Vida, Marco Girolamo Cremona fere 1485 - Alba 1566, scacchia ludus, scacchia ludus lud. scacchia ludus (J. J. I. Hoffmann, W. Ludwig, 1979)

Ludimus effigiem belli simulataque veris
Praelia, buxo acies fictas et ludicra regna,
Ut gemini inter se reges albusque nigerque
Pro laude oppositi certent bicoloribus armis.
5Dicite, Seriades Nymphae, certamina tanta
Carminibus prorsus vatum illibata priorum.
Nulla via est; tamen ire iuvat, quo me rapit ardor,
Inviaque audaci propero tentare iuventa.
Vos per inaccessas rupes et inhospita euntem
10Saxa, Deae, regite, ac secretum ostendite callem.
Vos huius ludi in primis meminisse necesse est.
Vos primae studia haec Italis monstrastis in oris
Scacchidis egregiae monimentum insigne sororis.
Iuppiter Aethiopum sedes et Memnonis arva
15Iverat, Oceani mensas dignatus amici,
Qui sibi tum optatis iunxit Tellurem hymenaeis.
Affuit una omnis Superum chorus: omnia festo
Aequoris immensi resonabant litora plausu.
Ut dapibus compressa fames mensaeque remotae,
20Quo Superum mentes ludo mulceret inani,
Oceanus tabulam afferri iubet interpictam.
Sexaginta insunt et quattuor ordine sedes,
Octono. Parte ex omni via limite quadrat
Ordinibus paribus, nec non forma omnibus una
25Sedibus, aequale et spatium, sed non color unus.
Alternant semper variae, subeuntque vicissim
Albentes nigris, testudo picta superne
Qualia devexo gestat discrimina tergo.
Tum Superis tacite secum mirantibus inquit:
30Marti aptam sedem ludicraque castra videtis.
Hoc campo adversa acies spectare licebit
Oppositis signis belli simulacra ciere,
Quae quondam sub aquis gaudent spectacla tueri
Nereides vastique omnis gens accola ponti,
35Si quando placidum mare et humida regna quierunt.
En vero simulata adsunt qui praelia ludant."
Sic ait et versa in tabulam deprompsit ab urna
Arte laboratam buxum simulataque nostris
Corpora, torno acies fictas albasque, nigrasque,
40Agmina bina pari numeroque et viribus aequis,
Bis nivea cum veste octo totidemque nigranti.
Ut variae facies, pariter sunt et sua cuique
Nomina. Diversum munus, non aequa potestas:
Illic et reges paribus capita alta coronis,
45Et regum pariter nuptas in bella paratas
Cernere erat. Sunt qui pedibus certamina inire
Sueti, sunt et equis qui malint, quique sagittis,
Nec deest quae ferat armatas in proelia turres
Bellua. Utrinque Indos credas spectare elephantes.
50Iamque aciem in versum statuunt, structaeque cohortes
Procedunt campo castrisque locantur utrisque.
Linea principio sublimes ultima reges
Parte utraque capit quartis in sedibus ambos
Tractu eodem adversos inter se. Sex tamen aequis
55In medio sedes spatiis hinc inde relictae.
Sede albus sese nigra tenet, ater in alba.
Proxima reginas capit orbita. Regibus ambae
Haerent quaeque suo. Dextrum latus altera, laevum
Altera lege datis tangunt stationibus, atrumque
60Atra tenet campum, spatio stat candida in albo,
Et proprium servant prima statione colorem.
Inde sagittiferi iuvenes de gente nigranti
Stant gemini, totidem pariter candore nivali,
Nomen Areiphilos Graii fecere vocantes,
65Quod Marti ante alios cari fera bella lacessant.
Continuo hoc inter rex nec non regia coniux.
Clauduntur medii: duo dehinc utrinque corusci
Auratis equitis sagulis cristisque decori
Cornipedes in aperta parant certamina Martis.
70Tum geminae velut extremis in cornibus arces
Hinc atque hinc altis stant propugnacula muris,
Quas dorso immanes gestant in bella elephanti.
Postremo subeunt octo hinc atque inde secundis
Ordinibus pedites, castrisque armantur utrisque
75Armigeri partim regis partimque ministrae
Virginis armisonae, quae prima pericula belli,
Congressusque ineant primos pugnamque lacessant.
Non aliter campis legio se buxea utrinque
Composuit duplici digestis ordine turmis,
80Adversisque ambae fulsere coloribus alae,
Quam Gallorum acies alpino frigore lactea
Corpora si tendant albis in proelia signis
Aurorae populos contra et Phaethonte perustos
Insano Aethiopas et nigri Memnonis alas.
85Tum pater Oceanus rursus sic ore locutus:
"Coelicolae iam quaenam acies, quae castra videtis,
Discite - nunc neque enim sunt haec sine legibus arma -
Certandi leges, nequeant quas tendere contra.
Principio alterni reges in praelia mittunt
90Quem pugnae numero ex omni elegere suorum.
Si niger arma ferens primus processit in aequor,
Continuo adversum semper se candidus offert;
Nec plures licet ire simul facto agmine in hostem.
Propositum cunctis unum, studium omnibus unum
95Obsessos reges inimicae claudere gentis,
Ne quo impune queant fugere atque instantia fata
Evitare; etenim capiunt ita praelia finem.
Haud tamen interea cuneis obstantibus ultro
Parcunt, sed citius quo regem sternere leto
100Desertum evaleant, caedunt ferro obvia passim
Agmina. Rarescunt hic illic funere semper
Utraque castra novo; magis ac magis area belli
Picturata patet; sternuntque caduntque vicissim.
Sed caedentem opus est sublati protinus hostis
105Successisse loco et conatus vindicis alae
Sustinuisse semel; mox, si vitaverit ictum,
Inde referre licet se in tutum praepete planta.
At pedites prohibent leges certaminis unos,
Cum semel exierint - facilis iactura! - reverti.
110Nec vero incessus cunctis bellantibus idem,
Pugnandive modus: pedites in praelia euntes
Evaleant unam tantum transmittere sedem,
Inque hostem tendunt adversi et limite recto.
Congressu tamen in primo fas longius ire,
115Et duplicare gradus concessum. At cominus hostem
Cum feriunt, ictum obliquant et vulnera furtim
Intentant semper lateri cavaque ilia caedunt.
Sed gemini claudunt aciem qui hinc inde elephanti,
Cum turres in bella gerunt ac praelia miscent;
120Recta fronte valent dextra laevaque retroque
Ferre aditum contra campumque impune per omnem
Proruere ac totis passim dare funera castris.
Ne tamen obliquis occultent nixibus ictum,
Qui tantum mos concessus pugnantibus arcu,
125Dilectis Marti ante alios. Nam semper uterque
Fertur in obliquum, spatiis nigrantibus alter,
Alter candenti semper se limite versat,
Directisque ineunt ambo fera bella sagittis.
Nec variare licet, quamvis fas ire per omnem
130Hinc atque hinc campum atque omnes percurrere sedes.
Insultat sonipes ferus atque repugnat habenis.
Numquam continuo stipata per agmina ductu
Procurrit. Tantum sursum sese arduus effert
Semper et in gyrum gressus magno impete lunat
135Curvatos duplicemque datur transmittere sedem.
Si nigrante prius campo expectaverit, album
Mox petere et sedis semper mutare colorem
Lex iubet ac certo semper se sistere saltu.
At regina furens animis pars optima belli,
140In frontem, in terga ac dextram laevamque movetur,
Itque iter obliquum, sed semper tramite recto
Procedit; neque enim curvato insurgere saltu
Cornipedum de more licet. Non terminus olli,
Nec cursus meta ulla datur. Quocunque libido
145Impulerit, licet ire, modo ne ex agmine quisquam
Hostilive, suove aditus occludat eunti.
Nulli etenim super educto fas agmina saltu
Transiliisse; equiti tantum haec concessa potestas.
Cautius arma movent gentis regnator uterque,
150In quibus est omnis spes ac fiducia belli.
Omnibus incolumi rege stat cernere ferro:
Sublato pugna excedunt et castra relinquunt.
Ille adeo in bello captus secum omnia vertit.
Ergo haerens cunctatur, eum venerantur et omnes
155Agmine circumstant denso mediumque tuentur.
Utque armis saepe eripiant, sua corpore bello
Obiiciunt mortemque optant pro rege pacisci.
Non illi studium feriendi, aut arma ciendi;
Se tegere est satis atque instantia fata cavere.
160Haud tamen obtulerit se quisquam impune propinquum
Obvius; ex omni nam summum parte nocendi
Ius habet. Ille quidem haud procurrere longius ausit,
Sed postquam auspiciis primis progressus ab aula
Mutavit sedes proprias, non amplius uno
165Ulterius fas ire gradu, seu vulneret hostem,
Seu vim tela ferant nullam atque innoxius erret.
Hic mos certandi, haec belli antiquissima iura.
Nunc aciem inter se certantes cernite utramque."
Sic ait. At quoniam, quoties fera bella fatigant
170Mortales, Superi studiis diversa foventes
Ipsi etiam inter sese odiis bellantur iniquis,
Maximaque interdum toto ardent praelia caelo,
Iuppiter omnipotens folio rex fatus ab alto,
Omnes abstinuisse iubet mortalibus armis,
175Atque minis, ne quem foveant, perterret acerbis.
Tum Phoebum vocat intonsum Atlantisque nepotem
Egregium, furto peperit quem candida Maia,
Insignes ambos facie et florentibus annis.
Nondum Mercurius levibus talaria plantis
180Addiderat, nondum Titania lumina agebat
Per liquidum curru gemmato Phoebus Olympum,
Tantum humeros pharetra insignis et crinibus aureis.
Hos pater adversis solos decernere iussit
Inter se studiis et ludicra bella fovere,
185Ac partes tutari ambas, quas vellet uterque.
Nec non proposuit victori praemia digna.
Dii magni sedere. Deum stat turba minorum
Circumfusa; cavent sed lege et foedere pacto,
Ne quisquam voce, aut nutu ludentibus ausit
190Praevisos monstrare ictus. Quem denique primum
Sors inferre aciem vocet atque invadere Martem,
Quaesitum; primumque locum certaminis albo
Ductori tulit, ut quem vellet primus in hostem
Mitteret: id sane magni referre putabant.
195Tum tacitus secum versat quem ducere contra
Conveniat, peditemque iubet procedere campum
In medium, qui reginam dirimebat ab hoste.
Ille gradus duplices superat: cui tum arbiter ater
Ipse etiam adversum recto de gente nigranti
200Tramite agit peditem atque iubet subsistere contra
Advenientem hostem paribusque occurrere in armis.
Stant ergo adversis inter se frontibus ambo
In mediis campi spatiis. At mutua tentant
Vulnera nequicquam; neque enim vis ulla nocendi est
205Armigeris, tractu dum miscent praelia eodem.
Subsidio socii dextra laevaque frequentes
Hinc atque hinc subeunt, late et loca milite complent,
Alternantque vices. Necdum tamen horrida miscent
Praelia, sed placidus mediis Mars ludit in armis,
210Excursusque breves tentant tutique tenent se.
Iamque pedes nigri rectoris, qui prior hostem
Contra iit, obliquum laeva clam strinxerat ensem,
Atque album e mediis peditem citus abstulit armis,
Illiusque locum arripuit praestantibus ausis.
215Ah miser! instantem lateri non viderat hostem.
Ipse etiam cadit et pugnas in morte relinquit.
Tum cautus fuscae regnator gentis ab aula
Subduxit sese media penitusque repostis
Castrorum latebris extrema in fauce recondit
220Et peditum cuneis stipantibus abditus haesit.
Nec mora, surgit eques bellator laevus utrimque
Et mediis hinc inde insultant coetibus ambo
Alternique ruunt et spargunt fata per hostes.
Sternuntur pedites passim, miseranda iuventus,
225Quod nequeant revocare gradum: sonat ungula campo
In medio et totis miscentur funera castris.
Dum vero peditum intentus Latonius heros
Caedibus instat atrox, equitemque per agmina versat
Vastatorem alae piceae, longe Arcada maior
230Ardor agit tacitis iamdudum invadere furtis
Magnum aliquid peditumque ultro saepe obvia transit
Agmina, cornipedem ducens in praelia laevum,
Qui regi insidias tendens huc vertitur atque huc
Per mediosque hostes impune infrenis oberrat.
235Constitit optataque diu statione potitus
Letum intentabat pariter regique, elephantique,
Alae qui dextro cornu turritus in auras
Attollens caput ingenti se mole tenebat.
Delius ingemuit clauso succurrere regi
240Admonitus. Namque indefensum in morte elephantem
Linquere se videt atque ambos non posse periclo
Eripere et fatis urgeri cernit iniquis.
Cura prior sed enim est trepidum defendere regem,
Quem rapit in dextrum latus. At niger emicat ense
245Stricto eques et magnis elephantem intercipit ausis,
Damnum ingens; neque enim est saevae post virginis arma
Bellantum numero ex omni magis utilis alter.
"Non tamen impune evades", ait acer Apollo
Et peditum cuneis densaque indagine cingit.
250Ille igitur trepidare metu certique pericli
Frustra velle fugam; nam hinc fata minatur Amazon,
Inde obstat conserta phalanx. Tandem alius acto
Virginis ense cadit, pulchrae solatia mortis.
Aestuat alba cohors latere, heu, minus utilis uno,
255Et magis atque magis furit acri accensa dolore.
Sicut ubi dextrum taurus certamine cornu
Amisit, dum se adverso fert pectore in hostem,
Saevior in pugnam ruit armos sanguine et alte
Colla animosa lavans: gemitu omnis sylva remugit,
260Talis erat facies, caesi post fata elephantis,
Candentis turmae. Hinc furiis maioribus ardet
Phoebus et ultrices hortatur in arma cohortes
In ferrum et caedes pronus cupidusque nocendi,
Incautusque ambas perdit sine lege phalangas,
265Dumque hostes pariter cernat procumbere victos,
Ipse suos morti indefensos obiicit ultro.
Mercurius melior furto cunctatur et haerens
Usque alium ex alio spectando praevidet ictum.
Saepe ille ex longo meditatus fata superbae
270Reginae peditem perdendum cominus offert
Dissimulatque dolos; mox poenitet et trahit alto
Improbus errorem fingens suspiria corde.
Iamque sagittiferi e dextro spicula cornu
Virginis in latus albentis tendebat. Id hostis
275Haud primum sensit peditemque trahebat in atram
Laeva aciem rerum ignarus. Verum improba cladem
Et tantas Erycina Venus miserata ruinas,
Incauto iuveni furtim tacito innuit ore
Atque oculis; Phoebo nam forte adversa sedebat.
280Nulla mora, ad nutus divae tremefactus Apollo
Constitit atque oculis late agmina circumspexit,
Et subito insidias sensit peditemque retraxit,
Quem contra impulerat dextra impiger, atque periclo
Reginam eripuit. Tum Maia Atlantide cretus
285Litoreum caveae concessum vocibus implet
Reginam captam ingeminans; fremit undique turba
Coelicolum studiis variis, seseque tuetur
Phoebus et his alto fatur de littore verbis:
"Quae porro invidia est dextram ludicra petenti
290Praemia corrigere incautam, in meliusque referre,
Cum nec pacta vetent? Quodsi, Maia sate, posthac
Id sedet omnino prohiberi, lege caveto;
Quique prior fuerit digitis impulsus in hostem,
Sive albus, piceusve fuat, discrimine nullo
295Ille eat et dubii subeat discrimina Martis."
Dixit et haec toto placuit sententia circo
Coelicolis. Venerem obtutu clam versus acerbo
Iuppiter increpuit, nec sensit filius Arcas.
Sed puer ingemuit labefactus corda dolore
300Ingenti. Vix se tenuit quin ludicra castra,
Iniectisque acies manibus confunderet ambas.
Tum secum statuit furtis certare, dolisque
Omnibus ac totis fraudes innectere castris.
Iam tum igitur iuvenem pharetratum in praelia ducens,
305Cornipedis simulare gradus iubet. Ocius ille
Emicat atque albae reginae fata minatur.
Non Phoebum latuere doli. Subrisit et ore
Versus ad astantes: "Quamvis accommoda furtis
Mercurio sit dextra", inquit, "fraudique, dolisque,
310Callide Atlantiada, invigiles, haud me tamen ultra
Fallere erit. Iamque improbe iniquam corrige dextram".
Spectantum cunei ingenti risere theatro,
Atque Arcas, veluti deceptus imagine falsa,
Summisit buxum concesso in praelia gressu
315Arcum intendentem. Vigilat iam cautus Apollo,
Fraudesque insidiasque timens occultaque furta.
Ille etenim persaepe, manu dum ducit in hostes
Alternam buxum, ius contra et foedera pacta,
Implicitans celeres digitos, duo corpora bello
320Obiiciat simul, observet nisi providus hostis.
Iamque equitem contra nigrantem candidus arcum
Intendens sese opposuit pharetratus et arcet
Reginae iugulo intentum. Tum dexter oberrat
Huc atque huc elephas niveisque exultat in armis.
325Haeserat in medio dominae regique minatus
Albus eques ratus impune et iam forte superbus
Nequicquam spoliorum animum pascebat amore.
Non tulit hanc speciem iuvenis pharetrarus et arcu
Contendit calamum seseque immitit in hostem,
330Fata licet pedes intentet, moriturus in armis
Insigni pro laude. Alvo mediae haesit arundo
Stridula et ima chalybs descendit in ilia adactus.
Volvitur ille excussus humique et calcibus auras
Verberat. In ventos vita indignata recessit.
335Inde sagittiferurm sternit pedes: hunc pedes alter
Hostili de plebe necat. Pugna aspera surgit.
Turribus occurrunt ingenti mole elephanti.
Saeva pharetrigeri contendunt spicula nervis,
Quadrupedumque gemit bicolor sub verbere campus.
340Incaluere animi parte ex utraque et in armis
Concurrunt densi. Simul omnis copia gentis
Albaeque piceaeque, duces ambaeque phalanges,
Confusaeque acies magno certamine totis
Densantur campis. Virtus fortunaque in unum
345Conveniunt. Hi nunc victores agmina versa
Aequore agunt toto, versis referuntur habenis
Nunc iidem, variantque vices et fluctuat omnis
Area bellorum. Vasti velut aequoris undae,
Si quando inter se recluso carcere saeva
350Bella cient animosi Euri vertuntque profundum
Ionio in magno, aut undisono Atlanteo,
Alternos volvunt procurva ad littora fluctus.
At medias acies inter crudescit Amazon
Candida, plena animis, multisque in millibus ardet.
355Namque sagittiferum incursans rediensque elephantem
Nigrantes sternit; dextra laevaque per alas
Fulminat atque manu spargens hastilia saevit.
Bellanti dant tela locum, retroque residunt
Hinc atque hinc inimicae acies. Per tela, per hostes
360Illa ruit pulchram in mortem, simul ultima tentat
Castra fugae fidens animosque in bella viriles
Saeva gerit; penetrat cuneos aperitque viam vi.
Tandem fusca cohors, nigrantisque arbiter alae
Ipse etiam arma suae trepidus, viresque, animosque
365Virginis implorat. Nulla est mora, fervida Amazon
Emicat atque ardens paribus se sistit in armis.
Quem primum hasta aut quem postremum, bellica virgo,
Demetis, aut quot humi candentia corpora linquis!
Semianimes volvuntur equi niveique nigrique
370Et peditum cunei dilectaque pectora Marti,
Aligera iuvenes ineuntes bella sagitta.
Quis cladem fando illius, quis funera pugnae
Prostratrosque duces speret se aequare canendo?
Sternitur omne solum buxo atque miserrima caedes
375Exoritur. Confusa inter sese agmina caedunt,
Implicitaeque ruunt albae nigraeque phalanges,
Sternuntur pedites et corpora quadrupedantum.
Nam versae inter se iactantes mutua tela
Femineis ambae nituntur Amazones armis,
380Usque adeo certae non cedere, donec in auras
Aut haec aut illa effundat cum sanguine multo
Saevam animam, sola linquentes praelia morte.
Interea amborum populorum rector uterque
Captivos hostes et victa cadavera bello
385Carcere servabant castris vicina, caventes
Ne capti semel aut obita iam morte iacentes
In vitam revocati iterum certamina inirent.
At lateri innixus Phoebeo Threicius Mars
Iunctus amicitia puero Arcadi, si quid amico
390Fata sinant prodesse, animum per cuncta volutat,
Observatque omnes casus; tum corpora bina
Capta, pharetratum iuvenem peditemque nigrantes,
Coetibus e functis iam vita atque aethere cassis
Surripit et castris rursum clam immitit apertis.
395Ergo iterum gemini captivi praelia inibant
Miscebantque manus animosi atque arma ferebant.
Haud secus, ut perhibent, cum Colchis nacta cadaver
Aut virgo Massylla recens cantuque triformem
Saepe ciens Hecaten ac magni numina Ditis,
400Falsam animam insinuat membris aurasque loquaces,
Continuo erigitur corpus loquiturque videtque
Et vivos inter fruitur coelestibus auris.
Non tulit indignum facinus Iunonia proles
Mulciber - ille dolum solus deprendit - et ore
405Inclamat Phoebumque monet. Thrax palluit heros
Deprensus. Phoebo exarsit dolor ossibus ingens.
Tum Marti pater omnipotens iratus iniqua
Praesidia abduci atque indebita corpora bello
Protinus e castris iubet atque retexere falsos
410Hinc atque inde ictus et cuncta in pristina reddit.
Iamque duces furiis ambo maioribus instant,
Reginasque ambas conversa per agmina mittunt.
Caede madent illae toto aequore fata serentes.
Considunt tandem observae regesque tuentur,
415Quaeque suum. Ecce autem bellatrix agminis albi
A tergo ferro invasit stravitque nigrantem
Ignaram. Verum ipsa etiam cadit icta sagitta,
Ah misera et spoliis haud longum exultat opimis.
Convertere oculos ambae hinc atque inde cohortes,
420Atque acies lacrymis et femineo ululatu
Ambas incubuisse putes, dum funera ducunt.
Tum reges moestos ipsa ad praetoria densi
Agglomerant sese circum. Timor omnibus idem
Incumbit. Par tempestas, par hausit utrosque
425Diluvium populos et sunt sua funera cuique.
Haud prorsus tamen ambobus defecerat omne
Robur. Opes restant et adhuc intacta iuventus;
Tres pedites tibi, Phoebe, sagittifer alter et ingens
Bellua turrito dorso; totidemque tibi, Arcas,
430Excepto elephante, alta qui nuper in aula
Pace fruens cecidit positis inglorius armis,
Eminus aligera percussus arundine pectus.
Sed dexter tibi restat eques imperditus. Hausit
Caetera bellantum Mars impius agmina bellique
435Alea florentes et desolaverat aulas.
At Cyllenaeo iuveni spes occidit omnis.
Aestuat amissae gentis memor et suspirat
Heroas magnos tot fato corpora functa.
Non tamen excedit pugna. Fracta agmina bello,
440Relliquias tenues immitis Apollinis astu
Cautior in pugnam mittit, post funera tanta
Si qua fata sinant gentis sarcire ruinas.
It nigrum campis agmen. Stat ubique morari
Fortunamque omnem tentare aditusque nocendi.
445Exultat contra non aequo praelia motu
Cynthius invadens. Facies indigna cohortum,
Heu facies miseranda ducum! Raro agmine aperta
Castra patent laete, viduatae et civibus aulae.
Moerebant vacuis thalamis regnator uterque
450Iamdudum exosi sine coniuge taedia lecti.
Primus amor maneat quamvis immotus utrisque,
Sors tamen ad nova coniugia atque novos hymenaeos
Flectit iniqua. Igitur primum rex agminis albi
Reginae comites olim fidasque ministras
455Regali invitat thalamo, quae funera moestae
Post fera bellatricis herae tela irrita bello
Iactabant acies inter cuneosque nigrantes,
Oppetere amissae dominae pro caede paratae.
Sed prius explorare ausus sedet atque viriles
460Cunctarum spectare animos, ut digna cubile
Intret. In hostiles sedes atque ultima castra
Hortaturque iubetque supremam apprendere metam.
Nulli fas etenim regis sperare cubile -
Pacta vetant! -, nisi quae per tela invecta, per hostes
465Transactis spatiis cunctis impune suprema
Attigerit prius adversi penetralia regis.
Arrexere animos famulae pariterque per hostes
Limitibus properant rectis. Tamen ocior anteit
Tertia, quam dextro ducebat semita cornu,
470Exultatque agitatque animo connubia regis;
Nam comites spe sublapsa cessere volentes.
Illa volat coeptis immanibus; addidit alas
Gloria praepetibus plantis et plurima merces.
Nulla obstat mora. Nec facinus prohibere tyranno
475Cura nigro est, novaque ipse etiam connubia tentat
Et vacuis thalamis alias inducere nuptas.
Ergo iter alternae accelerant; famulamque sinistram
Quarto limine agit, saltu sed tardior uno
Parrhasius iuvenis. Iamque imperterrita virgo
480Candida, facta potens voti, penetraverat omnes
Sedes atque alacris meta consederat alta.
Tum rector iubet afferri sellamque tiaramque,
Extinctae ornatus, nec non fulgentia sceptra
Dignaturque toro meritam optatisque hymenaeis.
485Gaudet cana cohors insultatque eminus atrae.
Haud lacrymas cohibet Maia satus aethera voce
Incessens pictosque a pectore rupit amictus.
Nigranti famulae tantum gradus unus ad ipsam
Restabat metam,ah miserae, sed limite recto
490Turritus fera fata elephas impune minatur
Insurgens, si supremam contingere sedem
Audeat et toto castra obsidet ultima tractu
Et pavidam observans extremis sedibus arcet.
Interea nova regali dignata virago
495Connubio exultans, toto dat funera campo.
Illam tollit honos novus et fortuna tumentem.
Fulminis in morem ruit atque nigrantia saevit
Castra per et sedes ac sidera territat armis.
Horrescunt faciem invisam nigra agmina crudae
500Virginis atque imae exoptant telluris hiatus.
Diffugiunt trepidi vasto irrumpente fragore
Hoste metuque omnes acti glomerantur in unum
Aulai in medio iuxta latera ardua regis.
Haud secus alta boves sparsae per pascua quondam,
505Ut sensere lupum venientem, protinus omnes
Conveniunt trepidae et fortem facto agmine taurum
Ductorem armenti implorant ipsique propinquant
Certatim inter se trudentes cornua rauco
Murmure; mugitu longe nemora alta resultant.
510At regina furens trepidos toto agmine victrix
Impingens in terga ipsique ante omnia regi
Fata parans pugnas alta ad praetoria miscet.
Nunc ruit huc, nunc huc; tunc et nisi laeva fuisset
Mens illi, poterat candentem invadere sedem
515Limite in obliquum quarto et concludere fauces.
Ultimus ille labor regi gentique fuisset
Nigranti et fatis Arcas lugeret iniquis.
Nempe erat hinc leti facilis via in ilia regis,
Nec poterat quisquam se tantae opponere cladi.
520Sensit Atlantiades tacitus, dubioque tremebant
Corda metu. Accelerare hostem iubet improbus, ictum
Ne videat, verbisque rapit per inania mentem,
Castigatque moras: "Adeon' iuvat usque morari,
Nec pudor est? quae tanta animis ignavia? sic nos
525Increpitas semper cunctantes impiger ipse?
His actus, peditem imprudens dum captat, Apollo
Praeteriit fortunam. Alacer vocem extulit astris
Laetitia exiliens Cyllenius. Inde periclo
Regem ipsum eripiens opponit Amazonis armis
530Haud invitum equitem, qui saevos arceat ictus.
Tum secum meditans candenti letum elephanti,
Qui meta arcebat famulam, ne regis iniret
Concessos thalamos, curvato perculit arcu.
Concidit atque ictu tellurem bellua vasto
535Pulsavit moriens, dum regi intentat Apollo
Nequicquam exitium. Tum metam impune ministra
Nigra tenet - nec Phoebus obest - tam regia coniux.
Iamque alacres paribus certamina viribus ambo
Rursum ineunt nuptasque ferunt in bella secundas.
540Tum, quanquam ambiguae spes sint incertaque belli
Alea adhuc, tamen ac si palmae certus et omne
Discrimen positus sit supra, gaudia ficto
Ore puer Maiae simulat verbisque superbit
Improbus insultans - astus genus! - et sua creber
545Vocibus extollens albae premit arma cohortis.
Quem sic deprensa iuvenis Latonius arte
Increpitat: "Nondum extremam dubio ultima bello
Imposuit fortuna manum et iam voce superbis.
Proinde mihi insulta et tumidis reple omnia verbis,
550Certa tuum annuerit tibi cum victoria Martem.
Sed iam nulla mora est. Tua nunc nunc irrita saxo
Dicta manu". Haec fatus reginam hortatur in hostes.
Continuo exoritur magnum certamen et ingens
Hinc atque hinc rabies, dum fixum vincere utrisque.
555Audentes in tela ruunt. Stat multus ubique
Terror, ubique pavor mortisque simillima imago.
Nituntur cuncti adversi, seseque viro vir
Obtulit. Invigilant castris avertere pestem
Quisque suis hostemque fugant hostiliaque ipsi
560Castra petunt variantque vices; fortunaque ludit
Spe cupidos et corda morae impatientia torquet.
Funera spargebat fuscae regina cohortis
Per medias animosa acies. Non aemula contra
Opposuit sese virgo, sed calle per hostes
565Secreto interea regis tendebat ad alta
Limina. Dein subito captis custodibus arcis
Irruit atque aditus irrumpens obsidet aulam,
Intentatque necem regi. Tum nigra virago,
Postquam altis vidit canam in penetralibus hostem,
570Caede madens strages cito linquit et imperfecta
Funera et acta pedem retro exanimata repressit
Nec timuit mediam se certae opponere morti
Et patriae et trepido properans succurrere regi.
Hic aliud maius Phoebo graviusque dolendum
575Obiicitur. Nam cornipedem Cyllenius atrum
Huc illuc agitans campo insultabat aperto.
Ardet equus saltuque furit. Nec destitit ausis,
Donec reginae pariter regique minatus
Optatam tenuit sedem, exitioque futurus
580Aut huic aut illi nigrantibus obstitit armis.
Ut vidit, tristi turbatus pectus Apollo
Ingemuit, largusque genis non defuit humor.
Et iamiam labi atque retro sublapsa referri
Spes omnis, fluxae vires, aversa deum mens.
585Arcas successu exultans ac munere divum
Laetus ovansque animum vocemque ad sidera tollit
Et tandem rediit vigor in praecordia victo.
Protinus inclusam feriens sub Tartara mittit
Reginam et spoliis potitur non segnis opimis.
590Tantum olli bellator equus cadit ilia fossus
Ultoris ferro regis. Nondum tamen expes
Phoebus abit, sed pugnat adhuc atque agminis albi
Relliquiae, pedites duo et arcu insignis eburno
Martis amor iuvenis, nequicquam bella lacessunt.
595Audentes facit amissae spes lapsa salutis,
Succurruntque duci labenti in funera. Sed non
Talibus auxiliis nec defensoribus istis
Tempus eget. Toto Maia satus aequore saevit.
Instat vi multa nigra virgo septaque regis
600Circuit excidium intentans. Hac perfurit atque hac;
Nec requievit enim, donec certamine iniquo
Relliquias gentis candentis et ultima bello
Auxilia absumpsit. Medio rex aequore inermis
Constitit amissis sociis, velut aethere in alto,
605Expulit ardentes flammas ubi lutea bigis
Luciferis Aurora, tuus pulcherrimus ignis
Lucet adhuc, Venus et coelo mox ultimus exit.
Nulla salus illi superat, spes nulla salutis:
Non tamen excedit victus, sed claudere sese
610Hostiles inter cuneos impune per enses
Actus avet, donec nusquam spatia illa supersint
Effugiis. Nam si nemo illi fata minetur,
Nec superet sedes, quam impune capessere possit,
Nil tantorum operum impensis foret omnibus actum,
615Sed labor effusus frustra viresque fuissent,
Nec titulos quisquam, aut victoris nomen haberet.
Ergo per vacuas sedes desertaque castra
Nunc huc, rursum illuc incertos implicat orbes
Diffugiens. Niger insequitur rex aequore toto
620Atque fugae semper spatiumque abitumque relinquit.
Post ubi supremo tendentem limite gressum
Vidit, reginam sedes servare secundas
Iussit, ab angustis ne se ille abducere posset
Ordinibus; tantumque fugae misero ultima restat
625Linea. Tum sese contra niger aemulus infert
Dux gentis propriore gradu; sedes tamen una
Alterum ab alterius contactu summovet usque.
Ut vero contra exultantem victus et expes
Constitit invitus, fortunam nacta virago
630Extremam insiliit sedem totoque minatur
Limite nec misero restat locus amplius usquam.
Tandem illum surgens virgo crudelis in ensem
Immolat et finem imposuit sors aspera pugnae
Ingenti Superum plausu et clamore secundo.
635Victor Atlantiades exultat littore toto
Improbus et victo insultat ridetque dolentem,
Quem Pater omnipotens ad se vocat et dat habere
Felicem virgam, qua puras evocet umbras
Pallenti Styge, ut infectum scelus eluit ignis,
640Quaque Erebo damnet sontes et carcere caeco
Detque adimatque oculis somnos et funere in ipso
Lumina Lethaeo claudat perfusa sopore.
Mox vero gratum ludum mortalibus ipse
Ostendit deus et morem certaminis huius
645Italiae primum docuit celebrare colonos.
Namque olim, ut perhibent, dilectam Scacchida, qua non
Inter Seriadas praestantior altera Nymphas,
Compressit ripa errantem et nil tale putantem,
Dum pascit niveos herbosa ad flumina olores.
650Tum bicolorem illi buxum dedit atque pudoris
Amissi pretium vario ordine picturatam
Argentique aurique gravem tabulam addidit usumque
Edocuit. Nymphaeque etiam nunc servat honorem,
Et nomen ludus, celebrat quem maxima Roma,
655Extremaeque hominum diversa ad littore gentes.
Omnia quae puero quondam mihi ferre solebant
Seriades, patrii canerem dum ad flumina Serii.