argumentum
Occidua pastor uestes regione reuelatVirgineas, genus ac saluat mortale Maria
Virgo, parens Christi, plebs et Mutinensis honorat
Libera Reginum populum dulcedine uictus
5Panditur ecce dies: populo spectante, serenum
Virginis inde iubar Phebi resplendet in orbe.
Hinc dulcis magna exoritur pietate cupido,
Noscere mira Dei; capiunt spectacula magna,
Regino referente uiro. Sed tempora pacis
10Aurea nanque pia hinc Anechinus uoce perorat.
a. prefatio
Non rea fert animus iurgantia numina diuumVanaque nota sequi, humanam transponere formam
In genus alternum procerum lapsosque penates,
Nec data in ambiguis foliis responsa per auras,
5Non ueteres regum clipeos, nec funera dira,
Ciuiles gladios multaque ambage per amplum
Etatis spacium exertos recludere. At ipso
Tempore sub nostro sancte miracula quedam
Virginis atque Dei Matris certissima summi,
10Que Mutine populus deuoto pectore sensit,
Mens canit. Et nec te uatum, Parnase, priorum
Cantibus illustris, tua uotis cornua caris,
Templaque Niseo dudum repleta furore
Ipse colam, Cirrha nec erisque uocatus, Apollo.
15Interea nec uos, sed parcite nempe sorores
Ambrosios lauro suete uincire capillos,
Auxilio uerum nostra hec compellat arundo
More suo Muse. Simul et uos cedite, cuncte
Nanque dee quas turpis amorque infanda cupido
20Protulit esse deas; uates coluisse uetustos
Vos satis est equidem. Sicut surgente tenebre
Aurora fugiunt, sic uos radiante necesse est
Virgine diffugere et uestris habitare sub antris.
Tempus enim nunc uera loqui et sentita referre,
25Fingere nec decet. At tu, persanctissima Mater
Concipiendo potens Virgoque tumentibus ipsis
Visceribus Virgo geniti post tempora magni
Virgo tui, spes certa tuis, pietatis origo
Suffragium miseris, sapientia uera uocanti
30Templum iusticie, verum que Graius itemque
Castalii riuus fontis formosus et almus
Vatibus esse potes, si nostro tempore uatum
Laurus digna uiret, dulci pia rore Maria
Hanc ipsam mentem paulisper complue siccam,
35Annue deuote, totum miranda per orbem;
Hinc Muse liceat paulo tua signa referre
Que nostris sunt uisa oculis auditaque certe:
O Regina, tuas fac dignum pangere laudes.
Ac etiam pulcrum tibi sit, sanctissima Virgo,
40Sidereum uocitare uirum pariterque Camenis
Illustrem sanctis, cuius lyra nostra uigore
Insigni et uirtute pios queat edere cantus:
Hic diua pietate potens, hic fortis et alta
Mente grauisque, equis hoc nemo paratior armis,
45Iustior et gentes sceptro domitare superbas,
Pacificos decorare uiros et parcere dignis
Felix, et rebus nemo moderatior amplis.
Omnia nota tibi mundo surgentia toto,
Annuis ac ideo oranti, quia iusta precatur.
50Tuque igitur, quem mox Ligurum ducis aula frequentat
Regia, cesareo qui sceptro dignus et alto
Imperio, pulcros cui fert dare Roma triumphos,
Et merito nuper qui te prefecit apricis
Vrbibus inde suisque, ligustina qui iubet era
55Imperiis parere tuis populosque feroces
Et simul inuictos armis quoque nempe potentes
Consilio insignique tua sub sorte regendos,
Iam comes Anthoni, dignissime numine tanto,
Cuius colla iugo tumulo fondata rigenti
60Arx dedit Vrbini, Comes et de Monteferetro
Inclite, cui parent trine feliciter urbes,
Sponte sua famulantur item centum oppida culta,
Omniparentis adhuc mecum spectacula quedam
Virginis, obnixos dirusque perose superbos
65Contemplare, piis iam nunc te uocibus adde.
Hoc satis est, ceptis mirum prestare fauorem.
1.
Hanc, iam uexillis diuine Virginis urbemLibarat populus Reginus et inde tribunal,
Atque piis sanctam quadris fabricauerat aram,
Qua cruor omnipotens et corpus et hostia nostre
5Certa salutis enim debebat uoce leuata
Nanque sacerdotis celo descendere ab alto.
Obuia tum illi plebs Mutinensis facta secundo
Omine, cum sacris multum deuota iuuentus
Cleris signa ferens et sancte vella Marie.
10Hos motus fert fama nouos venisse supremo
Oceano, nobis nec sunt loca cognita prisca.
Sepius incerte uox in contraria fame
Labitur, et uariat rerum celebrata nouarum
Facta quidem, mentes diuerso murmure replet.
15Principium hec habuisse ferunt qua est ultima Thyle,
Alcides uel ubi disrupit saxa ruenti
Iam Thetidi faciendo uiam, penes inde Pirenos
Montes hi referunt dirimentes Gallica rura
Finibus Hesperiis. Prono tulit alter et ore
20Sublimem duxisse uiram, a regione Lemani
Ac reliquus dictu crebro venisse profundi.
Ast omnes quasi fantur et hec penes Anglica rura.
Quid, nobis si fama locum negat edere certum?
Motus hic est certus, miracula certa perinde.
25Ergo modum reserare decet fortasse priorem
Principii talis. Verum regione bubulcus
Occidua, ut dicunt, custos nam ruris honesti,
Forte boues curuo geminos copularat aratro
Euulsurus enim duro cum uomere sulcos
30Cum matutina radiabat Lucifer alba,
Mundanorum operum semper stimulator, et hostis
Nocturni uario rerum discrimine somni.
Postquam telluris per uiscera sanctus arator
Paulisper rigidum traxit cum pectore cultrum
35Nudato, cepitque boues stimulare quot horis,
Ecce senex longa grandique etate uerendus,
Immensam simulansque famem: "Miserere potentis -
Inquit - amore Dei, misero succurre labanti
Triticeo uictu: pectus satiare, bubulce,
40Exhaustum, hoc precor, ipse uelis". Tum purus arator
Dixit: "Amice, uale. Non est michi copia uictus;
Omnia consumpsi nuper cerealia dona,
Impellente fame". Retulit tunc hospes at illi:
"Quere locum uictus seruantem commoda cari:
45Nam dabitur satis, hoc sacro sub iure paciscor".
Miratus nimium agricola hic sincerus, aratrum
Linquens, nanque gradu properat qua parte recensque
Condere triticeum crustum. Spes nulla subibat
Attamen inde cibi, sed enim parebat ob ipsum
50Mirandum indictum, studet et properare. Repente
Tres fermentate Cererisque exinde reportat
Nanque globos niuis instar enim, stupefactus et inquit:
"Suscipe, doque libens diuinum munus, amice,
Non proprium. Matrona laris nec crusta peregit
55Talia nanque mei: uicium ignorantia nescit.
Mens erat at tanti michi nil superesse profecto
Muneris". Ast ille, albenti ceruice refulgens,
Dixit: "Perge cito, et salienti fontis in unda,
Que rorat placido nuper tua gramina riuo,
60Hoc submerge simul fermentum, denique cede:
Est expulsa fames, nec amor michi surgit edendi".
Ille magis mirans campi percultor opimi:
"Fonte carere agrum quamuis mea conscia tali
Mens norit, pergam", dixit. Tum iussa replebat,
65Inuenit et fontem, quo coram candida custos
Astabat succincta albam sub numine vestem
Angelico, mulier forma et pulcerrima uirgo
Hoc ignota uiro. "Quo pergis - et inquit - amice?
Ne refuge, et noli nostras conspernere uoces.
70Pande iter inceptum, et que uelox cura mouebat
Nunc te precipitem salientes currere ad undas".
Ille parum posita gressus formidine firmat,
Ac ait: "Ignoro talamo copulata iugali,
An sis uirgo uirens: diuina tibi ora nitescunt
75Cultibus in summis. Credo delapsa polorum
Cardine stellifero sis. Sed quecumque stuporem
Esse uelis magnum verumque per ora dedisti.
Nunc paulo erectus breuiter quecumque petisti
Affabor: totum cerno miranda per orbem.
80Sulcabam modo conuincto temone per agros,
Cum michi se obiecit quedam reuerenda senecta
Maiestas hominis, Christi sed amore petito
Pane, nichil credens verum supplere roganti
Certe ego posse viro, cum nil restarat inesum
85Iam michi digesto, suasique recedere. At ille
Triticeum docet esse cibum suetoque canistro.
Admirans pergo, inuenio, stupor occupat artus
Ignaros rerum, oblatos nec carpere uictus
Ac magis ipse cupit, iubet immo mergere in undas
90Has graciles, quibus ac ingens rigor ossa perambit:
Insolitum cerno fontem, et super omnia uultus
Admiror tantos, habitum, celestia et ora.
Expleturus enim senis eius iussa, frequento
Nanque gradum. Rerum que sit sententia profer,
95Si libet, alma, oro. Verum te scire decebat
Quidquid et ista ferunt miracula; solue parumper
Hec arcana Dei: tu non sine fontis et huius
Causa venisti custos. Assuesce petenti.
Post hec ipsa iube quidquid placet: omnia promptis
100Viribus efficiam, et tota cum mente replebo"
Dixerat. Illa, caput quassans, tunc talia profert:
"Cede retro, tecum gradiar, turbare nouumque
Non licet hunc fontem, inuentum nec mergere crustum
Munere diuino. Stat mens cognoscere canum
105Nanque senem. Tu perge prior, sequar ipsa uicissim.
Concipies quecumque notant arcana tonantis
Nanque Dei, illum quando uirum loquar inde morantem".
Postquam in conspectum uentum est senis omnipotentis,
Ipsa Dei cepit Mater tunc talia fari:
110"Nate, parens rerum celique immensa potestas,
Nate, tue semper precibus placate parentis,
Nunc pietas te nulla pium mouet? Omnia fato
Sic mandas properare suo? mortale genusque
Vno ictu eterni flammis furialibus ignis
115Mergere sicque iubes? Magno iam nuper Olympo
Nilque mee potuere preces, te iterumque secuta
Desuper in terras celeri et delapsa volatu,
Deprecor, hanc ipsam iratam pius exue mentem,
Parce tuo generi. Dudum iam, Nate, memento,
120Et Pater omnipotens: iuri contraria gens hec
Nanque tuo fueratque hominum simulacra colebat
Irrita, per scelus ac animas ducebat abortum:
Omina nanque tuis fuerant aduersa theatris.
Tum pia Maiestas fatalia rumpere pensa
125Vitam hominum uetuit. Rex maxime nanque polorum,
Nunc animas dura et celeri cura morte fideles
Spargere quid sentis et eas damnare profundo
Tartareo? Quid tot fers amisisse labores
Ingentes in cassum ac sustinuisse dolores,
130Innocuum quinis sanctum et fudisse cruorem
Vulneribus? Pereant si nunc mortalia membra
Omnia, dic, fuerit quis iam memor ominis alti,
Nominis atque tui? Fuerit cui passio menti,
Grata tibi, sed amara michi? Deuotus Eoo
135Ture tuas olim vel quis uenerabitur aras?
Forma noui generis ueniet, uetus illa malorum
Pernicies suberit paulatim. Soluere mundum
Vnda furens dudum quid profuit? Ignis edax quid?
Restaurare genusque iterum? Natura retraxit
140Inferior peiora sequi. Nam tollere turres
In celum cepere altum cum mente superba,
Vesano simul et statuerunt templa furori:
Culta cupido fuit, rerum et temerata libido
Defuit ac numquam talis furor; omne facesque
145Spondebat Stigias tempus mortalibus usque
Quo tua disposuit nostrum sententia ventrem
Incolere et gentis manibus te tradere inique.
Si tibi mens esset decreta reuoluere fata
Velle olimque etiam terras habitare profundas,
150Dic, ubi mater erit, dic, digna ubi uirga uirebit,
Que possit magnum Christi producere fructum?
At si nulla hominum irreuocabile flectit imago
Propositumque grauis manet hec sententia menti,
Non ipsis, sed cede meo sub corde dolori
155Infixo, precor ipsa per has lacrimasque fluentes
Perque diem qua nata fui tua mater et altrix,
Herodisque graues trucis impietate timores,
Atque fugam trepido semper cum corde uolucrem,
Vbera perque mea, infandos crucis atque dolores
160Post etiam quos orba tuli, miserere parentis,
O carum pignus, semper dulcissime fili,
Nanque tue, que te genuit, pietate leuares
Etherea scelus indignum non morte piares".
Dixerat, et lacrimis gremium madefecerat almum,
165Cum pater eternus, motus pietate profunda
Inque solum fixo sic talia protulit ore:
"Alma parens celi, totiens quid voluere verbum
Et mea fata premis? Precibus nec dicere contra
Fasque tuis, mundum penas nec inire nefas est
170Infernorum operum. Stabatque indicere finem
Peruersis nimbi magno cum flumine rebus,
Equor et insanum super ardua ponere saxa,
Ni tua me pietas et tandem oracula uincant.
Quid, pia, iam, genitrix, orbem defendere curas
175Tam nocuum? Ne uides patris per pectora natus
Ardet scissa nocens regno fulgere secundo,
Nec rubet obsceno letarier inde reatu?
Frater in arma ruit vulsurus uiscera fratris,
Cognate fiunt aciesque, superbia totum
180Occupat ast orbem, regit atque nefanda cupido
Coram oculis nostris, nullum fore nanque Tonantem
Astrigerum, et meditantur enim sine numine celum.
Fulmina non horrent igni delapsa trisulco
Icta urbesque domos et cruda minantia fata,
185Grandinis ac rabiem flamma mixtamque ruente,
Nec tedas celi nec tristia signa perinde.
Quid valet et putri terras contundere tabo,
Pestiferas clades vesane immittere genti
Horrendamque famem mille et discrimina rerum?
190Spernimur, et celo putat esse potentior ipso
Quisque uirum, quoque celicolis plus posse beatis.
Anxia mens magis est: Petri senioris et equi
Successor, captus tumideque cupidine pompe,
Impietatis adhuc trahitur sub scismate Auerno.
195Adde etiam, galee mutata est infula crista:
Lancea nam sceptri, mortali crassa cruore,
Iam pastoralis graditur uice, ferrea uestis
Et lorica locum circundat nanque beate;
Aras hic spernens et Martia castra frequentat,
200Immemor ac Verbi, docui quod protinus, olim,
Imperium non esse meum de pondere terre.
Hos, pia, defendis, genitrix? Defende quot annis
Me flexere preces, non ingratissima mundi
Machina. Quid nobis, si non uenerabitur aras
205Ille pias? Laus et nec odor me mouit Olympo
Thuris, sed pietas humane perditionis.
In chaos obscenum tenuissem lustra futuri
Temporis, enormis non usquam uita fuisset.
Quid, si non alerent uentos mortalia membra
210Per tenues animam? Celo regnabimus amplo,
Expertem sceleris mundum hunc letabor et esse.
Cedo equidem lacrimis, versa est sententia retro
Nanque tuis. Vivat genus ac mortale resurgat,
Ethere et in terris uincat tua summa uoluntas".
215Hec ubi dicta, solum toto tremefecit in orbe,
Et mare quassatur, vario sub murmure currit
Aer, hinc celso subito se condit Olympo.
Inde salus hominum Virgo sua verba colono
Transfert semianimo: "Sensisti - dixit -, amice,
220Nam deflenda olim fuerit que fontis origo?
Quique senex? panis trinus? que ego, Virgo, parata
Ac fueram frenare manum, ne tangeret undam?
Fons est hic mundus, panis tres signat et orbis
Partes: sunt Asie et Libice regionis itemque
225Europe. Has omnes tua iussu palma Tonantis
Mergebat; fontis designat limpha reperti
Nam mare, quod fluctu totum extinxisset et orbem.
Mater ego Christi vetui: tu pergeque fando
Gentibus humanis quod totum lumine certo
230Rite recepisti, dabitur tibi certa fidesque.
Nanque boues ipsi humana rem uoce loquentur
Mirificam. Gentesque pias tu deinde moneto
Induere hos habitus et nostro nomine circum
Vrbes lustrare et procedere cantibus almis
235Vsque ad finitimas oras, actisque diebus
Nanque nouem, mores illis talesque relinquant,
Voce Deumque pia magnum et placare tonantem
Concertent: post hec vobis meliora parantur".
Dixerat. Ethereo subito circundata pulcro
240Nanque choro, auricomum caput inter sidera fixit,
Pane reportato omnipotentis ad atria nati.
Agricola, huc illuc uoluens trepidantia circum
Lumina, sepositum paulo perquirit aratrum,
Et properans sancte iussis parere Marie,
245Vt repetat limen cepit stimulare iuuencos.
Vngula fixa solo neglecta cuspide cornus
Heret; post quedam bos uulnera talia fatur:
"Seue quid hos laceras artus, oblite Marie
Iam iam verborum? Ne tulit tibi signa, bouesque
250Admiranda canent fidei sub teste superne?
Non petis ac stimulas; sed enim stimulare nefandum
Nil ualet, omnipotens ubi virtus celsa moratur.
Subque caua pedibus: tu prono nanque ligone
Inuenies arcana Dei". Nec plura locutus,
255Mutuit. Agrestis uir obstupet, inde lacessit
Plures nanque choros hominum ingentesque cateruas.
Iamque etiam fertur dudum, dum Roma furores
Sanguine ciuili sparsos ruitura subibat,
Mira tulisse bouem diuinoque omine verba:
260Roma, caue tibi. Multique audiuere quirites.
Sepe Deus timeant mortales spernere quod fas
Ignotis causis portentaque talia mandat,
Vt uideant celso sit quanta potentia celo.
Ecce solum eructant, etiam boue nanque monente:
265Inuenere librum, superi quo arcana Tonantis
Multa teguntur enim, ueluti meditantur et omnes.
Nulli erat atque datum talem reserare libellum.
Pontifici statuunt Romani portare beato.
Incipiunt uellare comas, velut ille bubulcus
270Aiebat sanctam modo precepisse Mariam.
2.
Emicat hic motus discurrens ordine pulcroIn Romanam arcem. Sed iam Mutinensia castra
Attigit, et muros iuxta consederat urbis.
Egredimur contra gaudentes more beato:
5Felix qui citius Cererem deferre recentem
Dulce merum et poterat propter recreare nitentes
Veste sub albenti. Fluit obuia libera plebs hec,
Ingentes dapibus uariis onerata quadrigas,
Cum cecas Aurora polo disiecerat umbras
10Crinibus auriferis, uultu radiante rubebat
Coniugis et linquens croceum percompta cubile.
Comminus hanc Titan in sidere lora uehendo
Quadrupedum astreo sequitur, mortalibus almam
Lucem promittens, que spes augebat amenas
15Posse Dei uultus et Virginis ora tueri.
Iam patulas ierat certissima fama per aures
Intemerata uelut phebeiam Virgo figuram
Nanque suam populis retegebat sidere claro.
Concurrunt pariter deuoto lumine cuncti
20Ethera uerum auidis ferientes uocibus altum,
Vere uelut tepido, linquentes agmine crebro
Australes portus, uolucres sata nostra querelis
Arua petunt, uisis et floribus aera replent
Murmure nanque pio, et campis glomerantur apricis.
25Conuenere ubi, iunctas clara ad lumina celi
Attollunt palmas, undantia pectora pulsant
Et lacrimis: sanctum pure sic Virginis orant
Sidus, item crepitant celorum his uocibus axes:
"Humanos, Regina poli, miserata labores
30Semper et afflictum genus hoc mortale sinistris
Fatis erigere et pro nostra, Virgo, salute
Natum orare Deum semper prece sueta potenti,
Da, pia, da, Virgo, quidquam si forte meremur
Ante tue radios frontis, miracula pande,
35Et qua parte libet uultus ostende serenos
Ipsa tuos: possit gens hec fecunda malorum
Atque salutiferam fidei ridere coronam
Prona satis, quantum tu sis pietatis origo
Cernere, siderei quantum quoque lumen amoris,
40Et quantum sperare fides ualet alma beatis.
Inclita sed Virgo, maculas ne respice nostras:
Quamuis multiplici illaqueemur origine culpe,
Indignum, tamen at sperans, ne desere uulgus.
Si tua Parma olim potuit spectacula nosse,
45Si potuit Regina cohors, si totus itemque
Mundus ab occidua motus regione reuisit
Finitimique omnes, nunc desperare licebit
Huic solum populo? Mater, miserere, deorum,
Obtutu nos cerne pio miserere precantum.
50Hos tibi nunc festos uoto instituemus honores,
Nomine proque tuo mundi spoliabimus huius
Vellera labentis, capientes candida lina,
Magnaque sanctorum penetralia trina colemus
Muneribus dignis luce omni, carmine sancto
55Pangemus dotesque tuas". Vix talia uulgus
Labile complerat, crocei cum Phebus Eoi
Crinibus auratis emergit clarus in orbe.
3.
Panditur ecce dies, radiat iam lumine TitanMagnifico terras, nullaque serenior unquam
Luce fuit, subito et nobis spectantibus almum
Occulit ipse iubar nullis adopertus ab undis:
5Credimus extinctam celo fore lampada solis.
Plebeia extemplo magnus stupor ora momordit:
Membra rigore tremunt, ceu uiso nauta sereno
Aere, quem sequitur nimbose turbida noctis
Insperata etiam facies, dum sidera cara
10Cedunt, immanem timet ipse subire procellam.
Non secus ipsa, globo et solis fugiente decore,
Plebs pauet extremos mundi aduenisse labores.
Mox nudum deflexa genu "Miserere" frequentans
Et "Nobis miserere tuis, clarissima celi
15O Regina" refert, "summi quoque sponsa Tonantis
Et Mater pietatis", item "dulcissima Spes" et
"Vis mortale genusne nouissima rumpere fata?"
Vix ea finierat, cum Diuum Mater aperto
Sese offert celo lacrimose aspectibus urbis;
20Solis corde micans, tam miro nanque decore
Illius extinguens radios cuicumque tueri
Luminibus fixis corpus solare dabatur.
Ceu datur alitibus, natura dante, petulci
Nanque Iouis iubar intemeratum cernere solis
25Ipsius, atque acie stabili penetrare deorum
Sidereas sedes, sic et, nutante Maria,
Fas erat immoto Titania corpora uisu
Tunc lustrare quidem, Diuumque arcana tenere.
Dicite qui causas rerum uariosque labores
30Astrorum ingenti persepe errore piatis
Egra fides quibus est corpus telluris et arcum
Oppositum paribusque inter duo lumina punctis,
Hoc propter Titana pati, et diffundere lumen
Nullum posse suum, radios nec tradere terris.
35Cornua tunc Phebes celo non plena rotabant,
Tindaridas geminos Ledea tenentia et astra.
Virginis Astree in talamos recubabat Apollo,
Et properans equare diem et sua tempora nocti
Reddere iam gelide, que corniger hauserat Helles
40Portitor infelix fugientis uota nouerce
Impia, germano tranante ad Phasidos undas.
Ergo quid audetis? Vanas superaddite curas
Ac aliis uestram mentem exagitate querelis.
Dicite si ualeat nimio feruore uidendi
45Infixos radiis oculos lucentibus inde
Atque repercussos Phebi splendore corusco
Hoc turbatam aciem quodam phantasmate falso
Corpore Phebeio sibimet peperisse figuram.
Ante oculis quam quisque suis lustraret Olympum,
50Cernebat terras radio splendore uacantes.
Hinc uultus uotiuos sublimabat ad amplum
Ethera prospiciens, qua cuncti parte iacebant
Inque solum rigidum lapsi "Miserere" uocantes,
Nubibus undiferis priuatumque undique solem
55Accipit et nullo proprio splendore potentem.
Omnes erecte, ne quo discrimine lucis
Insontes etate puer uirgoque tenella
Et rea multimodo uite feruore iuuentus,
Inde senectutis fato spes aucta propinquo,
60Mundanam cupiens tunc uerum soluere labem,
Sensibus integris decernunt numina solis
Atque triumphantis celestia Virginis ora.
Quis putet in tanta phantasmata sistere turba?
Credere sed dignum quod sensimus atque decens est,
65Sicut et ipse comis offuscat cetera Titan
Sidera, cum roseis maiori lumine Virgo
Irradiata fugat Phebeios nempe uigores.
Imperium Oceano dum dudum Roma ferebat
Ethiopum soles sceptro et uictore premebat,
70Per uiros Penos et suppeditare triumphis
Strinxerat Oenotriis, cornu deponere Parthos
Curuatum et mortale nimis fugiente sagitta
Iusserat, et totum dum mundum in pace regebat
Astrifero simul et famam equiperabat Olympo,
75Fertur tunc Phebi radio monstrante Sibilla
Cesaris Augusti clarissima lumina Regem
Celorum uidisse Deumque sub ubere Matris
Sancte, uirginei et fomenta capessere lactis.
Rex terre Regis celorum protinus alti
80Immortalis, item sed se mortale renoscens,
Virginis et uise certissima numina adorat.
Illicet heroum que tunc de more pararant
Romulei delubra sibi, simulacra Iouique
Equa patri diuum sic gens decepta ferebat,
85Precipitare iubet radicitus omnia, spernens
Se dicique deum, quoniam ruiturus ad antra
Ceca Herebi, nouitque nefas ascribere membris
Lapsuris numen quod possidet alta Potestas.
Et nedum diuis pateretur honoribus ambi,
90Sed non est regale sibi describere nomen
Passus, tanta fuit Regi reuerentia summo.
Si de gente deum falsorum sole micante
Virgineos celo uultus et numina Christi
Omnipotentis item simul et cum uate Sibilla
95Luminibus Cesar certis susceperit, unde
Ceca supersticio nobis non credere natis
Christicolis, quacumque poli nunc posse tueri
Ora Dei faciemque simul stellantis ubique
Virginis, attrito si ardemus pectore diuam
100Solliciti obseruare fidem? Sino multa profetis
Vatibus atque Deum dudum cantata profundis
Talia, que genti iam sunt concreta uetuste.
Ecce igitur populo, planctu reuocata, beate
Ostendit sese pia Christiparentis imago
105Ante iubar Phebi, cui uestis pendet ad unguem
Aurea celesti tractim contexta colore,
Sidereis redimita comis, cui nanque coruscum
Purpureumque inerat uellus, bipatentibus ulnis
Ambrosiis, plebi magna pietate labanti
110Precipuum roseo uultu designat amorem.
Angelicam laxans uestem de more uolantum
Alarum, uelut alba quidem iam sole columba
Icta humeros calido, calamos distendit apertos,
Aut sicut teneros dulcis matrona nepotes
115Ampexu religare cupit, sua brachia pridem
Exerit, ostrifera palmis pendente sub amplis
Veste etiam, Virgo sic et celestis amictu
Nanque uidebatur patulo, sua pignora nosque
Vlnis ipsa suis uelle accumulare beatis.
120Inde coronatum serto rutilante magisque
Iaspide puniceo uel murice nanque micanti
Luciferi magis et radio surgentis Eoo
Virginis accipiunt caput et sacra tempora dive.
Ignifer et circlus cingebat et aureus illam,
125Ceruleis uerum mixtusque coloribus alto
Vertice dependens circum et reuolutus ad imum,
Nube caua ueluti radiis depingitur Iris
Nanque Latonigenis, ubi stat densissimus imber,
Icta quidem, uario in girum et signata colore.
130At satis ut genti, auricoma ceruice refulgens
Flamine diuino et Nato comitata tonante,
Vrbane patuit, sensu euanescere nostro
Vidimus et celo subito se condere magno.
Nec mora, sol terras radiis illustrat ab alto
135Cardine dissiliens, nos et splendore coronans
Aurifero, absenti uerum mirabile fatu.
4.
Exoritur subito noscendi magna cupidoPlura etiam, nec enim dubitamus multa tenere.
Labimur in plebem Reginam protinus omnes
Accincti, pallore genas feriente stupore,
5Et quasi semianimes, quoniam prius omnis in alta
Tardus erat constare fide, nec credulus usquam,
Donec certa suo lustrauit numina sensu.
Postquam commixti fidos scrutamur amicos
Quisque suos, ast ille uocat: "Dilecte, morare,
10Pande, precor, si forte tue miracula gentes
Accepere olim, dum uos processio sancta
Circum urbem nostram tali pietate uehebat".
Ille, pio circumuoluens sua pectora uultu,
Talia cepta refert: "O, magna sorte beati
15Sunt, quorum hic habitus sanctissimus ora coronat:
Vrbs felix, fructus felices, equora, campi,
Omnibus alta quies Christique fidelibus almis.
Mira canam, ueris dictis aduertite mentes:
Pars michi uisa adeo, pars est aliisque relata.
20Prima dies aderat, qua nos uexilla beate
Omniparentis enim decretoque ordine pulcro
Aere sustulimus uolitantia nanque sereno.
Vidi ego, sic multi, albentem descendere nubem
Ethere paulatim. Iam sol profugarat ab ortu
25Exiliens roseo stellarum nanque uigores.
Nullum nusquam aderat sidus, nisi cornua Phebes
Occasu iam prona suo, conuexa polorum
Vndique clara nimis, nebulisque expertia nigris.
Hec, quam nunc memoro, aerios sed sola tenebat
30Arcus, et speculi radiantis more rotunda.
Candida sed medio postquam fuit aere nubes
Parte uolans nulla, ceu fixa, in sede quieuit.
Non Euro paret paulo per inane iocanti
Flaminibusque Nothi, nullo spiramine moti
35Aeris undatur: miramur at inscia turba,
Figimus atque gradus, oculos nec flectimus inde,
Sperantes uisu mirabile cingere quidquam.
Ac ueluti campis quos uomere uertit arator
Vernali, attentis spacians gradibusque canoris
40Turba gruum, cernens pluuiam crebrescere celo,
Colla leuat, fixosque oculos in nube reponit
Dulcifluo sperans alas rorare liquore.
Interea, dum sic pendemus pectore toto,
"Virgo, - puer clamat - Virgo, miserere, Maria",
45Hanc ipsam nubem magnisque ululatibus ambit.
Voce illum sequimur tali "Miserere, Maria",
Etheraque ingenti simili clamore replemus
Curuati ad terram, sic et damus ora iacentes
Puluerulenta solo, nisi nil "Miserere" sonantes.
50Erecta in nubem subito ceruice serenam,
Magna Parens celi nobis pietate profunda
Exerit ora palam, quanto fulgentia circum
Luna micat pleno splendore a fratre recepto
Noctiuaga surgens rubicundo in lumine biga.
55Illa ad nos radiis diuum fundebat odorem
Virgo pia, et lateri Rex filius ipse polorum
Terrarumue simul dextro fulgebat, at inde
Membra etiam quinis promens traiecta flagellis,
Vt genus hoc hominum inferna regione labantum
60Nanque potiretur, celo gauderet et alto.
Angelicis comitata choris fragrabat et ipsa
Leua, caput uinctum nimium lustrante corona
Illi erat, ethereo et circum uelante colore.
Ac super Eoo iam Libra emerserat orbe
65Lancibus obscuris, quia clarus pectora Titan
Libabat sterilisque propinque Virginis ora,
Cum stetit ante oculos nostros Regina Tonantis
Excelsi Mater. Sed cum quasi Phebus ad axem
Australem uolucres stimuloque fugabat adacto
70Quadrupedes, nostris oculis euanuit alma
Virgo parens Christi, ambrosios dedit atque recessus:
"Quis stupor oppressa stillantia protinus ora?
Cur fletis?" Multi flebant, pietate mouente.
"Sistite iam lacrimas, precor, - inquit - tollite mentes
75Ad celum: uobis uerum meliora parantur
Omina, uirginea Matris pietate ferente
Eterne, sed magna etiam portenta supersunt".
Diximus: "Hoc satis est. Sic nos in sole corusco
Nuper honorande iam semper Virginis ora
80Vidimus. At si quid superest, nunc pande, precamur".
Exequitur placido uultu et pia uerba resoluit:
"Postquam Regnatrix superum magnique Creatrix
Nanque Dei celso se miro et iunxit Olympo,
Ecce uolans nobis coram stridentibus alis
85Alba columba micat, celo ueniebat ab ipso,
Agmina nostra rotans non parua temporis hora.
Nunc acie prisca, nunc et uolitare suprema,
Ordine nunc pulcro, celeri collapsa uolatu
Circuit et medias calamo crepitante cohortes,
90Custodemque uie nostre tunc celitus alta
Madre Dei lapsum subito meditamur et omnes.
Ales et ipsa Dei, postquam satis agmine nostro
Nanque moram traxit, plumis candentibus altum.
Aeraque ingreditur, caput inter et astra locauit.
95Tantus auem sequitur fugientem stridor ad auras,
Quantus enim nautis, dum soluunt litore proras,
Occurrit, dum grata oculis rutilantia celo
Sidera se celant, uento linquente carinam.
Nunc opus aggredior mirandum. Tempore nostram
100Preterito, ut mos est, urbem uexarat Erinys
Sulfureis facibus diroque armata flagello.
Nanque truces frater capulos in uiscera fratris
Merserat, inde ferox tremulique per ossa parentis
Filius abdiderat, fracta pietate, cruentum,
105Horrendum dictu, ferrum. Sic, iure fugato,
Cuius dextra etiam roseumque haurire cruorem
Illius optabat, totam discordia demens
Vrbem his ac odiis bona cuncta ruentibus atris
Leserat ignifico sic menia nanque furore.
110Ast ubi coram oculis spectacula tanta refulgent,
Pax animos lenit subito tranquilla feroces.
Ille odium cesi deponit fratris, et ille
Collisum ueniam poscit sic nanque propinquum.
Penitet hunc patrium et fraternum hausisse cruorem,
115Ille ensemque hosti prebet sua colla coruscum
Sternere nanque iubens. Sed tunc pius hostis amicos
Ostendens uultus clamat: "Miserere meique,
Tu potiusque hoc finde tuo iam uulnere corpus".
Fundit uterque pias lacrimas, amplexibus atque
120Dulcibus ora replent; discordia nanque, malorum
Nutrix cunctorum, cedit, Flegetontis ad undas
Sulfurei detorquet iter, quibus illa perinde
Venerat ad superos diris onerata colubris,
Gratia sidereo gremio delapsa Marie
125Virginis et regnat, mentes celestis amorque
Conciliat seuas. Ceu, si iam uera canebant,
Orpheus dulcisono iungebat carmine natus
Calliope ceruum rabido sine lite leoni
Atque lupos ouibus stabili cum pace dicabat,
130Non aliter discors rabies sub numine tanto
Exilit, urbanas linquitque fugata quietes".
Dixerat, omnis aitque quam magna potentia celse
Virginis. Accipiens genitor meus omnia que tunc
Is uir protulerat grauis, illicet ipse profundo
135Suspiciens celo, connexis talia palmis
Orat uoce pia, et celeberrima numina pulsat:
5.
"Christe Pater, cunctarum eterna potentia rerum,Celisator, summeque simul fabricator et arcis
Quique animas celato in corpora fundis ab alto
Celo equidem, retrahisque etiam, dum uita recusat
5Ire per obscenum, fatis urgentibus, orbem,
Aspice sordentem miserando crimine mundum,
Aspice terrarum tractus, maris atque profundi
Armisonos fluctus: sunt undique bella, furores,
Insidie, fraudes, et mille pericula uite;
10Noctisate in superis regnant serpente sorores
Armate nigro, nullaque in parte salutem
Cernimus, heu miseri, precio tua sancta tenetur
Religio, cedit uirtus, iniuria summo
Imperat alta loco, Bacchus ueneratur, et ipsa
15Ara micat Veneris, totoque illabitur orbe,
Numine uictrici, nimium uesana cupido,
Legibus et cesis, urbes uiolentia conflat,
Mars fugat innocuos, squalent torporibus agri.
Iam, Pater omnipotens, iam respice secula fessa
20Pondere tartareo, mundo miseresce labanti.
Etatem uariare decet, da tempora pacis
Aurea stellate, furibundaque secula dele.
Ceu dudum quando cum Sancto Flamine uentrem
Virginis ingressus, crudelia regna perosus,
25Moribus auratis totum et sub legibus orbem
Pacificis gaudens humana carne dedisti,
Vrbibus Ausoniis saltem non uiuere Marte
Sub duro liceat, possint ad aratra iuuencos
Iungereque agricole tuti, populante cohorte
30Nulla, haud innocuos equite usurpante labores,
Succedantque suis mature falcibus herbe.
Protinus intenta et magnis de more tropheis
Roma iterumque alieque urbes concordibus ipsis
Nanque animis, uerum Babilonis regna superbe
35Ense petent iusto, Iude et populabimur arua,
Et Libanum cedris superabunt arma uirentem
Ausonia, et montem qui te lustrabat oliuis
Percutiemus, adhuc propter reparare salutis
Humane lapidem, qui iam tua pectora sumpsit,
40Caldeos tumulos et barbara regna ruemus".
Hec ubi, turba nouo miscetur nanque stupore.
Aureus ille color radiantis in ethera Phebi
Candida lina notat patulum dispersa per agrum,
Circuit et nostras uestes, croceique metalli
45Induit ex omni diuinum parte colorem.
Si Deus omnipotens iustis mortalibus aures
Inclinat, uigilique oculo bona cuncta coronat,
Ne dubites, Anechine pater: tua uerba tonante
Sunt suscepta Deo. Quis religiosior usquam
50Vrbe fuit tanta? quis nostris iustior oris?
Fortior et patria duros tolerare labores?
Est experta fides, simul et constantia cunctis
Iam rebus, tua que sit munificentia, pauper
Nouit homo, gradibus dum te fortuna secundis
55Extulerat, sanctum semper seruare modumque
Mens tibi, in aduersis quanto patientia tecum
More fuit, gens omnis habet certissima signa.
O pater, ista Dei omnipotentis cura recursat
Humanum genus, et uerum meliora futuro
60Promittit seclo: surgentia signa recludunt.
Quo fuit imperium tantumue potentia que nam
Florida, uelque ducum tam summa licentia mundum
Que sic unanimem, grato et transire paratu
Duceret? Aut ubi Pontificis tam lingua diserto
65Aurea forte micat summi sermone per orbem
Agmina tanta hominum suaderet hoc ordine pulcro
Conuentus habuisse simul, patriosque penates
Linquere, finitimas his cultibus ire per urbes?
Reginus tunc ciuis ait: "Si numina pacem
70Afflarent superum, Italieue quiesceret orbis
Sidere tranquillo, uel barbara regna uocarent
Ausonios ensesque thorum reparare Tonantis
Roma peroptaret, sancte legionis et agmen
Nobile densaret suetos tractura triumphos,
75Dux celestis adest, satus ac de stirpe superba
Iam Vice nam Comitum, comes inclitus atque potentum
Virtutum, et Ligurum dux prestantissimus, istis
Ominibus dignus, noster sublimis et heros,
Sidereum Italie iubar, et certissima pacis
80Spes orbe in nostro, Imperii dignissima palma
Romani: qui nanque Scythas et Caspia sceptra
Atque Promethei quidquid Caucasus amplus ab alto
Vertice despectat, uersus redolentia regna
Nanque Arabum felix superaret Marte secundo.
85Dux erit ac Macedon contra Babylona superbam,
Christi illustris item nam uindex Titus acerbum
Celitus immissum Iudea in uiscera fulgur,
Aut erit hic Phario qui firmet litore classem
Augustus uerum numeroso milite Cesar,
90Qui uehet albentes ueterum de more triumphos.
Roma, tuum iam tempus adest, quo lapsa profecto
Surgere magna potes, toto et dominarier orbe,
Sole sub hoc ipsoque iterum splendescere mundo.
Vincula rumpe more, sidus cognosce beatum,
95Da tua rostra duci illustri regalia tanto.
Instabiles populi sanctissima iura colentque,
Atque magistratus surget, simul illa senatus
Inclita maiestas augebitur, undique pressum
Imperiumque iterum sitientes ibit ad Indos.
100Deprecor, o Superi, tuque o sanctissima Mater,
Nostra simul genitrixque Dei reuerenda tonantis,
Si uultis uestram Italiam sub pace teneri
Auricoma, nostro liceat fulgentibus armis
Vndique nanque duci uictricia figere castra
105Cesareosque Italis populis edicere mores.
Tunc furor et cedet rapiendique impetus atrox
Nocturnumque nefas; rigido discordia ferro
Nesciet ipsa minas, terrore accincta nefasto,
Spargereque in medium; tremulus metus omnis itemque
110Mors aberit non digna quidem. Iam nulla medele
Vulnera curabunt, surgent placidissima Iani
Tempora in Ausonia dudum regione bifrontis
Acta quidem, quando Latium Saturnus adiuit
Nanque Iouis fugiens iras et tela proterui.
115Hoc duce, barbaries celso contraria Christo
Infandos cultus deponeret atque cruentos.
