux vota irrita fecit."
His magis accensus calidos in viscera fundi
330Imperitat latices, atque ora nitentia laedi
Ast ipsum obliqua censentem lance, furoremque
Admiscentem aequo caeli mox arbiter acer
Corripuit: cecidit de sede miserrimus alta.
Delapsum excipiunt famuli, niveoque reponunt
335In stratu, subitique mali lenimina quaerunt.
Infelix rauca succlamat voce: "ministri
Antexpectatum Domino succurrite vestro,
Pectore si tacito saevum distorqueor igne.
Igne voror tanto, quantis furit aestibus Aetna.
340Nunc pro suppliciis, puerum quibus impius anxi,
Do meritas (fateor) poenas; nec turba Deorum est
Eripuisse potis; neque enim sunt numina; solus,
Indubiusque Deus, quem digne Agapetus adorat."
Effari nec plura datur: exhalatus in Orcum
345Spiritus ingreditur: corpus nova nomina sumit.
Contremuere omnes casu de praesidis atro.
Nec mora, caesareas percussit nuntius aures
Funera dira ferens, ac martyris insuperatum
Pectus tormentis, et vincere plura paratum.
350Ast anthropophagis Caesar crudelior ipsis
Imperitat corpus lacerari molle leonum
Insontis pueri rabie, quis corda tyranni
Impia trhreiecii iam demiretur; atroces
Cornipedes soliti membris satiare virorum?
355Non magis obsurdum, aut inconvenientius ullum,
Quam quae saevities pollentia sceptra cruentet,
Magnificumque decus, maiestatemque serenam
Contaminet, quam summa decet clementia semper.
Ducitur egregius miles Praenestis ad alta
360Moenia, mulciberi genitus quae Caeculus olim
Exiguis oculis primum fundasse refertur.
Undique concursat plebes spectacula visum
Sacra; tamen flerunt pueri innuptaeque puellae
Annosaeque socrus, dum cominus ora tuentur
365Lenia, magnanimum gressum, frontemque virilem;
Aetatis, formae, ac sortis miserentur acerbae.
Interea excipitur caveam pugnator in amplam:
Mox duo Massila missi regione leones
Adversus puerum verbis acuuntur inermem.
370Intrepidum primo grandi invasere furore.
Horrifico tremuere domus, iuga quassa mugitu,
Et nemus Illicium ac Fortunae maxima templa.
Femineum hic hululare genus, trepidare iuventus
Mollia ne rabidis discerpi membra viderent.
375Verum principio rerum qui condidit illos,
Monticolas ursos, rapidarumque agmina tigrum,
Atque lupos avidos, nec non genus omne ferarum,
Quique illis tristem rabiem permisit et iras,
Is potuit subitos subito mutare furores,
380Saevitiamque trucem miteis invertere sensus.
Innocui mansere: pedes mulcentibus ultro
Collambunt linguis, caudis alliditur aer.
Obtundunt animos miracula tanta, novusque
Exoritur clamor: nec pauci numina linquunt
385Irrita Fortunae, portentaque cuncta Deorum.
Marmorei vero quos talia mira ministri
Nequicquam tetigere, tulit quos Delia quanta,
Cerbereusque canis, rapiunt in turbine testem,
Et Praenestina non longius urbe, columnae
390Binae ubi surgebant, extrema praecamina caelo
Fundenti, gladiis (visu miserabile) acutis
Ilia transfodiunt, atque exta latentia pandunt.
Mox corpus puerile ruit, ceu lilia crebra
Contrectata manu cadentia colla reflectunt.
395Attamen ipse sinu tacito, puer unice, gaude
Qui fidei pietate cadis sine crimine: non te
Fabula narrabit Iove raptum vana per orbem.
Nec te, sicut Hylan, Nymphae traxere fallaces,
Luderis aut proprio veluti Narcissus amore.
400Non gravis attrivit delapsus ab aere discus,
Ficta nec in fragilem mutabunt carmina florem.
Tu fidei pietate mori ac virtutis amore
Optasti, aeternis vives puer inclyte saeclis.
Aequabat noctem spatio tunc Libra diurno
405Dilectus nimium superis Agapetus Olympum
Quum petiit: spolias rosea tellure reliquit,
Quas pia cura virum busto donavit honoro.