Mussato, Albertino Padova 1261 - Chioggia 1329, de obsidione, de obsidione obsid. de obsidione domini Canis Grandis de Verona circa menia Paduane civitatis (G. Gianola, 2000)

¹
Queritis heroes Padue per metra renarrem
Bella, dee, grandesque actus et digna relatu
Meonio. Si non, petitis deponere frondem
Laurinam immeriti seu iura remittere feudi.
5Quid perplexus agam? Scelus est si iussa recusem
Debitor ingratus, quod si temerarius ultra
Quam valeant humeri subeam perferre, verendum est
Ne sub fasce cadam casusque sit ipse pudori.
Este tamen comites. Sceleri preferre pudorem
10Maluerim quacumque lira, dum menibus urbis
Iamdudum infestos valeam consternere Gallos.
Struxerat excelsum tumulum Canis aggeris alti
Pervigil ut summo fieret custodia vallo
Inspectura super Pontis pinnacula Curvi
15Urbis pressa tenens orientis limina portis.
Hunc equare solo et tacito delere ligone
Nocte parat solers, omni memorabilis evo,
Rector et egressum populo concessit ovanti.
Exeritur gladiis moles immanis acutis.
20Materias sibi quisque parat; si congrua desint
Instrumenta, solum manibus decerpit aduncis.
Ut formicarum facit innumerabile vulgus,
Diripit annone cumulum cum grana reportat;
Queque suum sibi sumit onus; si forte gravetur,
25Ponit et ore trahit minimis innixa lacertis.
Sicque pari raptu carptim decrescit acervus.
Mane rubens Titan excussa nocte refulsit
Et nitidos celo radios effuderat alto
Fossoresque Simon specula despexit ab alta
30Que Baxanelli superest a culmine castri.
Erigitur sociosque iubet consurgere Gallos.
Quisnam militie referat sublimia Galle
Arma et equos, faleras auroque micantia fulvo
Scuta virum rutili radiis splendentia Phebi?
35Hec est illa cohors Henrici Cesaris olim
Strenua que victis egit fera prelia Tuscis,
Que, Ligurum terris ingenti Marte subactis,
Ussit finitimos sevis populatibus agros,
Post Tarvisinas Patavina suburbia flammas
40Obsidet exacto que formidabilis anno.
Has secum horendas castri de ponte cohortes
Sub litui stridore Simon, Pistoria tellus
Quem genuit, ductor cunei castrique potestas
Eduxit prevectus equo sublimior alto:
45Ad tumulum vergebat iter peditumque labores.
Protinus e castro visis descendere Gallis
Infremuit genus omne virum, commixta per urbem
Nobilitas cum plebe ruit, sonat arma tumultus,
Arma vocat sibi quisque dari; furor arma ministrat.
50Hic fundas fert, ille sudes; fora cunta viasque
Arma replent, densis omnis fluit angulus armis
Acclamatque frequens exire in prelia rumor.
Ut mare permotum fundo, cum nubilus aer
Desuper a ventis agitur, super estuat undis
55Evolvitque fremens magno cum murmure fluctus,
Extollens altas ad sidera summa procellas,
Tunc, si forte aliquis malecautus naviget ordo
Nautarum feriatque ruens in vela repente
Turbo rapax, lapsas demergit in equora classes.
60Ut sic excitam videt Altinerius urbem,
Rector perpetue nactus preconia fame,
Azonum patrii cui stirps generosa Trivici,
Arduus incepto dedit incrementa vigori.
Nam celer egressus reseratis publica portis
65Adversum hostiles eduxit signa catervas.
Tum plebs abiectis tabulis et stramine multo
Per medios agros fluvii quem fecerat hostis
Egreditur properans plenis armata faretris
Balistasque gerens hostilibus obvia campis;
70Hastarum stipata nemus fert altera densum
Milleque terribiles pars tela minantia mortes;
Pars heret tumulo seque aggere continet alto
Inspectans campo venientes cominus hostes.
Nec dum prorsus eques fluvium transcenderat ullus.
75Tumque, timens Tyso fluvii transgressa meatus
Agmina ne pereant venientibus obvia Gallis,
Paulides Tyso Patavus, cui villula Sanctus
Angelus ediderat simul et cognomen et ortum,
Transiliit latam ripe cum fragmine fossam.
80Quem celeri cursu succensa mente secuti
Bis seni e Patavis equites, seu circiter, ausu
Migrantes fluvium simul innituntur eodem
Quis mens una fuit populum plebemque tueri,
Quod si fata negent seu sors casusve reposcat,
85Equo Marte mori patrieque impendere vitam.
At reliqui cives rectorque omnisque senatus
Cis fluvium resident retinentes ordine turmas.
Iure quidem belli passus via stricta maligni
Paulatim expositas prohibet transire phalanges;
90Quippe erat emergens aciei parte resecta
Ut foret in paucos facilis victoria Gallis.
Sed nil iura valent belli, mens ulla, vel ullum
Humane virtutis opus, regit omnia casus.
Pro libitu domine rumpunt sua stamina Parce.
95Sidera disponunt hominum mentesque modosque
Inspectante Deo proprio qui singula nutu
Corrigit et cunctos hominum preponderat actus.
Utque Symon pedites modico cum milite flumen
Excessisse videt, primam secum ire cohortem
100Ipse iubet reliquasque suis consistere signis.
Et citat alipedem fixis calcaribus altum,
Fulmineum vibrans crebris tinnitibus ensem,
Et ferit in pedites ingenti turbine primos
Evertitque solo magna cum strage cadentes.
105Tergaque continuo fuso dedit agmine vulgus
Ac redit ad fosse latices et sternitur undis.
Diffugere armis in proxima rura relictis.
Successit Simoni primi victoria belli.
Nec dum fessa alios fortuna superbior ausus
110Extensura fuit Patave exicialior urbi.
Namque videns populus victos dare terga maniplos
Et profugos medie stagno se sternere fosse
Vertit et ipse gradus ipsam fugiturus in urbem.
Proh pudor! atque equites multi videre fugaces,
115Proh timor! et vacuum Gallis dimittere campum.
Tum discrimen erat fusis in menia turbis
Insimul hostiles secum migrare cohortes;
Sancta sed excelsi vetuerunt numina celi.
Ipsa quippe die memorabant digna duorum
120Celicole magno plausu martiria fratrum.
Tum quoque terribilis volat ad celestia rumor
Dardanio in Patavo clades instare cedesque
Quarum Troiane nulla feritate ruine
Excessere modos furiis nec sanguine tanto.
125Protinus assurgens sacer Hermacora piorum
Alloquitur cetum clementi voce beatum:
"Pro me proque meo fabor, bona numina, fratre.
Qualescumque sumus meritis hec gaudia nostris
Vobiscum, o celebres sancti, sedesque tenemus.
130Tempora cum vestris veniunt solemnia festis
Concinimus laudes et delectamur in illis.
Festum hodie nostrum est populis celebrabile cunctis
Quod nobis solo tantum contingit in anno:
Spernimur indigne, nec ob hoc martiria passi
135Corpora mundanis dedimus ferienda flagellis.
En nova seva meus nos incendentia frater
Fortunatus habet surgitque per ethera clamor.
Quidam diffusi sunt rura per Itala Galli
Qui, sueti bellis alienique eris avari,
140Digressi propriis humano sanguine vivunt.
Post Tuscas clades Longobardasque ruinas
Bellaque sub muris Padue dilata per annum,
Nunc inferre manus Paduam conantur in ipsam
Multifidasque parant cedes. Succurrite, sancti,
145Parcite, ne tantas videant mea festa ruinas."
Nec mora. Sanctorum cetus pietate molestus
Christum adiit fuditque suo pro fratre querelam.
Christus ait: "Galli pereant certamine; digni
Marte luant tantis quesita salaria bellis.
150Dignum et iustum est ut pereant per bella nefandi".
Tuncque acies peditum primo diffusa tumultu
Erigitur sancto monitu directaque tensis
Spicula balistis in equorum pectora figunt
Gallorum; subito fit densus in aera nimbus
155Missilibus multis in equorum corpora iactis;
Erigitur sonipes, pedibus ferit aera quassis
Ora armosque levans iaculi dum vulnera sentit.
Vidit ut eversas telis seccedere turmas
Cautus Marte Symon, nudo circunfluus ense,
160Colligit in girum cuneos signumque receptu
Edidit ut lato distingueret agmina campo
Dirigeretque suam recta ad certamina frontem.
Non secus ut Libicus prospecto cominus hoste
Per gramen teretes rugas discriminat anguis
165Utque paret toto collectum corpore virus
Ora reflexa simul convexa per ilia ducit
Postque caput tollit damna ad letalia promptum
Hunc non expleta siquidem vertigine Penus
Percutiat conto, reliqui tutaminis expes,
170Suffigit tellure caput corpusque relinquit.
Tum Tyso exortans populum dimictit habenas
Excurrentis equi, totis quoque viribus hastam
Torquet in oppositum ventoso turbine Gallum
(Non umbo non parma tenax percussa tuentur
175Pectora quin strictum penetret vitalia ferrum;
Labitur obversa galea casuque virentem
Tundit humum densoque quatit talaria calce).
Atque infit: "Cape Galle tui condigna laboris,
Que Canis hoc anno meruisti premia toto
180Et nostrum siciens aurum bibe sanguinis undam".
Hec ait et sociis orditur prelia paucis.
Tu quoque in his paucis nunquam reticende Iohannes
Tysonis iunctus lateri simul ense cruento
In patrias laudes pugnans sublimia quondam
185De Campo Sancti memorasti stemata Petri.
Utque videt rector signis ad terga reflexis
Hostiles acies vicinis cedere campis
Et male fidentes ceptis desistere bellis
Evocat excelsum resupinus ad ethera Christum.
190"O bona progenies Patris dignissima summi,
Quam colui puro sub corde fidelior - inquit -
Annue comissam ferro defendere terram
Dexter et hos hodie Gallos delere superbos.
Marte cadant soliti per prelia Martis iniqui
195Sub Canis imperiis Ligurum potare cruores.
Tum pia thura dabo cunctis redolentia templis
Et cantare novas faciam me supplice laudes.
Vosque simul mecum, Patavi, quos stirpe parentum
Troia tulit tellus alto de sanguine Teucri.
200Hectorei iuvenes, pariter tendamus in hostes.
Numen adest, video; supera de parte iuvamur".
Sic fatus Patavas ducens in prelia turmas
Velocem citat alipedem calcaribus ultra
Exiliens tremulum viridi de cespite pontem
205Attollensque gravem stridenti fulmine clavam
Cudit in argenti galeam sub sole micantem
Affigitque cavo capiti cerebrique fluentis
Spargit equi vomitum maculantem sanguine crines.
Lapsus equo moriens cadit Anglicus, aurea miles
210Edidit eversis sursum calcaria plantis.
"Vivat - ait vulgus - talis per tempora rector".
Tum maior Patavum vertentes terga phalanges
Gallorum insequitur moles sternitque necatque.
Ictibus increpitant percussa frequentibus era
215Fabrorum incussis velut instrumenta metallis.
Nec pugnare valet sociorum strage repressus
Gallus, in extenso vires effundere campo.
Non agris sonipes sessorem vexit apertis;
Pressus uterque fuga, peragit certamina neuter;
220Invenit arva ruens fossis abrupta profundis
Et ruit in preceps titubans unaque sepultus
Cum moriente perit tumuloque nec indiget ullo.
Aggeris a Vico pupugit festinus in hostes
Ubertus, feriens quem repperit agmine primum:
225Cassidis extrema gladium deducit ab ora
Fulmineum cesumque secat cum gucture collum.
Advolat in medio gemitu caput. Excitus ictu
Cornipes acephalum defert per prelia corpus.
Proximus huic frater validam Burgundio quercum
230Torquet in Aucatum patris qui tuta tegebat
Ilia coniciens vulnus cervice sub ipsa,
Non letale tamen. Fugit adventantia contra
Bella, nec ex toto fratrem dimisit inultum.
Dens Dentum de prole patrum per bella vagantem
235Despexit procerum pennata cuspide Gallum
Divisum turmis, armis auroque micantem.
Hunc contra direxit equum. Quem pervius ille
Ense ferire parans primum tamen excipit ictum.
Discidit toraca calibs humerumque sinistrum
240Incussum fracto divellit pectore nervo.
Excidit ad clunes terreque obversus inherti,
Proh, pedes occiditur multa cum strage popelli.
Postquam scissa acies equitum dispersaque turba
Non unam tenuere viam, sed proxima castro
245Prima subit, Montis Silicis tenet altera callem,
Una Nicolai retinens vestigia Sancti
Pontem adiit Brinthe, sed plurima mergitur amni.
Arva ignota tenent alii silvasque pererrant
Utque locis spectant se se cessisse remotis,
250Exonerantur equis ultro spoliisque relictis
Expetit ambiguus terras sibi quisque salutis
Et tantum salve querit solamina vite.
Ut dispersa lupis fugiunt armenta per agros,
Si fugiat pastor timidus, seu forsitan absens
255Tum fuerit, non ulla tenent directa viarum
Signa vel assuetos aditus trepidantque ruuntque;
Nec dudum curant pasci, sed cedibus instant
Immani feritate lupi, dum visibus illa
Evasere suis avidi missoque furore
260Ad predam redeunt et corpora pinguia pascunt.
At quis humi stratos perstringat carmine Gallos
Terribilesque virum strages et funera dira
Totque cruentato disiecta cadavera campo
Cumque equitem sternebat eques, rapit impia plebes
265Exutumque armis sectumque in frusta relinquit.
Ha nimium vestre patuere furoribus ire,
O Patavi tanto bachati sanguine cives!
Deletur tua magna Canis fiducia Grandis
Cuius finitimas calcasti robore terras:
270Victa iacet Frigiis, ne dedignare, lacertis.
Troica nam versis surgit victoria fatis
Hisque utinam scieris susceptis sistere damnis,
Sed maiora parant celestia numina ceptis.
Non etenim Patavi correctus carmine vatis
275Desisti obscure metuens presagia lune.
Spreverat illa tui supero de cardine scribe
Contemptrix sancte deiecta superbia pacis.
Scinditur in partes Patavo cum milite vulgus:
Pars fugat errantes equites, pars cedibus instat,
280Nec vacat officio quisquam, ne prospera cursu
Abstineat Fortuna suo flatumve remittat.
Nonnulli multo cesorum sanguine fessi
Sive eris cupidi et pietatis imagine pauci
Surripiunt urbi vivos animasque reservant.
285Stabat lapsus equo fundo Simon obrutus ymo
Pondere pressus equi, sed nondum cognitus ulli.
In quem forte aliquis pedes incidit utque moventem
Menbra videt subito socios conclamat in illum.
Erigitur pedibus galeaque a fronte revulsa
290Agnovere virum toto licet ore cruentum
Exertosque neci vocat: "Observate potentem,
O iuvenes, vobis infestum reddere castrum.
Preterea vivens tanto vos ere replebo
Pauperiem vestris ut non timeatis in annis".
295Protinus auditis hostes sibi fecit amicos
Tutoresque sue meruit quesisse saluti.
Quis referat Simonis prolato nomine capti
In vulgus dubiam quanto discrimine vitam
Traxerit? E mediis gladiis populique furore
300Vivus in hostilem tandem deducitur urbem.
Hunc preter multos proceres in menia traxit
Nobilitas belli prebens sub iure favorem,
Blandior infesti cohibens suspiria vulgi.
Cernere erat galeas auri fulgore nitentes
305Arteque celatos puro toracas in auro
Textaque lunatis argentea cingula bullis.
Arma iacent latos iam non preciosa per agros,
Arma gerit mulier plenis onerata canistris,
Cara emitur cassis bino si venditur asse.
310Altus equo laxis terit arva patentia frenis
Militis arma ferens pedes ostentata per urbem.
Mandat humanda cavis congesta cadavera fossis
Que dispersa iacent rector, ne letifer aer
Desuper inficiens sane preiudicet urbi.
315Multa labant rapidis fluviorum mersa sub undis,
Post nonos conspecta dies deformia visu
Tandem finitime que suscepere lacune.
Flumina finitimi populi vetuere bibenda
Nostra diu, puros dum gustavere liquores.
320Victor ovans letam facit Altinerius urbem
Donaque divinis offert suavissima templis;
Hermacora super Fortunatusque beantur;
Sed Canis alta sui pandit suspiria damni.