Aleandro, Gerolamo Motta di Livenza 1574 - Roma 1629, Mocenica, Mocenica Mocen. de domo Mocenica (M. Gerussi, tesi di laurea Università degli studi di Trieste, 1969-70)

¹
Primitias sobolis Mocenicae canto vetustae,
Nil unquam maius qua fulgens cernit Apollo,
Oceani caput igniferum seu gurgite vasto
Effert, seu liquidis se condit Thethyos undis.
5O Hesperiae Mocenice decus, virtutis alumne,
Quo sine non tantis famam obiectare periclis,
Nec parvo cantare ausim tam grandia plectro,
Accipe dona, tu us quae nunc Aleander amoris
Perpetui mittit monumenta ac pignora certa;
10Accipe, nec nostri tenues contemne Camoenas.
Ipsi quandoquidem nec dii munuscula laeta
Despiciunt parvasque rosas et thuris honorem
Exigui et violas et purpureos hyacinthos.
Ipse imitans etiam mores ac facta deorum,
15Interdum omissis curis et pondere magno,
Quo premeris, dum Urbem Cenetae, dum publica tractas,
(Hoc decet heroen) non aspernabere parva.
Vos, decus o pelagi Nereides, aurea saepe
Queis ego serta dedi et flores (Liquentiae amoenae
20Quos pariunt ripae), picto super alta phaselo
Dum sulco Hadriacos fluctus atque aequora nota,
O si vestra unquam decoravi thure sacella
Inque undis sparsi plenos crateras Iaccho,
Vos precor, o Nerei genus, Oceanitides aurae:
25Promite nunc nobis generis primordia tanti ,
(Non vobis ignota), domum et memorate vetustam.
Postquam Paphlagones, ab avitis urbibus acti,
Euganeas petiere oras fatisque secundis
Constituere altam Hadriacis in fluctibus Urbem
30Seque vocaverunt Venetos a nomine prisco
Mutato (nam Henetos olim dixere Priores),
Caeruleus divus, salsarum rector aquarum,
Immensos liquens fluctus atque antra profundi,
Conscendit notum caelum sedesque beatas,
35Ocyus ad fratrem pergens. Quem Iuppiter altis
Ut procul aspexit soliis, occurrit et illum
Accepit, laetusque manum complexus inhaesit.
Nec minus et superi occurrunt ipsumque salutant,
Atque hilares statim magni Iovis atria cingunt.
40"Rex superum - Neptunus ait - cui paret Olympus,
Vosque alii proceres, colitis qui sidera
Quod me hic spectatis, forsan miramini aquarum
Quandoquidem liqui fluctus atque astra petivi.
Usque tibi, frater, studui parere, nec unquam
45Imperio obiectare tuo me sum ausus. Hoc ergo
Fretus non timui tua caeli limina adire,
Ut des, quodque petam, precibus te flectere magnis.
In nostris regnis ecce Urbs nunc inclita surgit,
Ornatura undas et regnatura per orbem.
50Frater, ades, quaeso, et nostros ne despice fluctus,
Ast udos libeat specus atque antra subire
Urbsque a te insignis magno decoretur honore.
Ornari haec eadem congestis praecipe donis
Cunctorum superum, tua qui praecepta facessunt."
55Haec ait. At pater omniregens, cui summa potestas,
Caelicolas iubet acciri omnes. Aliger illos
Mercurius subito arcessit; qui tecta frequentant
Continuo regis propriis insignibus omnes
Armati: aurato et consedit quisque recessu.
60Celsior in medio stat rex in sede superba.
Quem prope falcitenens Saturnus sistit, et aeger
Vix bene sustentat falcem: cui contegit alba
Canities crines, cui corpus sordida vestis.
Hinc rutilus iuvenis citharaque ornatus eburna
65Phoebus adest, quem circumdat nitor aureus usque,
Munere quo lucem gratam mortalibus affert.
Hunc iuxta Permessi amnis glomerantur alumnae
Ter ternae, cinctae lauro plectrisque decorae.
Nec minus et Mavors, crispans hastilia ferro,
70Lucenti velat galea caput, unde micantes
Consurgunt cristae, gemmis cornusque nitescit:
Laevae aptat manui hinc clipeum fulgore coruscum,
Induit atque artus splendenti auroque trilici
Thorace, auratum laterique accomodat ensem.
75Mulciber, infectus nigra fuligine vultum,
Malleo et armatus, quartum tenet inde sedile.
Quem iuxta Bacchus, myrrha perfusus odora,
Consedit. Faciles hederae gravidique racemi,
Pampini et uvarum virides huic tempora cingunt.
80Ultimus assistit nitidis Cyllenius alis,
Aurea cui geminas nectunt talaria plantas.
Hic virgam gestat, Stygiis qua devocat undis
Pallentes animas, alias sub Tartara trudit.
Parte alia consors thalami et formosa Tonantis
85Stat soror ornata gemmis in sede coruscis.
Mox apud et grandaeva deum Berecyntia mater
Ipsaque flava Ceres, quam spicea serta coronant.
Hinc Diana arcu armata auratisque sagittis.
Nec deest pulchra Venus, varia circumdata veste,
90Cui flavi crines, cui risus semper in ore,
Cui formosa genas candentes purpura tingit.
Facunda et Pallas sequitur, lorica coruscis
Hamis cui decorat corpus, quae brachia peplo
Velarat nitido, flavos galeaque capillos,
95Crystallo infixa et contexerat Aegide pectus;
Emunit latus ensis, fortem et lancea dextram.
Stant iuxta heroes alii proceresque minores:
Alcides, clavam gestans vellusque leonis
Nemaei, Ianusque bifrons Nemesisque venusta,
100Tyndaridae et fratres Graiae duo pignora Ledae;
Herculis et coniux Hebe Iunonia magni,
Et Phrygius superum regi qui pocula miscet.
Nec minus hos inter radiat Iovis inclita nutrix,
Illum quae, dum infans alta vagiret in Ida,
105Nutrierat melle Hyblaeo, lacte atque caprino.
Iamque omnes adsunt intenti in sedibus aureis.
Tum pater omnipotens solio sic coepit ab alto:
"Caelicolae, mecum qui flectitis orbis habenas,
Sidera qui mecum astriferi moderamini Olympi:
110Me fratrisque preces atque huius cura coegit
Urbis, ut e vestris accirem sedibus omnes.
Vos igitur laetus specto, quod iussa secuti
Nostra estis subito. Obsequii nec gratia tanti
Ex animo fluet unquam. Nunc (quandoque favere
115Stat Neptuno) quisque viae se accingat et altum
Aggrediatur iter, quod ducit ad aequoris undas,
Neptunique specus et saxea tecta subintret.
Pergendum est illuc nobis. Loca commoda donis
Sunt ea. Vosque bonis illic ornabitis Urbem.
120Munera maiora et quanto donabitis Urbi,
Gloria tanto magis vestris concrescet in orbe.
Eia ergo, magni superi, qui sidera habetis,
Festinate viam et praecepta facessite nostra."
Dixerat. At divi, actutum praecepta sequentes,
125Approperant: et quisque studet se ornaret decore
Ut superet socios possitque incedere cunctis
Nobilior, petere et Neptuni ornatior antra.
Iuppiter Aetnaeum fulmen tonitrumque relinquens
Et saevos iaculos, sceptro contentus avito,
130Quadriiugo vehitur curru sacra tempora vinctus
Auratis radiis (rutilantibus undique fulget
Sideribus currus); Maiestas celsa serenat
Frontem, sublimi et vultu Pax sancta coruscat.
At puer Iliacus gratissimus omnipotenti
135Haerens temoni auratas moderatur habenas,
Nunc doctus retinens, nunc fulgida fraena remittens;
Albi cornipedes implent hinnitibus auras
Atque citos celeres praevertunt cursibus Euros.
Non se ornare studet Saturnus, sed iubet illum
140Vulcano gravis ire parem falx. Malleum at infert
Mulciber: atque viam carpunt gressu ambo senili.
Quadrupedes non Phoebus agit, circumdare terras
Queis solitus noctis tenebras atque orbe fugare,
Sed geminos, lac qui superant, coniungit olores
145Et currum ascendit niveum, lauroque capillos
Devincit viridi. Assistunt circum undique Musae
Carmina cantantes pulsantque sonantia fila:
Stant venti et resonae permulsae cantibus aurae.
Quales, cum melici circum stagna ampla Caystri,
150Seu vada Maeandri, cycni per longa canoros
Mittunt colla modos. Silet aer et undique nantes
Naiades sub aquis intentis auribus adstant.
Ipse autem Mavors nitidis spectandus in armis
Veloci est invectus equo, qui spumea mandit
155Frena ferox; frontemque ostentans arduus, albam
Propulsat pedibus terram insultatque fremitque;
Tergora cui Libyco sunt aequiparanda leoni.
Pone sequens hunc turba ingens comitatur euntem.
Prima movet demens celerem Discordia gressum,
160Quam sequitur rabido vesana Superbia vultu
Iraeque Insidiaeque et Fraus, infida Simultasque
Occultusque Dolus saevaeque avidaeque Rapinae,
Horrificae visu formae, Letumque Minaeque
Et Furor insanus Rabiesque intincta veneno
165Et Furtum durusque Labor, comes additur et Lis;
Hinc variae Belli facies: temerarius Ardor,
Livor edax inimicitiaeque Odiumque cruentum
Terribilisque simul Terror, truculentus et Horror
Et Tremor et metus amens et Timor et Pavor anceps.
170Vitibus exornat Bacchus tumidisque racemis
Uvarum currum, croceis hederaeque corymbis;
Veloces mox lyncas agit, circumdatus uvis
Candentem frontem, gestans et pocula dextra
Plena mero, laeva at velatam frondibus hastam.
175Hunc passim Fauni celeres Satyrique sequuntur
Et Panes, atque ipse senes Silenus, asellum
Qui stimulat tardum, titubans nec fortiter haeret,
Bassaridumque choreae, incinctae pellibus omnes.
Carmina dicentes hi complent vocibus aethram;
180Bacchum namque canunt atque eius facta recensent:
"Euhoe Io, Lenaeus Io; hic Nysaeus, Iacchus,
Nyctelius, Liber, Bromius, Semeleius, Euhan,
Aemoniusque, Eleleusque parens, blandusque Thyoneus,
Euhyus, Ismarius, Tyseus, Dionysius audax,
185Thyrsiger, ignigena, imberbisque, iterumque creatus.
Salve magne pater, primus qui vitibus ulmos
Iungere, maturas docuisti carpere et uvas,
Nectareo fluerent ut dolia plena falerno.
Eximere ipse potes solus de pectore curas,
190Atque graves hominum solus lenire labores:
Afflatu tu adigis fessa in praecordia somnos,
Et lassis requiem donas et gaudia praestas.
Salve audax iuvenis, qua Ganges labitur amnis,
Qui superasti Indum, Centauros atque bimembres
195Fortis stravisti leto Hylaeumque Pholumque.
Penthea tu dirum mactas mactasque Lycurgum
Sacrilegum Rhoetumque trucem, qui ascendere caelum
Ausus et in magnos superos gerere impia bella.
Talia carminibus celebrant. Pars tympana pulsant,
200Cymbala pars buxusque cavos. Clamoribus antra
Respondent; voce referunt et litora et amnes.
Contentus nitidis talaribus Aliger atque
Virga, quam portat, nebulas atque aethera tranat.
Nec non pavones curru succedere sueti
205Iunonem ducunt caudasque ad terga rotantes
Sese mirantur, caudas violasque rosasque
Quae referunt, et quot tellus parit alma colores.
Illa sedet, dives decorat cui purpura membra,
Et digitos gemmae et baccata monilia collum;
210Auribus et baccae dependent, crinibus aurum.
Bis septem hanc circum praestanti corpore nymphae,
Ornatae gemmis variis, comitantur euntem.
At felix superum genitrix Berecyntia magno
Invehitur curru geminos flectitque leones,
215Quos iuba convestit radians infusa per armos;
Perque pedes rutilant gemmae et vaga sidera fronte.
Passim illam Galli, Corybantes atque sequuntur,
Cymbala qui feriunt, inflant et cornua flexa,
Et quatiunt duris resonantia tympana saxis.
220At gemini Cereris currum subiere Colubri
Flectentes caudas et sibila colla tumentes.
Illos illa regit, frenis atque ora coercet.
Annosis curru trahitur sed Delia cervis,
Exornata arcu aurato pharetraque sonanti.
225Adsunt hanc circum Nymphae cultaeque Napaeae,
Pulchrae et Hamadryades iunctim Dryadesque puellae,
Montibus errantes quae habitant et Oreades altis.
At Venus, irriguis postquam se lavit in undis,
Et pexos compsit crines, statim ora colore
230Purpureo pingit, vestem candentibus aptat
Purpureamque humeris, vestem, quae, inspersa lapillis
Eois simul atque auro intertexta, nitescit.
Gemmatum hinc currum ascendit Paphiasque columbas
Laeta regit rutilumque quatit per colla flagellum.
235Quam circum mille aligeri glomerantur amores,
Armati accensis facibus pharetrisque coruscis.
Mox simul atque alii comites stant agmine magno,
Prima movet gressum corpus nudata Libido,
Procedunt discincta sinus mox Otia laeta,
240Post sequitur nudata genu, succincta papillas,
Semper et ore rubro petulans Lascivia ridens,
Et iunctim ambrosio perfusa liquore Voluptas;
Tum Curae expertes somni et temerarius Error
Et Levitas rationis egens raucaeque rogando
245Excubiae Rixaeque leves et Gaudia laeta,
Luxus iners, variisque caput redimita corollis
Ebrietas, miseros et alens Spes anxia amantes;
Nec procul hinc blandaeque Preces Lacrymaeque tenellae
Pallorque et grati Amplexus Nutusque loquaces;
250Atque simul formosus Hymen (cui mollia curae
Coniugia), evinctus frondosis tempora sertis.
Candidus ast artus et splendidus ora Cupido
Stat iuxta matrem et curru portatur eodem
Incurvans arcum atque ardentem lampada quassans.
255Nec minus assistunt Charites blandae atque vicissim
Officiis certant se gratificari Amathuntae.
Fert Aglaia etenim speculum splendore coruscum,
Quo se pulchra Venus curru prospectat ab alto
Miraturque sui formam roseumque decorem.
260Euphrosine crines connectit floribus atque
Afflat nectareo radiantes rore capillos.
Ne Venerem nimium laedat violentia solis,
Labaturve color genulis ardore, Thalia
Candenti profert aurata umbracula fronti.
265Hac igitur pompa vehitur dea magna superba.
Ridet humus pulsisque refulget nubibus aether.
Postquam armis Pallas splendentibus induit artus,
Floribus exornat currum, quot semper in hortis
Pulchra Sophia suis nutrit (quippe usque virescunt,
270Frigore nec pulchrum, nec linquunt sole colorem).
Ungue rosas geminas praesertim at carpit, odore
Quae myrrham vincunt, auras et olentis amomi,
Mitia odorato ac stillantia balsama ligno,
Quae et pariunt Arabum redolentia cinnama campi.
275Cassidis in conum illa rosas configit odoras,
Quae fulgore micant, veluti Latonia Luna
Nubibus eiectis caelo inter sidera splendet.
Mox, alto residens solio roseisque quadrigis,
Non frenis, placido at pulchros regit ore iugales.
280Prima iugum blando vultu fert inclita Virtus,
Virtus sublimi ducens cunabula caelo,
Candida cui nitidi connectunt tempora flores
Et caput aurato fulvum diademate fulget.
Haec ingens pennis, ingens fugientibus alis
285Aethera transiliens altum, supra omnia fertur,
Obstantes nebulas nihili impedimentave curans,
Altius et tendens summum petit obvia Olympum.
Stat iuxta rerum fato Prudentia maior.
Haec speculum tenet ante oculos, quo se aspicit ipsam,
290At roseam post cervicem dextra erigit anguem.
Has post insequitur sublimi Gloria vultu
Et celebris Laus, fulgenti variata colore.
Tali igitur curru vehitur facunda Minerva,
(Quam comites aliae laeto clamore sequuntur
295Namque gradum properat sertis redimita Sophia,
Ore favosque gerens dulcis Facundia mellis,
Sustentansque genus mortale Industria solers,
Quam fertur genuisse Labori immitis Egestas
Infantemque domo expulisse). Hanc pone sequuntur
300Candida Pax, Animus vivax, Solertia cauta,
Igneus atque Vigor, Ratio simul omnia pendens,
Atque verecundus Pudor, et Fiducia constans,
Laudis Amor, Roburque invictum et Fama superstes,
"Euge Io" et cantans hilari Victoria voce.
305Hinc septem Sophiae natae, admiranda propago,
Stant circum currum et dominam comitantur amatam.
Grammatice primum, vultu amplectenda sereno,
Passibus incedit gravibus decorata corollis;
Dependet tereti cui zona argentea clavis,
310Qua reserat portas atque aurea tecta sororum.
Discendi haec methodum, rationes, symbola vocum,
Scribendique viam monstrat sensusque modosque.
Post sequitur dextrae pugnum Dialectica stringens,
Aequas quae gestat lances, quibus omnia librat.
315Causarum haec amnes, veros fontesque recludit:
Perplexas cavet ambages falsumque cavere
Rite monet, ratione docet, quo vera sequamur.
Rhetorice at dextrae palmam demonstrat apertam.
Eloquii haec vires ostendit, cuncta nitenti,
320Verborum cultu exornat (quo mulceat aures
Cunctorum), ponitque suo quaeque ordine dicta;
Mitigatque iratum et facundis saepe loquelis.
Hinc et Aritmetice, numeris quae supputat artem
Mensuraque suam et firmat ratione decenter.
325Musica - stat iuxta fidibus citharaque decora,
Melliflua voce et cantu plectrisque sonoris
Quae exhilarat tristes animos et pectore curas
Propulsat. Iungit varias haec ordine voces,
Hinc melicis tenues mulcet concentibus auras.
330Stat prope, quae nomen metris desumpsit, et illi
Organa sunt certa in manibus, quibus ordine mundum
Metitur, monstrat quaeque intervalla locorum,
Et prata et campos et montes dividit altos.
Septima, cui nomen celsis derivat ab astris,
335Fert sphaeram, motus caeli scrutatur et alti,
Labentesque polo stellas et sidera spectat.
Palladis hae currum cunctae clamore sequuntur
Laetisono, lauris caput intertextum et olivis.
Quisque igitur superum se exornat, carpit iterque
340Iussum. Conveniunt omnes sic aequoris undas.
Iis statim undicolae occurrunt dii, numina Ponti.
Neptuni primum coniunx sese aequore tollit,
Molli rorantes alga redimita capillos,
Oceanusque senex sequitur fecundaque Tethys,
345Caerulus et Nereus Dorisque, ornata lapillis,
Et Phorcus pater et Glaucus Tritonque sonantem
Inspirans concham, alta premens et tergora cetes,
Et vates Proteus, solitus sub gurgite monstra
Pascere Neptuni atque immani corpore phocas,
350Et cum Leucothea Thebanus matre Palemon.
Ludunt Nereides virides agitantque choreas
Per fluctus, et quaeque studet superare sorores
Nando: ac mirantur superos currusque superbos
Illorum. Magis ast oculos in Pallada figunt
355(Ut quae esset cunctis ornatior) atque rosarum
Mirantur lucem insolitam, mirantur odorem
Divinum. Invidia flagrat Saturnia magna:
Prospectatque Venus, torvum fel gestat et ore.
At Neptunus, iter properans, sub saxea divos
360Tecta trahens, iubet illico aquas discedere late
Qua superi gressus inferrent. Protinus unda
Paruit imperio, late et circumstetit illos,
Accepitque sinu vasto atque sub aequora misit.
Limina tum superi intrantes saxosa profundi,
365Miranturque domos Neptuni atque humida regna.
Motibus undarum et stupefacti ingentibus, adstant
Intenti obtutuque tenent fixa ora; simulque
Speluncas spectant vastas lucosque sonantes
Subter aquas, unde et se erumpunt flumina magna
370(Ducere namque ferunt cunctos primordia ponto
Amnes atque iterum in pontum se ferre tumentem:
Fluviorum regem Eridanum Nilumque Lycumque,
Danubium et magnum), nec non unde exit Enipeus,
Unde Tybris pater, unde vago Liquentia cursu,
375Flumina quotque rigant terras camposque virentes.
Nec non monstra maris spectant, immania cete,
Vastas balenas, oblongo corpore pristes,
Efflantes fluctus et physeteras ad astra,
Tollentesque vagos sese delphinas in auram
380Et phocas et quot tenet aequor monstra sub undis.
At postquam intravere domos et grandia tecta
Pumice multivago structa et contecta virenti
Musco (parietibus pendent aulaea colore
Fulgenti variata, udis nevere sub antris
385Quae olim Nereides bombycum stamine et Afro
Murice tinxere ac vario pinxere colore:
Infixae et rutilant gemmae laquearibus altis),
Nereides tonsis portant mantilia villis
Et superum manibus vitreas dant ordine lymphas.
390Expediunt Cererem calathis et pocula ponunt,
Ac dapibus mensas onerant. Iam rite paratis
Ast epulis, mensa discumbunt ordine divi
Et coctos comedunt pisces: nam mensa adoperta
Piscibus est variis. Sunt scombri, anguilla scarique
395Et lati rhombi et gobii octipedesque paguri,
Polypus, auratae, murenae, carpio, cancri:
Non desunt squalli, non ostrea grata palato,
Non tructae, moenae, mugil, non sargus in herbis
Versari solitus, pagri mentisque bifurcis
400Barbi, non cyprini, aut vilis tinca voraxque
Lucius. Est omnis tandem iucunda palato
Turba gregum undigenum. Divinum spirat odorem
Neptuni domus. At Nereides ordine longo
Attalico luxu non cessant fercula ferre.
405Dum comedunt, dulces moderatur pectine chordas
Proteus et tenues demulcet cantibus auras.
Hic cantat siquidem cunctarum exordia rerum.
Ut deus e nihilo magnum fundaverit orbem,
Utque elementa simul concordi pace ligarit,
410Quae caelo rutilent stellae utque errantia cursus
Usque suos peragant, lunae solisque labores,
Unde hominum genus et pecudum, quis spiritus auras
Sollicitet, quis motus agat vasta aequora ponti,
Unde etiam spirent (noscit namque omnia vates)
415Aura per magnum tanto cum murmure venti.
Ille canit, resonans responsat vocibus Echo.