Verino, Ugolino Firenze, 1438 - 1516, Carlias, Carlias Carl. Carlias (N. Thurn, 1995)

Interea emensus celeri compendia cursu
Orlandus Calabros saltus et Daunia rura
Contigerat; cernit fumantia culmina montis
Gargani et flammis hostilibus arva cremari
5Subversasque videt sacrati numinis aras
Templaque barbarico penitus convulsa furore.
Constitit et magno Christi inflammatus amore
Intonat: "O socii, labem extirpate nefandam!
Dedecus hoc vestris Latio propellite dextris!
10Et dubitamus adhuc pro relligione merere,
Pro Christo pulchram pugnando quaerere mortem?
Mors pariet caelum aut vobis victoria laudem!
Nobiscum Deus est! Alacer rue, miles, in hostem!
Terga dabit, victus totiens. Nunc promite robur,
15Quod Syrii experti, rubrique quod accola ponti!
Impius ecce hostis, satiate cruoribus enses,
Ut secura quies longum pariatur in aevum!
Formidet posthac Italos vexare colonos
Ausoniosque lares invadere barbara pubes.
20Abditus Artoo teneat se Burgarus antro,
Mollis Athlanteo claudatur littore Maurus,
Et timeat Medus posthac transcendere Taurum.
Eia age, vince omnem, miles, virtute laborem,
Ut duplicata feras foelicis premia belli!
25Ipse adero testis, referam facta inclyta Carlo."
His animi incensi dictis in proelia currunt.
Non secus Eolio reserati carcere venti
Certatim Ionios tollunt ad sydera fluctus
Turbineque impellunt in saxa latentia naves.
30Fit strepitus, stridet pontus, tonat arduus aether.
Obvius his primum fatis adductus iniquis
Venit Aron equitum magna comitante caterva
Maurorum, Christi quo non immanior hostis
Alter erat, qui templa Dei, qui virginis aras
35Christiparae immisso penitus vastaverat igne.
Hunc ubi pulvereis venientem vidit in arvis,
Laetali irrupit gladio Mavortius Hector.
Non aliter taurum aspexit cum foeta leena,
Rugit hians rictusque apprehendit terga iuvenci
40Horrendoque armos supra stat pendula morsu.
Non triplicis tegmen calybis, non cuspidis ictum
Defendit clypeus, quin per precordia ferrum
Disrupto thorace prius penetraret, et ultra
Tranaret trepidus perfosso pectore mucro.
45At furit immanis fraterna morte Mahalbar
Ingentemque hastam moriturus torsit. At illa
Nequicquam in summo clypeo tremebunda pependit.
Ast Orlandus idem furiali turbine telum
In Maurum iecit dictisque affatur amaris:
50"En recipe hoc munus, quod te deducet ad undas
Tartareas, fratremque tuum comitare cadentem!"
Nec plura ira sinit fari, traiectaque cernit
Pectora, ceu nudo pugnaret corpore Maurus.
Exanimata fugit prostrato rege caterva.
55Instat atrox tergis fugientum Belgicus heros.
Nec mora nec requies. Totoque agit aequore victor
Precipites, periitque adverso vulnere nullus.
Pervolat ante omnes nudo Capponius ense
Alite vectus equo, fugientem apprehendit Amonem
60Detractaque secat pendentia casside colla.
Accensus ducis exemplo volat omnis in hostem
Florentinus eques. Paulus Victorius Arsen
Obtruncat; longe fuerat ditissimus auri,
Qui Libycum innumeris campum vertebat aratris.
65Diffugiunt equites Mauri; sed provida cura
Orlandi electam in saltum praemiserat alam.
Qua rebatur iter divortia tuta, cohorte
Occupat et multa silvarum condidit umbra,
Excipere insidiis nemorosa per avia lapsos
70Ut posset, ne quis cladis sit nuntius hosti.
Haec demum stragem fecit cunctosque peremit.
Non procul Adriaci castellum in littore ponti
Stabat praecisi sublime in vertice saxi,
In qua prevalidis religatos colla catenis
75Christicolas saevus coniecerat arce Tibaldus,
Quos victor patrias exportaturus ad oras,
Servitio ut premeret longo Petreius heros.
Hoc ubi cognovit Milonis fortis alumnus,
Vix lectis spoliis properatis advolat armis
80Moeniaque aetherei scandens sublimia montis
Primus hanelantem celsa de rupe cohortem
Increpat ut tardam solusque e montibus hostem
Deiicit et signum victor suspendit in arce.
Mox Italos vinclis et duro carcere solvit
85Armaque caesorum, galeas ocreasque nitentes,
Induere hortatur iustamque accendit in iram.
Primaque terribiles sensit Tollentia motus
Eversa et caelo Rotani minitantia saxa.
Quid non expugnat virtus? Vultaria quassis
90Fumavit muris, licet alto in vertice collis
Turribus aethereis sublimia tangeret astra.
Rossetique arces Falconisque ardua moles
Francorum minime potuit tardare furorem.
At postquam caepit primo aspirare labori
95Fortuna, et Mauros vidit dare terga paventes,
Decrevit paulum requie donare cohortes
Et cursu et pugnis fessos Mavortius Hector.
Exploratores donec sibi certa reportent,
Quos animos habeant, quas vires praeferat hostis,
100Expectat noctesque dies vigil omnia lustrat.
Sed mora parva datur, nam rupto carcere Samnis
Advolat et monstris trepidantes nuntiat hostes,
Explorator idem munirique aggere castra
Defert, ut sevis exercitus excubet armis,
105Et spectare fugam. Subito iubet arma parare.
Adriaci Ioniique maris iacet insula meta
Garganum contra, Diomedis nomine dicta,
Quam fautrix habitat Danais miranda volucris.
Haec eadem externos infensis territat alis,
110Unde suum caepit tellus circumflua nomen.
Ingentem hic predam gentis regnator Eoe,
Argenti hic Agolas pondus congessit et auri
Et late infestis servabat puppibus aequor
Ionium, ut reditus facilis tutique regressus
115Essent, urgeret si vis Mavorsque sinister
Ingrueret. Iam dira Deus portenta future
Signa dedit. Foedis manare est Aufidus undis
Visus et Adriacum foedavit sanguine pontum.
Regiaque informis supra tentoria bubo
120Edidit Almonis feralia carmina noctu,
Excubiisque lupi caesis per castra vagantes
Turbavere feris trepidas ululatibus alas.
Quin nive candidior volucrique citatior Euro,
Quem Scythiae princeps Ripheique incola montis
125Almoni dederat nullius terga ferentem
Sessoris, quo victor equo fortissimus Almon
Persepoli edomita montana ad Bactra cucurrit,
Concidit exanimis, cum ruptis liber habenis
Nequicquam celeri lustrasset devia cursu.
130Necnon Dardanii visi procedere manes,
Fulmineus Paulus truncoque Minucius ore
Sanguineisque acer stabat Servilius armis,
Clamabant venisse diem, quo perfida tandem
Africa persolvat scelerato sanguine poenas
135Inferiasque umbris et seva piacula solvat.
Talibus attoniti visis monstrisque futurae
Cladis supremi tentare pericula belli
Horrebant, donec redeat consultus aruspex,
Qui sacram Amonis iam dudum missus ad aedem
140Cornigeri exposuit perplexa oracula monstri:
"Oenide ac Dauni terram vitare memento,
O Libs, et Phrigio quondam saturata cruore
Arva reformides. Tusci procul arma leonis
Effugias Rhenique genus Rhodanumque bicornem.
145Non aliter victor Sebenitica rura videbis."
Saucius interea Celiorves nuntius affert
Funditus extinctos Mauros direptaque castra,
Venisse Orlandum, similis cui robore nullus
Extitit heroum, nulli prudentia maior,
150Syllanosque equites, Romanae stirpis alumnos,
Daunia coniunctis Gallis volitare per arva.
Nondum finierat, cupientem annectere plura
Deseruere omnes, specula nam protinus alta
Eminus aequalem sublato pulvere nubem
155Attolli cernunt. Conclamant! Itur ad arma;
Pars infrenat equos; pars curribus insilit altis;
Pars propere arreptis contra volat obvia telis,
Armate ut possint pro castris stare phalanges.
Dic mihi, Calliope, quis tunc exercitus arvis
160Etholis contra Francos sudarit in armis,
Quotque viros quantosque duces Milonius ensis
Fregerit? Hunc, oro, nobis concede laborem,
Ut per me seri noscant haec bella nepotes.
Parthorum princeps Agolas adduxerat alas
165Quinquaginta equitum, quis ferreus omnibus arcus,
Omnibus ensis erat, thorax et cassis aena.
Huic proceres summas tribuerunt Martis habenas.
Filius Hectoreis Almon non viribus impar
Ter quinque electas equitum peditumque catervas
170Secum in bella trahit, quis demens vertere ab imo
Ardua Dardaniae iactarat moenia Romae
Maumettique nefas sacris preponere Christi.
Tertius immites Arabas Poenosque trahebat
Cum Gallis totiens solitus pugnare Tibaldus,
175Cui nuper Libyes populi sua iura dederunt
Eversisque Dei templis ac virginis aris
Impia Tanarei coluerunt sacra tyranni.
Hunc dum Pancheae sub odoro conice silvae
Immemor at studio redolentia thura legendi
180Liquerat Albite nutrix somnoque gravatum
Floribus ingestis suavique refovit amomo,
Interea magno strepitu venisse leenam
Ac puerum rapuisse ferunt catulisque necatis
Mansuete similem infantem nutrisse sub antris.
185Ubera lactenti tribuit, dum firmior aetas
Esset, mox capreas et tergora fracta fugacis
Apportans cervi silvis nutrivit in altis.
Ille odio vite demum discessit agrestis
In vicina loca et propius se reddidit urbi.
190Attamen is nunquam silvestrem ponere ritum
Corda nec immitis potuit mollire leonis.
Unde Arabes illi nomen posuere Tibaldo,
Quod puer in silvis nutritus lacte ferino,
Ut quondam Eacides sub preceptore biformi
195Nil cocti gustans nomen sonitus Achillis.
Hic Arabum et Libicum legiones quinque regebat.
Preterea multi, quos longum subruit evum,
Diversis venere locis regesque minores,
Qui Bragadam potant, qui Nigrum et stagna Minerve,
200Et prope fatidici, pingues qui venit harenas,
Amonis Garamas et adusto corpore Psillus,
Quique colunt Capsam Herculeamque arasque Philenas,
Sub rectore omnes populi hi venere Tibaldo.
Est locus insignis Romano sanguine Cannae,
205Apuliae longe ante alios uberrimus agros
Frumenti ac pecori prebet laetissimus herbas.
Nec procul in pelagus liquidis fluit Aufidus undis
Adriacum. Hunc iuxta posuerunt regia castra
Massili Parthique duces atque aggere celso
210Cinxerunt dextram, -levam circumfluit amnis.
Tentabat quoniam Mauros penuria frugum
(Cum primum Calabras invasit barbarus oras,
Nondum maturis campus flavebat aristis.
Alma Ceres calidis citius canescit in arvis),
215Magnanimi unde locum talem solertia regis
Delegit, ne tot potantibus unda deesset,
Quippe ibi sunt rari fontes et flumina rara.
His sedere locis Arabes, haec castra tuentes
Francorum adventum spectabant aggere celso.
220Iam volitare procul flammae vexilla rubentis
Prospiciunt. Magnis resonat clamoribus aer.
Martia terribiles portendunt classica motus.
Apparet clypeata acies. Ferit aethera fulgor
Armorum. Adventat densis seges horrida telis.
225Plurima fulgenti vectatur lancea ferro.
Cum clamore ruunt alacres in proelia. Longe
Spumanti prevectus equo Milonius Hector
Ingentem validis contorsit viribus ornum;
Illa vel aeratae fregisset robora portae.
230Non tanto strepitu vastos bombarda molares
Evomit, ut magnis scindens stridoribus auras
Hasta duos stantes pro portis aggeris alti
Traiecit, terre quam longa in viscera sedit.
Discurritque alacri vallorum ante ostia saltu
235Terribili clamore ciens in bella Tibaldum:
"Siquid Martis habes, mecum nunc consere dextram!
Egredere! Et campis soli spectemur in istis!
Fortunam en iterum nostram tentare pavescis!
Non tibi nocturnae nota regione latebrae
240Effugium praebent, ut quondam victus in oris
Euphratis patrias remeasti inglorius urbes!
Non, si Pegaseis vecteris in aethera pennis,
Eripiere mihi! Si nunc non copia pugnae
Detur, cum totis veniet Pipinius alis.
245Exeat huc Almon, qui terram exterret et undas,
Et tecum iunctus nobiscum praelia tentet."
Non tulit hoc Almon, extra tentoria preceps
Veloci fossas saltu transgressus in aequor
Constitit atque ingens telum cum voce tetendit:
250"Experiere", inquit, "Stygiis nun tincta lacunis
Lorica expellat fatalis cuspidis ictum!
Sunt vires etiam nobis, nec dextera torpet!"
Tunc stricto gladio post terga umbone remisso
Fertur in Orlandum. Socios secedere iussit
255Aequore nec tardo conamine Francus Achilles
Irruit, ut, circum cum vidit ovilia furem
Nocturnumque lupum, rapidi fremit ira Molossi.
Inde alacres ambo coniectis eminus hastis
Distringunt enses et prelia dira lacessunt.
260Congeminant ictus, galee franguntur honores,
Auratae cristae, radiantiaque arma teruntur.
Scintillat cassis. Credas mutare frementem
Encheladum latus accensasque evolvere flammas.
Iamque fatiscebant sub vastis ictibus aera,
265Nec durare calibs poterat, multisque petitus
Perfossusque locis thorax, non integer umbo,
Cassis hians crebris rimis, loricaque fracta
Almoni fuerat, multoque aspersa cruore
Arma cruentarat. Non retro territus Almon
270Terga dabat, sed enim furiis stimulatus et ira
Fulminat, atque animum propiora pericula mortis
Accendunt, potiusque mori, quam terga superstes
Vertere decrevit, tanta spectante corona.
Ut gladii contusam aciem fatalibus armis
275Deque ictu nullum vidit manare cruorem,
Attonitus paulum secessit barbarus Almon.
Ferrea mox vastis iaculatus pila lacertis
Arripuit nodis et duro cortice clavam
Ingentem ac librans decussit vertice conum
280Cassidis! Et Gallum pene in fumantia colla
Alipedis deiecit equi. Timuere coloni
Syllani, et lachrymae Gallis fluxere cadentes.
Contra Phoenices plausu fremituque secundo
Exultant geminasque manus ad sydera tollunt.
285Surrexit sella Francorum Martius Hector.
Enseque sublato vires duplicante furore
Dividit in geminas Almonis tempora partes,
Perque etiam collum, per costas pectoris ensis
Ut fulmen scindens dorso consedit equino;
290Sicque bipartito cecidit rectore Podarces.
Diriguit pater aspectu, conterritus omnis
Sidonius miles tristi velut omine pugnae
Instantis cladis certissima signa timebat.
At non crudeli feritas mollita Tibaldo est.
295Increpat et socios et moestum Agolanta reprehendit:
"Non lachrymis hoc tempus eget! Nunc coniugis esto
Quisque suae memor et nati patriaeque suique!
Nos, nisi victores erimus, discedere terris
Non licet Ausoniis! Facilem victoria pandet
300Discessum; exitium victis miserabile restat.
Credite, preclarum est fortes occumbere bello,
Turpe capi, indignumque viro nullique ferendum
Vivere sub iussu alterius dominique superbi
Sevitiam hostilisque pati ludibria fastus.
305Quisque sui iuris manes demigret ad imos!
Rumpe moras, Agolas! Muliebres comprime fletus!
Nec cadere ante oculos natum patiaris inultum!"
Dixit et alipedis ferratis calcibus armos
Prefodiens in bella ruit Neriumque trucidat,
310Quem genuit celso sublimis Alexia muro.
Mox Hialem Phecamque necat, quos candida Chio
Conceptos furtim Fesulano in monte creavit
Athlanti: lepores dum per iuga summa fugaces
Insequitur, somno compressit forte gravatam.
315Insignes ambos iaculis levibusque sagictis;
Tanta adeo formae morumque simillima imago,
Errarint ipsi decepti ut saepe parentes.
Una ambos oriens produxit et abstulit hora.
Et iam precipites tota cum mole ruebant
320Assyrii rupto vallo fossisque repletis.
Ipse ferox Agolas et formidandus ab ira
Precipitavit equum densosque erupit in hostes.
Non aliter celso saxum de vertice preceps
Cum sonitu ruit in vallem frangitque teritque
325Arbusta et, quodcunque sibi sors obvia fecit.
Dat Blennum laeto, qui se de stirpe superbi
Iactarat Galli, celsae qui moenia Romae
Coepit et obsidione gravi Capitolia cinxit.
Varneriumque ducem, quam longa est, perforat hasta;
330Varnerius Latiis notus bellator in oris,
Quem iuvenem misit multis cum millibus olim
Pipinus contra Astulfum, vinctumque catenis
Trans Alpem victor duxit meritoque triumpho
Donatus Latias senior remearat in oras.
335Multaque preterea Francorum nomina laeto
Sternit et obstantes nudo metit ense cohortes.
Perrumpit cuneos Orlandum nomine clamans.
(Ast is diversa tunc Martem in parte gerebat.)
Absente ut pastore lupus per ovilia sevit,
340Nunc has, nunc illas iugulat manditque trahitque.
Quis cladem illius pugnae, quis funera dicet?
Turbidus in superum prostrata cadavera pontum
Aufidus evolvit. Nymphae stupuere marinae,
Sanguine foedari Neptumnus Doridos undas
345Ceruleumque rubro doluit mutasse colorem.
Bovius et Claron divesque Britannicus Astur
Per medios Syrios foelici Marte ruebant.
Ac vi preruptis cuneis scissaque cohorte
Ductoris fecere viam, ceu flumina circum
350Nigrum Estimque feri populant armenta leones.
Parte ferox alia Medorum ductor Idaspes
Cum rectore Saba, quo non immanior alter
Nec magis infestus Christi cultoribus, agmen
Francorum irrupit captoque ex aggere pellit.
355Exoritur caedes, et mutua vulnera miscent.
Iungitur et Debas Arabum stipante caterva
Syllanumque globum frustra est perrumpere nixus.
Sarbatus Albumarque, duces, princepsque Tibaldus
Instar ventorum rapidam fecere procellam.
360Ut stimulante fame tigris catulisque relictis
Nequicquam canibus, nequicquam territa telis
Pastorum horrendo vaccas invadit hiatu,
Corbius haud aliter Gallorum dissipat alas
Rector et innumeram perimit sine nomine plebem.
365Arnolfum et fortem terrae prostravit Othonem,
Orlandi comitem, nec A vinum ferreus umbo
Protexit, foderet quin pectora Corbius ensis.
Quiscardoque caput cum casside iecit harenae
Centimanus, tanto vibrabat pondere fulmen.
370Iam primi cessere loco turmaeque secundae
Terga dabant, rapta presto ni Bovius hasta
Marmaridum caeso rediisset victor ab hoste.
Infrendensque animo stricto mucrone Tibaldum
Aggreditur dictisque hostem perturbat amaris:
"Hic odium Christi pones, quo perfuris!" inquit,
375"Hac Latium dextra dabitur, quod stulte petisti!"
Plura locuturum non pertulit impiger heros,
Exarsere feris praecordia nigra venenis.
Ceu calcata tumet pressis sub calcibus aspis,
Ignea sic torvis tumuerunt lumina flammis.
380Parque odium viresque pares aetasque genusque
Ambobus fuerat. Concurrunt viribus aequis.
Connixique hastis primo, mox ensibus enses
Et clypeis pulsant clypeos. Tonat arduus aether.
Iam fractus thorax, galee de vertice conus
385Pulsus erat, fessique ambo sudore madebant,
Cum subito a tergo magno clamore ruebat
Ingentem vibrans quercum Potanius heros,
Qua solitus fuerat barros vastosque dracones
Niseis mactare iugis. Hac Bovius hasta
390Indigne renes cecidit traiectus inermes.
Nec iam Christicolae sensim ductore perempto
Abscedunt, sed conversis fugit omnis habenis
Precipiti miles cursu. Dux instat et urget
Moedus, et ipse Sabas immani pondere clavae
395Dissipat obstantes cuneos, et terga Tibaldus
Urget equo gladioque mina:x exterritat omnes.
Forsitan exitium Gallis lux illa tulisset,
Ni dux Syllanus Garamantum caede cruentus
Candenti volitasset equo dextraque coruscum
400Vibrasset gladium, vocis vultusque rigore
Firmasset timidos mediumque invectus in hostem est.
Ceu preceps alto rapitur de vertice torrens
Obicibus vulsis campos irrupit apertos,
Florentinus eques Sicula de matre Giraldus
405Altimelem rectorem Arabum transfodit et una
Zelotem stravit genitum de sanguine Cosdrae.
Iamque aderat Claron, fraterni vulneris ultor,
Terribilem edebat caedem. Qua maior Erynnis
Sevit, eo alipedem ferrato calce fatigat,
410Indicolam quaerens regem sevumque Tibaldum.
Ceu catulis raptis Massila per arva leena
Raptorem inquirit torvoque infrendit hiatu,
Sic fertur densos Claron moriturus in hostes
Caesorum prius ingentes facturus acervos.
415At tria, quae leva gestabat, spicula torsit
In te, dux Claron, Medorum rector Idaspes.
Prima apicem tulit et galee asportavit honorem;
Altera praestrinxit guctur vicina cruori
Frassinus; umboni confixa est tertia cuspis.
420Ille ira simul et fraternis concitus umbris
Contorsit viridem media in precordia taxum:
Corruit exanimis vitamque efflavit in auras.
Moxque Sabam aggreditur. Stat contra interritus hostis
Fulmineo telo dictisque irritat iniquis:
425"Perfide, sic nostrum sperasti haurire cruorem!
Descendat nunc ille tuus crucifixus ab alto
Iupiter atque omnem divorum in prelia turbam
Ducat, et unanimes pro te pugnare rogato,
Eripiant ut te nobis mortemque repellant!
430Nunc te fraterno mactatum in sanguine volvam!"
Nec plura, ingentis iaculatus frusta columnae,
Ceu quondam vasto Cyclops Polyphoemus ab antro
Dulichios saxis nautas percussit et orbus
Lampade convulsos scopulos iactavit in undas.
435Non tamen emensus spatium est, nam crura fugacis
Fregit equi. Surrexit humi Burgundius heros.
Mox volat in cuneos Arabum scinditque voratque
Sanguineo mucrone globos, ut chillo volantes
Insequitur labens magno stridore columbas.
440Mille prius caesis, disrupto casside tandem
Et narem et linguam regi truncavit Eoo,
Impia ne posthac Christo convitia possit
Dicere neve aliquem lingua discerpat edaci.
Sed, dum terga Sabae sequitur fugientia Claron
445Infestoque urget per mille pericula telo,
Laetifero ecce atrox fodit mucrone Tibaldus
Ilia Claronis, quo vulnere vita recessit.
At Deus et Fortuna sibi miserabile votum
Hoc utcunque dedit: cecidit super ora iacentis
450Fratris et amplectens fratrem moribundus inhesit.
Una dies ambos produxit et abstulit ambos,
Conclusitque uno mors ingeniosa sepulchro.
Egregii fratres, longo durabitis aevo,
Ad seros venient si carmina nostra nepotes!
455Ingemuit miserans, obitus fratresque cadentes
Ut vidit, Folcus furiis stimulatus et ira
Prorupit densas Arabum Federicus in alas
Omnia prosternens nimbosae grandinis instar.
Hic Florentinus Fesulanae stirpis alumnus
460Turcarum rabie Rhodios exemerat olim
Innumerosque egit crudeli ex hoste triumphos.
Tunc dolor et virtus auxit calefacta furorem,
Spumanti volitabat equo nudoque Tibaldum
Quaerebat mucrone vocans: "Quo, perfide, flectis?"
465Dum sic alterno perturbat funere Mavors
Sanguineus castra et permiscet tristia laetis,
Ecce Palestinis veniens Burratus ab oris,
Qui se Iordanis ter sacra immerserat unda,
Italiam et celsae visurus moenia Romae,
470Ut sacrosancte fidei mysteria noscat,
Suppetiasque ferens Italis, tum forte Tarentum
Appulerat. Postquam belli fervere tumultu
Apuliam et validas duxisse Agolanta phalanges
Audierat Calabrosque premi Phoenicibus armis,
475Daunia rura petit turma comitatus equestri.
Ipse pedes cursus volucrum transgressus equorum
Primus bella subit neglectaque castra capessens
A tergo invadit sociosque ex aggere tardos
Increpat et fossas implet vallumque revellit,
480Ut tuto pateant aditus facilesque recessus.
Mox in terga ruit campoque erumpit aperto,
Connixus longo nodosae stipite quercus
Agmina frangebat; ceu magna pressa ruina
Aeree turris, tritis sic corpora membris
485Sub vasto ingentis lacerabat pondere clavae.
Parte alia interea pugnanti nuntius affert
Orlando cecidisse duces Tuscamque cohortem
Concisam Gallosque equites iam terga dedisse,
Fervere victorem foelici Marte Tibaldum.
490Obstupuit primum, iustis mox concitus iris
Quadrupedem Orlandus medios detorsit in hostes.
Ceu draco terribilis, vasto cum prosilit antro,
Sibilat et rectis superat cervicibus ornos,
Si taurum aut fulvum videat transire leonem,
495Horrendo torquet squamosa volumina motu
Obvia prosternens decussis robora ramis,
Haud aliter primas ductor Mavortius alas
Aggreditur: cedunt retro formidine turmae
Marmaridum. Instat atrox post tergum atque intonat ore
500Orlandus: "Latium, Garamas, ne desere partum!
Hac dabitur vobis quaesita Oenotria dextra!"
Hi fugiunt, hic terga premit laceratque paventes.
Caesorum plenis spumabat sanguine ripis
Aufidus, et tardos numerosa cadavera fluctus
505Obstruerant, sanieque atra corruperat undas.
Corniger at fluvius strepitu foedoque cruore
Commotus glaucum caput est ter nixus ab antro
Prodere muscoso, ter sanguine Glaucus amictus
Turpatus maculisque atris ter cornua tinxit.
510Visaque purpureos manare est urna liquores.
Tunc omnes nymphas speluncis abditus imis
Accersit, subitoque omnes fluxere natantes,
Quis tunc collectis roranti in sede locutus:
"Ausoniae nymphae, divum genus, amnibus unde est
515Fons Italis, qua strage olim, quo sanguine caesis
Hannibal Italiae populis foedaverit aequor,
Scitis et hoc mecum doluistis saepe querentes.
Nunc eadem externis tempestas pendet ab oris,
Insultatque iterum Garamas in gurgite nostro
520Relliquias Itali iactans haurire cruoris.
Nunc opus est ruptis totos effundere fontes
Obicibus, qua sevus Arabs Nomadesque feroces
Exultant armis nobisque extrema minantur."
Dixit et assurgens contrita protinus urna
525Sublatis claustris obiecta repagula movit
Et molem ingentem rapidarum effundit aquarum.
Nec iam ripa capax, dissultat spumeus amnis,
Aggere disiecto defertur in arva sonoris
Vorticibus, quo castra Macae Poenique bilingues
530Imposuere. Ruunt tentoria fusa per undas.
Signa videre licet peditesque equitesque natantes.
Francorum at ductor turbata per agmina pugnans
(Ut sternit segetes saxosa grandine turbo
-Diffugiunt campis homines, armenta gregesque -,
535Sic omnes Syrii vertebant terga pavore)
Obvia cuncta neci dabat implacabilis ira;
Ac preceps illuc, ubi regum purpura fulget,
Devolat - et maior pugnantum pertonat horror -,
Si te forte, Saba, vel te reperire, Tibalde,
540Posset et illata compenset morte gemellos.
Iamque catervatim Stygiae super aggere ripae
Umbrae adventabant, fuscae nec portitor undae
Rimosa poterat cimba tot ferre sub uno
Tempore et extremum miseris mortalibus esse
545Credidit exitium tanto sudore nec unquam
Permaduit tristis, totiens dum transvehit umbras.
Ipse Agolas medium Francorum invectus in agmen,
Amissis catulis qualis lupa concita fertur
Per nemora et saltus patuloque inquirit hiatu
550Predatoris iter, talem se in bella ferebat
Orlandum clamore ciens. Ipsumque Gerardum,
Claronis patruum, quam longa est, perforat hasta;
Bernardumque, ducem Italiae Carlique nepotem,
Stravit et innumeram Ausonidum sine nomine plebem.
555At Galli proceres audita caede suorum
Agmine firmantur denso regemque cruentum
Invadunt, acrem ceu Punica turba leonem
Clamore horrisono coniectisque eminus hastis
Infestat nec abire sinit; stat fervidus ille
560Arrectisque iubis frendens tonat ore tremendo.
Iam castra a tergo gemini, Burratus et amnis,
Turbabant hostes, frontem Milonius Hector
Urgebat. Clamores undique et undique caedes
Perfractasque rotas plaustrorum ocreasque iacentes
565Cernere erat, totis prostrata cadavera campis.
Oblitus interea caesorum in sanguine ductor
Gallorum volitabat equo scindensque catervas
Laetiferum in solis stringebat regibus ensem.
Imbellem et vilem pertesum caedere plebem,
570Optabat diadema dari heroasque potentes.
Precipiti vidit deferri in devia cursu
Trunca nare Sabam, novit radiantia gemmis
Arma et purpureis pictum thoraca pyropis.
Tunc vero exarsit furialibus incitus iris,
575Bovius et Claron tanquam sua vulnera monstrent,
Et procul in silvas fugientem fertur in hostem
Securum pugne. Venit cum clamor ad aures,
"Quo, moriture, fugis? Non haec promissa dedisti
Maumetto nomen iuratus perdere Christi.
580Impie, quid trepidas? Istac non itur ad urbem
Romuleam! Converte, Saba! Sequar hostis ad Indos!"
Ille nihil contra, viridem sed turbidus hastam
Coniecit. Sed vim rapuit Dodonia quercus,
Cuius in annoso prefixa est robore cuspis.
585Celticus ast Hector stridenti turbine cornum
Torsit et ut ceram scutum penetravit aenum,
Thorace effracto fixit precordia ferro.
Ac moribundus humi quam primum corruit Indus.
Barbarus ut cecidit, redit in certamina victor
590Orlandus. Fugiunt omnes, ceu tygride visa
Grex pecudum. Sed non Dionysi ex stirpe Theones,
Cui supra galeam niveae de vellere lanae
Infula erat nigrisque Macis ventura canebat,
Terga metu vertit, sed Phoebum in vota precatus:
595"Da, Tymbreae, meis hunc hostem sternere telis!
Da, pater, ut nostra haec perlmatur belua dextra!"
Haec surdis orata deis effudit et una
Frassineos arcus dextram curvavit ad aurem
Tinctaque Marmaridum direxit tela chelidris.
600Cui dux Orlandus risu haec respondit amaro:
"Stulte pharetrigeri sperasti numina Phoebi!
At nunc Tartareas ibis nova praeda sub umbras!
Demonis, ah, sero Phoebi mendacia nosces!"
Hec dicens gladio pectus terebravit acuto.
605Thespiadum inde genus, qui se de stirpe ferebant
Herculea, aggreditur. Licet omnes pelle leonis
Muniti - et sectis cervicibus horreat idra
In galeis - veterumque gerant monumenta laborum,
Abstulit et regi cruciandos misit Averni.
610Phoenicum Chriseus longe ditissimus auri,
Dum fugit atque instar vulpis petit avia gyro
Fallaci, in laqueos cecidit, nam ductor Oringae,
Cui dedit aeternum Balearis lancea nomen,
Laetiferum adverso condit sub pectore telum.
615Mox Arabum inquirens diversa per agmina regem
Aurea flammiferae lustrabat signa Chimerae.
Insigne illud erat regis, quin lampadis instar
Phoebeae solido clypeum ex adamante gerebat.
Dum sic in solis ducibus sua lumina versat
620Terribilem vibrans hastam, fortuna Tibaldum
Ecce illi tribuit, Syriis Poenisque fugatis
Qui metuens summae multo quoque sanguine fuso
Quadrupede errabat fesso tutumque petebat
Effugium in patriam. Qualis Laertius olim
625Naufragus Alcinoi peragrabat littora regis,
Talis iam laceris ibat defessus in armis
Rex Arabum cunctos incusans nomine divos,
Quod totiens frustra sortem tentasset iniquam.
Hunc errabundum speculatus Oringius heros
630Castraque linquentem, silvas latebrasque petentem
Per brevia assequitur volucri compendia cursu.
Ceu, cum dira fames Hircanis expulit antris
Aut rapidam tygrim aut maculoso tegmine pardum,
Si capream aspexit ramosaque cornua cervi,
635Pandit hians rictum, mox emicat otior Euro,
Haud secus adversum erupit Guliemmus in hostem
Frassineaque hasta nixus precordia rupit
Protinus; et longo clausit mors lumina somno.
Unus Aristomenes plures Messenius alas
640Sustinuit, quamvis densis premeretur ab armis,
Ter centos equites laetali perculit ense
Servavitque aditus vallorum solus, ut olim
Reppulit horrentes Pompei Sceva cohortes.
Pilosum tandem fodit cor lancea, supra
645Caesorum cumulos effuso sanguine lapsus.
Magnanimum postquam sensit cecidisse Tibaldum
Rebus et afflictis nullam superesse salutem,
Parthorum princeps densos prorumpit in hostes,
Qualis fulminibus latrantia dissipat ora,
650In laqueos cum venit aper, setasque rigentes
Erigit et spumis venabula mandit hanelis.
Ardebant torvis horrentia lumina flammis,
Orlandum, quocunque ruit, clamore vocabat.
Desperata salus et vite prodiga virtus
655Fecerat audacem. Clypeo post terga remisso,
Ut prius hostili moriatur sanguine rorans,
Pugnaces petit ense globos Italamque cohortem
Aggreditur, mortem gladio molitur ab omni.
At Tyrrhena cohors coniectis undique telis
660Invadit regem, gladiis densaque corona
Circumstat, qualis pastorum nocte sub atra
Turba lupum septis prehensum discerpit in altis.
Tandem mille locis thorax confossus et umbo est,
Ut flueret saliens per multa foramina sanguis,
665Innumero donec repetitum vulnere regem
Prostrarent, torquemque alacres galeamque comantem
Diripiunt. Longa prefixum in cuspide Parthi
Cum clamore caput portant per ovantia castra:
"Pone metum! Gaude Latium! Iacet impius hostis!
670Caesorum ingentes caelo cumulantur acervi!
Tot congesta simul veniens mirabitur aetas
Ossa fidem tante certam factura ruinae!"