Strozzi, Tito Vespasiano Ferrara 1425 - 1505, Borsias, Borsias Bors. Borsias (W. Ludwig, 1977)

Fama replet laetis quam primum vocibus urbem
Mitti oratores, qui Borsum ad moenia ducant
Seque peti fato doceant regemque creatum.
Iamque profecturos ingens iuvenumque senumque
5Prosequitur manus ac studiis ardentibus omnes
Optatum accelerant iter ac loca iussa requirunt.
Est prope Sandalidem ripam haud ignobilis ora,
Prima Vigentinos profugos ubi tecta recessu
Fama patres posuisse refert, asperrima divi
10Cum rabies Atilae Latias saeviret in urbes.
Nunc quoque saxa procul vastis disiecta ruinis
Apparent celebrique locum sub nomine signant.
Haud longe hinc, primos ubi tendere solis ad ortus
Incipis, occurrunt ad dextram mole superba
15Tectorum et thalamis praeclarae insignibus aedes.
Plurima marmoreis curvos effulta columnis
Porticus innumeris sustentat fornicis arcus.
Atria lata patent fontesque imitata perennes
Fundit inexhaustos dives structura liquores;
20Egregio Parii lapidis speciosa labore
Ora gradusque nitent, circumpositasque columnas
Pingunt errantes per lucida marmora venae,
Ipsa auro tegitur; lymphae nitor ille salubris
Invitat lenire sitim et gratissima praebet
25Pocula, cum stella Icarii canis ardet Olympo.
Hic vicina vagos cohibent vivaria pisces;
Nec virides horti desunt, generosaque fructum
Pomiferis sylva arboribus largitur et umbram.
At procul e speculis et ab alto culmine turris
30Prospectare iuvat campos collesque remotos.
Urbis opus credas, tot surrigit undique pinnas
Ardua perpetuo murorum machina ductu.
Una soli tantum domus occupat: Has tibi sedes,
Nicoleos, vir magni animi Pendallia quondam
35Curator fisci Estensis rerumque tuarum
Ingenti sumptu et studio vigilante locari
Iussit, ab aspectu nactas sibi nomen amoeno.
Talibus extra urbem in tectis adiere morantem
Legati ac tristem Leonelli funere Borsum.
40Quos ubi perductos alta intra limina iussit
Dicere; at astantes tenuere silentia turbae.
Paulatim vultus ab humo lachrymosaque tollit
Lumina; dehinc placido Paulus sic incipit ore:
"Si lachrymas, princeps, et amaros dicere questus
45Urbis et infandum liceat memorare dolorem,
Nemo adeo ferus atque humani pectoris expers
Inter et Hyrcanas immitis vivere tigres
Assuetus, luctu quin commoveatur acerbo.
Namque omnes regem Leonelli in morte patremque
50Conquerimur simul ereptos, quippe optimus ille
Iustitia patriam summa sanisque regebat
Consiliis; neque honos deerat, neque gratia laudis.
Quem miseris quoniam mortalibus invida nuper
Abstulit ac caelo fatalis Parca remisit,
55Ad te confugimus teque unum poscimus omnes,
O Borsi. Nam quem expectet Ferraria? Quaenam
Praesidia ulla magis firma aut propiora videntur?
An fore nos alio tutos sub rege putamus,
Finitimae huic populo cum tot simul horrida gentes
60Bella gerant saevusque fremat prope moenia Mavors?
Tu bello, tu pace vales, tu gloria gentis
Prima tuae. Est aetas in te et mens commoda rebus,
Sunt animi, neque amor populorum et gratia desunt.
Quid de te genitor Venetusque senatus et ille
65Carmignola, ducum summus, quidve ipse Philippus
Senserit et magnorum Alphonsus gloria regum,
Novimus; ac quanti semper te fecerit ingens
Italia, haud ulli obscurum est. Te barbara tellus,
Te loquitur nostro gens omnis ab orbe remota.
70Te nisi vidisset talem, numquam omnia frater
Arcana et regni tibi commisisset habenas.
Nec Meliaducem regali munere dignum,
Quem coram aspicimus tecum hic adstare, negamus.
Sponte sua tamen ipse tibi concedit et ultro,
75Ut fertur, stimulis ad cursum ingentibus urget.
Herculis ac Sismundi aetas puerilis, et ambo
Nunc etiam absentes, et fratris filius infans
Nicoleos quam spem nobis promittere possunt
Auxilii, sic qua oppressos fortuna fatiget?
80Adde, quod in fatis esse hoc accepimus olim
Te fore, qui magna patriam ditione gubernes
Et claros fama qui transgrediare parentes.
Istud idem neque enim nos vana insomnia ludunt
Aethereis monuit veniens a sedibus Iris,
85Quam nostri videre senes; ac verba loquentis
Auribus hauserunt et iussi visa referre.
Tot simul adducti cives rationibus in te
Curam omnem vertere et nos misere volentes
Atque tui cupidos, ut te ducamus ad urbem.
90Dis ergo auspicibus nobisque precantibus ultro,
Quod virtute prius studuisti et laude mereri,
Delatum a populo feliciter accipe regnum!
Qui vocat, hic viso te nil sibi triste putabit
Amplius; afflictasque hominum solabere mentes.
95Si quid adhuc superest nostro pro munere nobis
Dicendum, collega suis clarissimus ecce
Supplebit verbis; tum quicquid restat agendum
Ocyus expediet". Nec multa moratus et illum
Voce sequens breviter dictis haec Stroccius addit:
100"Omnia facundo, quae res ac tempora poscunt,
Eloquio et summa Paulus gravitate fideque
Disseruit; patriae satis est manifesta voluntas.
Nec super bis quicquam restat mihi dicere, Borsi;
Multa quidem explicuit paucis, quibus ipse tuorum
105Maerorem ingentem fraternoque anxia casu
Pectora, quamquam absens, facile comprendis et illos
Ardores hominum et Thaumantida ab aethere missam
Audis atque vides, nec quicquam his addere possum.
Plura quoque adduxit, quae nos discrimine nullo
110Permoveant, cur in te uno spes nostra locetur.
Haec ita sunt; reliquum est igitur contendere ad urbem.
Nulla tuis obstet coeptis mora, tempus et ipsa
Res vocat; omnis enim cunctatio plena pericli est.
Utque vides, populis gens invidiosa Latinis
115Iam pridem sumus et nostras inhiatur ad arces.
Te sibi vix credat Ferraria posse noceri
Principe. Si testes alios fortasse requiris,
Haec mandata lege et nostri decreta senatus!"
Sic dicens prolata fidem facientia verbis
120Porrexit scripta et pronus dedit oscula dextrae
Atque omnis laeto assensit clamore corona
Circumfusa virum. Sed postquam singula legit
Borsius et tacita secum sub mente revolvit,
Alte suspirans oculis ac voce dolorem
125Exprimit atque illis gratus respondit et inquit:
"Non equidem laeta quid enim mihi tristia laeti
Fata reliquerunt cari post funera fratris?
Mente, sed accipio, legati, utrumque benigna
Et vestri iam pridem in me sum certus amoris.
130Audieram, quantas agitet Ferraria luctus,
Vestraque non levibus praestans facundia verbis
Nunc testatur idem atque oculos ista omnia ponit
Ante meos, nec sum dubius vos vera referre.
Absit livor, in hoc summae dignissima laudis
135Multa fuere viro, quae vos mecum omnia nostis,
Ac quicquid viventi olim et nunc luce carenti
Civibus indultum a nostris, gratumque piumque est.
Id certe hoc animo numquam excidet; omnibus istis
Omnia me debere puto ac merita optima reddam,
140Si mihi vobiscum dabitur producere vitam.
Egregie, ut video, de me Ferraria sentit;
Et, si fas verbis hoc tempore talibus uti,
Gratulor atque opto me dignum his laudibus esse.
Nam quid ego aut potius cupiam aut magis ipse laborem
145Quam patriae votoque satisfecisse meorum,
Dulcia cum virtus praesertim et gloria magnis
Pabula dent animis? Vestrum est, laudabile si quid
Esse in me voluere dei, ut vos forte putatis.
Magnum onus ac multos affert variosque labores,
150Qui mihi nunc mandatur, honor; si principis uti
Magnanimi officio recteque incedere curem,
In vastum adduci pelagus tumidisque videmur
Fluctibus ac dubio committere carbasa vento,
Arte ubi non parva sit opus vitare furentis
155Fortunae tempestates scopulosque latenteis.
Praeterea, ante oculos quoties dignissima nostros
Facta patrum ac belli et pacis proponimus artes,
Undique sollicitant ingentes pectora curae,
Gloria ne nostra inferior sit laudibus illis.
160Maiorum praeclara sequi vestigia pulchrum
Esse reor, sed quos imitamur vincere longe
Pulchrius. Est vero divum admirabile munus
Sese ipsum superare animoque imponere legem.
Hic mihi praecipuus labor, huc incumbere nitar,
165Hinc immortalis praeconia quaerere famae
Cura erit. At postquam patriae sententia certa est
Meque homines superique vocant et regia Iuno
Sic iubet, ecce adsum! Communia numine dextro
Vota regens nostrorum operum sit Iupiter autor".
170Optimus haec postquam magnis assensibus heros
Legatis responsa dedit, Laurentius illi
Carus erat longe ante alios hunc protinus ad se
Accersit, super his quae sit sententia, pandit.
Hic satus antiqua Strozae de sanguine gentis
175Palladias artes olim attigit; inde profectus
Sub duce Nicoleo, cui stirps Fortbraccia magnum
Nomen et alta dedit virtus, puerilibus annis
Arma tulit meruitque duci gratissimus esse.
Ast illum aequali dehinc secum Borsius aevo
180Eductum comitem bellorum et pacis habere
Dignatus, rerum magna ad fastigia porro
Extulit imperio meritisque opibusque potentem
Et paribus voluit secum gerere omnia curis.
Ille ubi percepit mentem secretaque Borsi
185Consilia, extemplo iubet ordine cuncta parari.
Iamque virum exoritur strepitus famulique frequentes
Huc illuc per tecta volant et limine in ipso
Frenati alipedes hinnitibus aera rumpunt.
Nec mora, tectorum gradibus descendit ab altis
190Borsius, atque una legati omnesque repente
Descendunt, et equis invecti ad moenia tendunt.
Atque ea dum magno certatim ardore gerebant
Intenti pariter coeptis; urbemque petebant,
His centum noviesque decem nondum annuus orbis
195Expulerat lustra, atque hyemis pars prima fugabat
Extremum autumni tempus brumamque ciebat.
Luce illa non ulla dies formosior umquam
Visa, nec Eoo caput extulit aequore Titan
Purior, et cecidit manifestus ab aethere fulgor.
200At Leonellei praenuntia sydera casus
Visa comam nuper praesago extendere tractu
Deseruere polum; atque alios fulgere cometas,
Aurea Luciferi dea quos Orientis ad oras
Mista Iovi fertur partu effudisse benigno,
205Vidimus; et nullae dirum cecinere volucres
Saepe homines solitae horrendis terrere querelis.
Nil formidatis tremuerunt motibus arces.
Virgineus nullis effusis imbribus ante
Arcus ab Aurora veniens omne undique caelum
210Lustravit totoque effulsit maximus orbe.
Tum venti posuere omnes, visasque deorum
In terris facies perhibent felicia nostris
Gentibus auguria et pacem sacro ore canentes.
Ipsa etiam extremis tellus in mensibus anni
215Ver conata novum variosque reducere flores;
Atque novas ramis frondes mirantibus arbor
Protulit ac laetos alieno in tempore foetus.
Ipsae etiam, velut ad cantum nova suscitet aestas,
Argutae comitantur aves pariterque salutant
220Dulcis iucundo certamine vocis euntem.
Rustica se totis effundunt undique campis
Atque oculis spectant inhiantibus agmina regem.
Est vetus extra urbem trans ripam fluminis aedes
Solemni cultu ac festis celeberrima ludis,
225Annua quos referunt rapidi certamina cursus,
Aedes sacra deo, tenet unde Georgia nomen
Insula; praecipites cingebant undique fossae
Parvae urbi quondam similem sedemque parentum,
Certa prius tantae quam fundamenta locarent
230Molis et extruerent traiecto flumine muros.
Ingreditur templum sacraeque aspergine lymphae
Borsius irrorat frontem. Tum candida sacros
Turba sacerdotum occurrens laetissima cantus
Incipit. Ipse una ingentem procedit ad aram
235Atque dei supplex sacram armipotentis adorat
Effigiem funditque preces: "Tu" que, "optime", dixit,
"Militiae caelestis eques, qui nobile tantae
Laudis opus magnis animis et viribus ausus
Purgasti infames servata virgine terras,
240Quem neque lethifero assurgens horrendus hiatu
Terruit immani sternendus vulnere serpens
Nec gens crudelis ritu contraria nostro
Suppliciis valuit perstantem avertere coepto,
Tu nostras admitte preces, pugil inclyte caeli!
245Ecce patrum ingenti assensu populique favore
Ferrariam petimus fatisque in regna vocamur.
Da, precor, ut, qualem gens nostra et credit et optat,
Talem me praestare queam propriaque salute
Ut potiora mihi patriae sint commoda semper!
250Tum mens pestiferos animi sincera tumultus
Exuperet fugiatque nephas nec digna recuset
Praemia pro meritis aequa persolvere lance.
Hoc quodcumque peto, quaecumque haec gloria regni est,
Non opis humanae peperit labor; omnia vero
255Ad superos referens munus reor esse deorum,
Qui, precor, auspiciis tecum felicibus adsint.
Vobis gratus ego hic avis quoque testibus ipsis
Polliceor non me immemorem fore muneris huius,
Et vos digna manent, superi, me principe templa.
260Dixit et assurgens votorum splendida cultu,
Floribus et lauri redimita altaria ramis
Rite manu imposita veneratur et oscula donis
Dat prius oblatis princeps; solioque parato
Dum sedet ante aram, senior comitante senatu
265Progreditur populique docens se nomine missum
Augustinus ait: "Tecum Ferraria luget
Fraternos casus et tristia funera, Borsi;
Non tamen ipsa parum, cum tu successeris illi,
Laetatur; fratrisque licet sors impia nobis
270Iacturae tantum attulerit tantumque doloris,
Nos tua solatur, princeps, tamen, optime, virtus
Nec te rege parum lucri fecisse videmur.
Ergo tuis ductus meritis insignia regni,
Hoc sceptrum, hunc ensem, populus suaque omnia seque
275Arbitrio moderanda tuo largitur et orat
Felicem ac superum memorem te ducere vitam.
Ipsa etiam nostris faveat Saturnia coeptis,
Cuius ad hunc populum mandata his auribus ipse
Percepi atque oculis praesentia numina vidi".
280Haec ait. Ast illi responsum maximus heros
Sic dedit: "Est animo gratum mea facta neque ipsis
Displicuisse, patres, superis vestroque probari
Iudicio ac nobis tantos accedere honores.
At meriti capient me nulla oblivia vestri,
285Aetherea dum luce fruar, nec praemia vobis
Umquam digna satis persolvi posse putabo.
Praeterea neque me indecorem Ferraria regno
Aspiciet neque se immitem accepisse tyrannum
Sentiet ac Borsi numquam meminisse pigebit".
290Haec ubi dicta, sacrae rex in penetralibus aedis
Funeream exuitur vestem; dein splendidus auro
Et gemmis templo egreditur. Tum plausibus aer
Et clamore virum resonat cantuque tubarum.
Atque illum instratus phaleris regalibus Aethon
295Portat et alta ferox huc ora obvertit et illuc
Sarda matre satus cygnis candentibus ipsis
Concolor, Alphonsi donum haud ignobile regis.
Sic demum ingenti procerum stipante corona
Rex novus ingreditur superato flumine portam.
300Longa sacerdotum in tunicis albentibus illi
Sacra canens manus occurrit, puerique frequentes
Parva manu vexilla gerunt pariterque secundos
Eventus regi magnis clamoribus optant.
Nec minus e speculis matres teneraeque puellae
305Cultibus insignes variis venientia longe
Agmina prospiciunt et odoros undique plenis
Coniiciunt manibus flores regemque salutant.
Flexipedes hederae passim ramosaque buxus
Nec non permistae bene olentis mollibus herbae
310Graminibus stravere solum. Praesentia tristem
Praeteriti casus maerorem gaudia vincunt.
At populi pars una praeit, pars altera pone
Subsequitur mediumque canit laetissima regem.
Accipit hos hilari vultu placidoque benignus
315Borsius alloquio ac dextram cupientibus offert
Vectus equo totamque ambit spectabilis urbem.
Ventum erat ingentis sacrata ad limina templi,
Auratis ubi porticibus centumque columnis
Subnixum et solido constructum marmore ad auras
320Surgit opus, priscae gentis labor, unde superbas
Hinc atque hinc, decora alta fori, prospectus ad aedes.
Desiliunt ab equis. Tum creber ubique satelles
Voce manuque globos populi turbamque frequentem
Submovet atque viam sublimem pandit ad aram.
325At pius ut meritas hic ore et pectore grates
Caelitibus solvit princeps ac vota peregit
Testibus ante aram superis in verba vocatis,
Decreto patrum populique favore iubentis
Haec Augustinus placido dicta edidit ore:
330"Gentis Atestinae clarissima gloria, Borsi,
Spes ac certa salus patriae, quem numina regem
Praesenti augurio nobis manifesta dedere,
Venimus omne tibi obsequium praestare parati.
At nostris pietas quae immobilis hactenus haesit
335Mentibus atque tuo generi perspecta neque ullis
Temporibus mutata fides, dum spiritus auras
Vitales noster capiet, tibi certa manebunt.
Ipsa suos tibi commendat Ferraria cives
Seque simul. Studiis adsint pia numina nostris".
340Dixerat. Ille refert: "Non centum prodere linguis,
Augustine, milii liceat, me talibus ipse
Quantum animis debere putem. Facundia verbis
Sed cum nulla queat tacitos ostendere sensus,
Re gratos in se nos urbs populique videbunt".
345Dixit, et occidui iam prorsus ad aequoris undas
Sol agitabat equos. Aulae regalis in altas
Se tandem recipit sedes, ubi plurima secum
Per noctem super imperio Rugerius heros
Cogitat haud levibus distracto pectore curis.
350Iamque rubescentem primo revehebat ab ortu
Syderibus pulsis coniux Tithonia lucem.
Borsius exanimi fratris mandare sepulchro
Membra parans lecto haud segnis consurgit ab alto
Et populi accitis ad se primoribus inquit:
355"Ecce dies lachrymosus adest, qui debita fratri
Funera nos merito cives persolvere honore
Admonet ac gelidum telluri reddere corpus.
Nemo quidem vestrum ignorat, quibus artibus ille
Estense imperium et praeclaram hanc rexerit urbem;
360Quaeque fides et quae pietas et quantus in illo
Recti amor et qualis fuerat prudentia, nostis;
Grata nec in patriam placidae indulgentia mentis
Vos latet. Ast illo Ferraria principe quantum
Floruerit, quibus ipse viris ornaverit urbem,
365Non nostrae tantum gentes atque Italis ora
Sensere, extremus terrarum haec audiit orbis.
At quam praecipue dignum me semper honore
Duxerit utque sibi addictum Leonellus amarit,
Vos etiam testes estis, vobisque sub illo
370Ipse ego quas gessi ratio notissima rerum est.
Quare omni studio cineri, cui plurima mecum
Debetis, pariter supremum impendite munus!
Officium praestate pium sociique doloris
Este mei luctusque atros ornate frequentes!"
375Sic ait et lachrymis oculos roravit obortis
Tristior. Ast illi haec meritis venerandus et aevo,
Franciscus responsa dedit sacratus et omnes
Pectoris affectus placido sic prodidit ore:
"Non haec exiguum, princeps, iactura dolorem
380Attulit; infixus perculsis mentibus haesit
Maeror et ingenti permiscuit omnia luctu.
Fratris enim auspiciis feliciter egimus annos,
Et nihil ex illo nisi dulce et amabile cuncti
Sensimus. At quoniam nullo discrimine Parcae
385Pensa trahunt certusque rapit mortalia finis,
Cum nihil insolitum Leonelli casus adempti
Attulerit, commune malum sortemque repostam
Omnibus aequo animo nobis tolerare necesse est.
Qui potuere suum claris extendere nomen
390Laudibus et pulchrae amplecti virtutis honores,
Hos aeterna putant in saecula ducere vitam
Nec lethi penitus coniuncti morsibus atris.
Quis nisi ob invidiam vel captus mente recuset
His fratrem numerare tuum? Numquam ipse fatebor
395Hunc periisse virum omnino vitaque carere;
Incolumem ad superos potius migrasse putabo.
Magna quidem haec nobis restant solatia, quae tu
Successor tanto imperio dignissimus auges.
Quae fieri mandas, studiis ardentibus omnes
400Exequimur. Nobis minus est parere laboris
Quam mandare tibi. Et quoniam nunc poscere tempus
Incipit ac totam se funera turba per urbem.
Nune parat exequiis, nos id peragamus et ipsi".
Haec postquam inter se alterno sermone locuti,
405Haud mora, purpureis intextis vestibus auro
Tectorum exornat secreta in parte pheretrum
Atque hic cum gemitu nardo fragrante ministri
Ablusos ungunt artus. Venerabilis aevo
Legis et interpres sacrae Antoninus et idem
410Angelici rector templi, ceu iusserat olim
Ante diem extremum princeps, qualem ipse gerebat,
Frigentem cultu Leonellum obnubit eumque
Longaevo auxilium sociis praestantibus alto
Composuit fulcro et suaves diffudit odores.
415Nec minus alta replent ululatibus atria magnis
Lugentes circum matres in vestibus atris
Velatae crines et plangunt pectora palmis.
Et iam tempus erat, quo lamentabile corpus
Aedibus efferrent. Coeunt, quos sacra per urbem
420Relligio insignit. Tum binos ordine certo
Ire iubent paribusque modis alterna canentes
Atque laboratae portantes munera cerae.
Iamque sacerdotum numerus praecesserat ingens.
Tum patrum veneranda gerit vexilla crucesque
425Densa cohors. Post haec famulorum it longius agmen
Fletibus humectans sub nigris ora cucullis.
Conveniunt, queis cura data est, pariterque pheretro
Subiiciunt humeros et onus lachrymabile moesti
Inter se attollunt. Pueris praeeuntibus ardent
430Mille faces, totidemque simul post terga sequuntur.
Protinus elatum comitatur funus et, alto
Corde licet gemitus premeret saevumque dolorem,
Crebra tamen tristis suspiria mittere princeps
Cogitur et vultus lachrymis turbare serenos.
435Lugubres gestans habitus tum maximus omni
Heroum coetus se parte effundit, eosque
Maerentis populi sequitur densissima turba.
Haud procul egressis porta se nobilis offert
Relligione locus Mariae sacratus honori
440Virginis atque idem angelico de nomine dictus,
Nicoleu genitoris opus (Leonellia post haec
Ingenti pietas templum venerabile sumptu
Auxit et insignes spatiis melioribus arcus
Atriaque et thalamos posuit secretaque claustra
445Porticibus solido suffultis marmore cinxit).
Omnis in bac postquam funebris constitit aede
Ante aras posito defuncti corpore pompa,
Maximus eloquio tantique Guarinus alumni
Devotus meritis et summo affectus amore
450Illius explicuit laudes. Tum frigida saxo
Membra sepulchrali exequiis clangore peractis
< >
Et populo moestam comitante reductus ad urbem
Se recipit thalamis regalis Borsius aulae.