Naldi, Naldo Firenze, 1436 - fere 1513, hastiludium, hastiludium hastiludium hastiludium (W. L. Grant, 1974)

¹
Semper ut ante mihi meritis pro grandibus in nos,
Musa domus Medicae, dederas cecinisse paranti
Auxilium, quotiens volui memorare parentem
Florentis patriae Cosmum natosque parentis
5Consimiles, quotiens aut sum Laurentia facta
Ausus vel tenui quondam describere versu,
Sic rogo nunc itidem spires mihi, Diva, petenti
Rursus opem, Ianus dum quae gerit ipse canemus.
Est locus Etrusca penitus campestris in urbe:
10Hic, ubi se tollit templum sublime columnis,
Inque Crucis nomen celeberrima sacra coluntur,
Ante gradus templi spatio patet area quadro,
Quam circum variaeque domus variique Penates
Tyrrhenis constant: huc se, cum ludicra Lydi
15Exercere volunt acris certamina Martis,
Consuevere quidem nitidis conferre sub armis:
Nam datur ad ludos illic locus amplus habendos
Ingentis caveae, tignis quam saepta subactis
In terram faciunt tabulis contexta refixis,
20Forte tridentatis ne Mars dum fervet in hastis
Civis ab impulsu quisquam laedatur equorum.
Praeterea nobis quoniam repetatur origo
Militibus Sullae deducta ferocibus olim,
Mos nostra ut veterum servetur in urbe Quiritum,
25Omnibus inde viris spectare volentibus acrem
Hastatorum equitum pugnam, tabulata parantur
In declive quidem, Romani more theatri,
Ad caveam, possit populus quo rite tueri
Proelia, quae Tusci (tanta est sibi gloria curae)
30Pro pulchro inter se cives meditantur honore.
Iamque dies aderat ludis celebrandus, et amplum
Luce sua Phoebus radiisque retexerat orbem;
Iamque gradus magni, iam longa sedilia circi
Complerat populus Florens, iam venerat illuc
35Spectandi studio plebs innuptaeque puellae,
Matres atque nurus, pueri et longo ordine Tusci
Convenere patres et Florentina iuventus;
Necnon et multi, tantae quos gloria pugnae
Famaque finitimos cierat, venere frequentes.
40Iamque magistratus Sullana primus in urbe,
Atque novem, condit Tuscis qui iura, viratus
Fascibus imperii pompaque insignis honesta
Huc se contulerat, circo mediumque locarat
Protinus a podio spectaret ut ille feroces
45Tusci quanta cient belli simulacra sub armis,
Cum gemini in campum fratres venere priores,
Ambo virginea facieque comaque decori
Prorsus Apollinea, paribus qui viribus ambo
Ceu duo torrentes olim pluvialibus undis,
50Cum tumidi recidunt subito de montibus altis:
Ruberti genus egregium, qui castra Leonis
Dum sequitur Lydi, Florentia lilia quondam
Rebus ut egregie gestis tulit acer honores.
Protinus insequitur clara de stirpe nepotum
55Quem Gonzaga domus genuit, Ridolfus, in auro
Effulgens, magna iuvenum comitante caterva,
Qui licet insignis forma micet unus in omnes,
Ludicra non tamen huic vires in bella ruenti
Defuerant homini, palmam nisi livida saepe
60Quae solet esse viris, certent quo fortius illi,
Fortibus optatam fors tunc inimica negasset;
Nam, decus ut summum generis patriumque nitorem
Obmittam, et varias auri sub tegmine vestes,
Consilium fuerat non se dare velle quieti
65Optatae, nullos aut evitare labores,
Ni prius inde sibi per te, Fortuna, liceret
E binis aliquam pugnando attingere palmam;
Sed nihil invitis fatis sperabitur ulli.
Tertius ingrediens aciem campumque patentem
70Stupha venit, gemina pariter cui surgit ab aure
Ala, sed in morem cristae. caput infula summum
Ferrea circumdat, penitus quae fronte sub ipsa
Prominet, et forma paulum se attollit acuta;
Caelatusque draco galeam conumque tegebat
75Aureus, et geminas late qui panderet alas,
Flaret et horribiles ab aperto gutture flammas.
Hoc tu si videas habitu prodire sub armis
Egregium nitidis iuvenem, videaris ab alto
Cernere Gradivum quotiens descendit Olympo
80In terras! Stupham bisseni rite secuti
Sunt iuvenes: alis fuerat cristatus utrimque
Quilibet illorum, vestesque indutus easdem,
Quas olim duros tunc cum ferus ibat in hostes
Armatus rerum populus Romanus habebat.
85Est operae pretium, virides ut cuique colores
Squameus incendit partes variatque per omnes
Splendor, et ut vestis radianti fulgeat auro
Prorsus, et appositis veluti riget ordine gemmis,
Cernere, ut ex humeris geminas dependet in alas.
90Nec mora; subsequitur fraterna Bosculus arte
Confisus magis et monitis in bella severis
Ludicra quam comitum pompa vestisque nitore.
Proximus huic graditur iuvenis Soderinus in omnes
Et formae meritis et nobilitatis avorum
95Et formae meritis et nobilitatis avorum
Effulgens, cui se Venus aurea protinus uni
Obtulit, atque suos nascenti afflavit honores.
Quid referam varias baccis auroque nitenti
Vestibus intextas formas, quibus ordine longo
100Ornati iuvenes Paulum comitantur euntem?
Quantus et alipedum qualisve ornatus equorum
Exstiterit Phrygia quae textae ex arte figurae,
Vix meminisse queam; sed, si, Cytherea, canentem
Iuveris, expediam veluti tuus acer alumnus,
105Vectus equo celeri et pulchris spectabilis armis,
Prodiit insultans in apertos undique campos.
Namque premens nigrum baccato murice crinem
Ridenti facie, ridenti gratus et ore,
Atque tui monitis Gradivi edoctus amicis,
110Huc venit, alma Venus, cum te deus ille libenter
Excolat, atque tuis quae sint placitura facessat.
Non te transierim, numeros memoranda per omnes,
Nerlia progenies, pugnam subitura ferocem
Post hunc, utque nova fueris pietate tuorum
115Octo quidem fratrum cultus, carive parentis,
Ad ludos Martis cum te, Benedicte, futuros
Quilibet ex illis fuerit comitatus ovantem.
Dicere quis celerum vestes modo possit equorum
Argento illusas nitidisque ex arte lapillis?
120Quis summum clipei possit memorare nitorem?
Defuit haud pugnae scutulatis vestibus ille
Insignis gemmis fulvoque ardentibus auro,
Quem Morella domus genuit, cui deinde sub hastis
Praecedunt comites ingentibus ordine longo
125Bisseni, similem vestem similesque galeros
Gestantes, flavus quibus est color omnibus idem.
Post hos invictas vires animosque feroces
Pictius ostentans monstrat, validosque lacertos,
Non secus ac leo, cum Getula e gente superbus
130Perque greges fertur perque agmina densa ferarum.
Nam licet ornatus iuveni satis esset honestus
Pugnanti, fulvo vestisque nitesceret auro,
Non tamen hoc fretus, sed duri Martis amore
Succensus potius, quanam ratione per artem
135Sumeret intra se pulchros agitabat honores.
Hinc hastas virides et forti robore lectas
Accipit, ille quibus sese ferat acer in hostes,
Quos ita confodiens duro ferus ille tridenti
Territet, ut palmam liceat sibi ferre secundam.
140At Petrus Albertus caveam se iactat in omnem
Quam multos equites ducens, neque cedit honori
Illorum, primis qui iam venere sub armis.
Nam quibus ut taceam scutulatis venerit ille
Ornatus, socios quos duxerit ille feroces,
145Tot iuvenes ierant depictis vestibus auro
Purpureisque notis, regalis ut ordinis omnes
Esse putes. illis igitur comitantibus, ipsam
Ingrediens aciem, regum ostentabat honores;
Sed fors laeta parum tristi supereminet umbra.
150Necnon et pugnam subiens Mancinus eandem
Martis in hastiles ludos se rite parabat,
Cui neque iam vestes auri sub tegmine desunt
Intextae. peditum vestigia pone sequentum
Copia magna fuit: quin ludicra castra petentem,
155Qui ferrent hastas equitum novus ordo tridentes
Praecedebat ovans, habitu similique decore.
Petre, quis indictum te, Guicciardine, relinquat?
Quae tua cura fuit, ne te superaverit ullus
Aut peditum numero, aut equitum subeunte caterva?
160Vidimus haerentes lateri volitare ministros
Complures, celebras cum Martia castra, feroces
Laeserit ad pugnas ne quis te casus euntem.
Quid dicam comites hastilia longa gerentes,
Aut quid sericeas vestes nitidosque galeros?
165Est mora supremam quam sint haec structa per artem
Dicere, sed, quamquam pulcherrima quaeque fuerunt,
Omnia, quae ludis geris ornamenta futuris,
Pulchrius inde tamen quam te nil vidimus usquam,
Cum tu vectus equo, mira quem texerat arte
170Caelatum argentum, et nitidis conspectus in armis,
In te, Petre, unum converteris ora videntum.
Hos super advenit Medica de stirpe creatus,
Agmen agens equitum Ianus longasque phalanges;
Namque novem primi, qui tum simul aere canoro
175Atque tuba veterem Misenum evincere possent,
Aera mulcentes liquidis clangoribus altum,
Vestibus effulgent in versicoloribus omnes.
Hinc bene quo possis victricia dicere signa
Pallada conspicies spectantem in lumina solis,
180Atque hastam manibus scutumque insigne gerentem
Gorgonis anguiferae, pedibus quae diva pudicis
Calcat, iter faciens, tremulas castissima flammas.
Hic tu non tenerum quicquam neque molle videbis,
Sed Veneris natum manibus post terga revinctis,
185Haerentem trunco teretis, ni fallor, olivae
Viribus effractum victricis in omnia divae.
Armigeri galeas gestantes rite sequuntur
Hinc duo, quas capiti induerent, quos Ianus in arma
Accensos Medices insani Martis amore.
190Auspiciis equites paribus, nova castra petentes
Velatos priscis Medicum rationibus ambos
Struxerat, ut secum certamina tanta subirent.
Quid referam lectos de nobilitate suprema
Hastatos iuvenes nil magnae laudis egentes?
195Quid genus illorum diversaque nomina ponam?
Primus ibi in tanto prodiit Nicolaus honore,
Quem Rabatta domus genuit; cui nomine surgit
Par quoque sed forma longe praestantior ipsa
Pactius; inde subit iuvenis Martellus in omnes
200Effulgens; post hunc sequitur Zenobius, altum
Cui genus, et generis cui Berlingherius auctor;
Hinc venit egregia genitus de stirpe Caponum
Ginus, avis atavisque potens: quantum instar in ipso
Maiorum, priscos imitando quantus et ardor!
205Proripit inde locum Thomas Federicus; at ipsum
Subsequitur Marcus pariter Vespuccius ille,
Ordine cui Petrus pater est insignis equestri;
Post hunc Bertuldi genus alto a sanguine ducens
Corsini graditur, Corsina e gente Philippus;
210Nonus at insequitur Michael Nicolinus, et altos
Ostentans humeros, patrui quem nomen Othonis
Efficit insignem; decimus Leonardus inhaeret
Frescobaldus ovans hastae, vibratque trementem;
Cernitur hastiferos post hunc Petrus inter honestos
215Antoni genus egregium; loca rite suprema
Salviatus tandem suscepit in ordine tanto.
His ferrugineo vestis madefacta colore
Omnibus una fuit, ritus imitata per artem
Gallorum, densisque pari super ordine baccis
220Depicta et pariter simili contexta decore.
Hic fractos arcus, hic fracta Cupidinis arma
Undique conspicies pharetras celeresque sagittas,
Ne queat ille puer, veluti solet ire per omnes
Mortales, facibus Medices violare pudicos.
225Vidimus hos etiam capiti gestare galeros
Fulgentes baccis longe tam grandibus omnes
Lydorum summos ut quisque aequaret honores.
Inde pari numero duodeni cuique parati
Inspectantur equi, candor quibus omnibus idem,
230Gallorum phaleris sed quisque instratus eisdem
Et fuit et pariter fulvo spectabilis auro.
Necnon hinc habitu Medices ornatus eodem
Petrus adest, puerum patri quem mater ab alta
Urbe Remi veniens sub luminis edidit oras.
235Hos tres arte leves tibias inflare periti,
Atque vir intorto pariter qui concinat aere
Subsequitur. puer hinc aurato comptus amictu,
Cui foret intextus falco, foret aureus ardor,
Considet acer equo, similem qui forte gerebat
240Ornatum dorso; centeni ac luminis Argi
Pennarum variis quae picta coloribus esset
Fert hastam manibus teretem. cui proximus alter
Rursus equo vehitur, necnon puer armiger idem
In ferruginea conspectus veste per artem
245Cui maneant Phrygiam variis simulacra figuris
Texta super tergum: nam quo victricia certe
Dicere signa queas, pharetras celeresque sagittas
Et fractos arcus et fracta Cupidinis arma
Undique conspicias in equi contexta decorem.
250Hic igitur saevum pharetratae matris alumnum
Haerentem trunco et manibus post terga ligatis,
Vestibus amotis, nudumque gerebat Amorem
Ad conum Medicis, quem dum comitatur euntem
Saepius in vulgus, clara magis omnibus unum
255Victorem Pallas praedixit voce futurum:
Et dubitem numeris Medicen gravioribus ipsum,
Si modo Musa sinat, Latias ego ferre per urbes?
Tertius insequitur iuvenis, cui fulget amictus
Purpureus, splendensque iubas attingit equinas
260Orbe quidem solis radianti; terga sed idem
Sol superingrediens radiis illustrat acutis,
E baccis textos ut quos maioribus omnes
Auratus partes sol diffundebat in imas;
Herba sed inferior contexta in parte suprema
265Exstitit, ad rapidum quae volvitur undique solem.
Ordine dehinc veniens superest puer armiger is, quem
Portat equus sonipes, primum cui colla Medusae
Frons tegit anguiferae, cui rursus obesaque terga
Altera frons operit, summam caelata per artem.
270Ille super galeam similes indutus amictus
Gestat olorinas pennas, quibus optimus augur
Edocet ut sacri iam sint sua facta poetae
Dicturi, Medices, totum celebranda per orbem.
Post, habitu Gallo compti, quis murice tincta
275Interior vestis Tyrio fuit, insuper auro
Quos tegit, et flamma vestis radiata nitenti,
Arte quidem summa Corybantia tympana pulsant,
Tympana, quae Phrygia Berecyntia mater in Ida
Pulsari voluit, ne quis vagitus ad auras
280De Iove sublatus patrias penetraret in aures.
Post illos Medices divino Ianus honore
Tandem progreditur peditum subeunte phalange;
Attonitis inhians animis, stupet omnis in illo
Sullanus, stupet et si quis spectator ab oris
285Huc tulit extremis sese: namque ire videbat
Egregium meritis iuvenem nova castra petentem
Protinus ad pugnas animis et mente paratum,
Ut sibi vel liceat vincendo attingere palmam,
Eligat aut pulchrae certando occumbere morti.
290Hic, Erato, tribuas, aut tu mihi, pulcher Apollo,
Rursus opem, spirans, Medices quibus ille sub armis
Venerit, aut quales gemmis auroque rigentes
Gesserit huc vestes. quis enim tot magna referre,
Musa, queat sine te, vel tu nisi, pulcher Apollo,
295Iuveris auxilio? quem dives Apulia misit,
Vectus equo, duros cui quod ferus iret in hostes
Urso nomen erat, Medices fulgentibus armis
Se tulit in medium. tantis adamantibus illi
Fulgebat textum scutum, tantisque lapillis,
300Ut quicquid reges Persae tenuisse feruntur
Congessisse putes, maris aut quaecunque sub ima
Parte quidem gemmas inter pretiosa nitentes
Bacca latet, quicquid partes attingit Eoas.
Forsitan inquiras habitum, quo Ianus in arma
305Prodierit Medices: subnigro murice tincta
Gallica vestis erat, tam claro adamante corusca,
Tam nitidis late, tam grandibus undique baccis,
Fulgorem ut nulli possent tolerare videntum.
Inde teres capiti confecta ex arte corona,
310E florum variis quae picta coloribus esset,
Rite premit crinem fulgenti ornata pyropo
Dumtaxat, sed qui splendens superare micantes
Flammas luce sua et fulgentia sidera posset.
Ast equus in tergo velamina texta per artem
315Fert, picturatam vestem, cui fimbria late
Argento e solido dat tintinnabula circum.
Hinc paulo supra vesti quoque truncus inhaeret
Contextus baccis longe gravioribus, e se
Ardentes liquidum qui spargat in aera flammas;
320At, qua parte humeros contingit obesaque terga,
Bina simul magni serpentis iungitur ala
Usque patens late partes quae tendit in ambas
Cum baccata nimis, tum qua nota cernitur alae
Nigrior; hac splendor summus quoque parte resultat,
325In gyrum positis oriens longo ordine gemmis.
Qui comites hominis vestigia pone sequuntur
A tergo, qualesque viri, quantusque per illos
It favor in Medicen? quis ei prior astat eunti?
Quis nitor est oculis? aut quae reverentia vultus?
330Huc geminas, huc flecte acies, spectator, ut acri
Cernas arte virum, patrias qui temperat urbes,
Sullanasque domos Sullanaque moenia servat.
Hic novus, ut spectas, hic est Laurentius heros,
Cuius et ingenio, cuius virtute suprema
335Condita iam Latiis nunc aurea saecla dabuntur.
Hoc duce non hostes metuat Florentia duros,
Hoc duce sed populis condens pia iura per orbem
Proferat imperium. victor modo frater honores
Hoc duce suscipiat, ni me Tritonia Pallas
340Et nimbo fulgens divino et Gorgone saeva
Decipit. hanc vidi fidam certantis ad aurem
Dicere: "Si primam cupias attingere palmam
Consiliis pare, quae nunc Laurentius acres
En dabit in pugnas frater tibi, Iane, ruenti".
345Dixerat, et specula signum dedit acris ab alta
Pugnandi, et validam Medicen direxit in hastam,
Quo ruat adversos pugnam subiturus in hostes
Doctior; at contum Medices consurgit in ipsum,
Inque caput frangens hostis qui a fronte ruebat,
350Proicit insultans; ferit aurea sidera clamor
Plaudentum atque uno Medici simul ore faventum.
Tunc vero ingeminans ictus, aliasque resumens
Hinc hastas iterum atque iterum defertur in agmen.
Nec dea certanti procul abfuit; inde per artem
355Admonet egregiam fratrem Laurentius, ut se
Et gerat et pugnae possit superare labores.
Parte alia gravibus consurgens Pictius armis,
Protinus arte petens quicunque fit obvius illi,
Rarior in iactu sed durior ictibus astat.
360At Petrus hinc, pugnam fatis ingressus iniquis,
Defertur medios tamquam ruiturus in hostes,
Ut qui vel suavem, dum Martis castra suburget,
Insigni cuperet vitam pro laude pacisci.
Inde ferox iuvenis cum sese in bella parasset
365Ludicra nec Martis casus horreret acerbos,
Concidit in mediam longe miserandus harenam
Nam dum fortis equi subitis calcaribus alvum
Confodit et nimium cursuque ictuque fatigat,
En, eques invidia motus seu forte ruebat,
370Tristia seu miseri iuvenis sic fata ferebant,
Invectus contra, cervicem fixit equinam
Cuspide ferrata: quo vulnere sanguis adactus
Spargitur et totam circi maculavit harenam.
Adcurrunt subito famuli celeresque ministri,
375Certatim Petrumque simul nituntur ab ima
Tollere humo; sed equus graviter confossus inhaeret
Mole sua gravior, tum vulnere tardus hianti.
Heu, quos hic gemitus, quantosque per aera gyros
Edidit in cassum moriens ubi colla lupatis
380Solverat, et loris passim datur ire solutis!
Non secus ac sicca in testa cum forte videmus
Defecisse oleum atque semel concrescere flammam
Ingentem et subito casu simul inde minutam
Exstingui penitus tenuesque recedere in auras.
385Nam grave cum mediam cuspis penetrasset acuta
Cervicem, duroque haesisset in ossa tridenti,
Vidi ego dum saevum cupit excussisse dolorem
Saepius edentem miseros tot aequore saltus,
Post, ubi iam campum satis est bacchatus in omnem,
390Concidere et validas cum sanguine fundere vires.
Nerlius hinc iuvenis, quamvis sit corpore parvus,
Mente valens tamen, hastatos se iactat in omnes
Saepius hinc habitu nitidisque ferocior armis
Stupha subit, cui tunc ni fors inimica fuisset
395In finem coeptam potuit traducere pugnam:
Namque bonus bello teretem dum suscipit hastam
Arte ruens validum contra subiturus in hostem,
Obvius, ecce, gravi petis hunc, Soderine, tridenti
Usque adeo feriens ut iam nec proderit illi
400Quam capiti induerat galeam, septemplice ferro
Quae fuit, et chalybis conflata e robore duri,
Quominus hanc equitans Stupham dum surgis in acrem
Viribus indomitis conto terebraris acuto;
Unde fit ut capitis validis detectus ab armis
405Non vires solitas queat exercere, nec ipsum
Possit in extremum fortis durare tenorem
Stupha, nec ut statuit pugnae tolerare labores.
Inde micans auro et Tyrio conspectus in ostro,
Mantua quem genuit, paret cui Mantua regi,
410Crebrior agmen agit conto culpatque morantes.
Ast Morellus equum domitans certamen ad ipsum
Saepe redit pulchrumque mori putat esse sub armis.
Ergo ubi per pugnam coepit saevire ferocem
Mars gravis, et teretes violentior exit in hastas,
415Franguntur conti ingentes, franguntur et ipsa
Scuta virum: galeae valido curvantur ab ictu,
Atque acres sternuntur equi: furit aequore campi
Mars ferus aeratos acuens in bella tridentes.
Nec mora nec requies, dum quem praedixerat olim
420Affore victorem Pallas magis omnibus unum,
Insignem Ianus victricia signa reportat.
Pictius inde capit palmam sibi forte secundam,
Cui satis in pugnam Mavors favisset eunti.
Et iam finis erat, Medices cum Ianus et omni
425Susceptum caveae consensu ingentis honorem
Sustulit, et Medices auxit virtute triumphos.