Mantovano, Battista Mantova, 1447 - 1516, adulescentia, adulescentia adul. adulescentia (Lee Piepho, 1989)

^1
2 Candide, nobiscum pecudes aliquando solebas
Pascere et his gelidis calamos inflare sub umbris
Et miscere sales simul et certare palaestra;
Nunc autem quasi pastores et rura perosus
5Pascua sopita fugis et trahis otia cantu.
³ Vos quibus est res ampla domi, quibus ubera vaccae
Plena ferunt, quibus alba greges mulctraria complent,
Cymbia lacte nivent et pinguia prandia fumant,
Carmina laudatis; si quid concinnius exit,
10Plauditis ac laeti placidas extenditis aures.
Pro numeris vanas laudes et inania verba
Redditis; interea pastor sitit, esurit, alget.
⁴ Nonne potes curare greges et dicere versus,
Cum vacat, et positis vitam traducere curis?
⁵ 15Omnem operam gregibus pastorem impendere oportet,
Ire, redire, lupos arcere, mapalia saepe
Cingere, mercari paleas et pabula, victum
Quaerere; nil superest oti. laudabile carmen
Omnem operam totumque caput, Silvane, requirit.
20Grande utrumque opus est et nostris viribus impar.
Cum cecini, sitio; sitienti pocula nemo
Porrigit. irrident alii: "tibi paenula," dicunt,
"Candide, trita, genu nudum, riget hispida barba."
Iam silvae implumes et hiems in montibus albet;
25Irascor, doleo, indignor. fert omnia victus,
Lanitium fetusque mares; non vendimus agnas,
Sed, quia lac pascunt, premitur nihil; ubera siccant.
Paenitet ingenii, si quid mihi, paenitet artis,
Paenitet et vitae, postquam mihi nulla secundant
30Ex tot sideribus quot sunt in nocte serena.
Hactenus (ut nosti) gratis cantavimus; aetas
Indiga paucorum merces fuit; altera longe
Condicio senii quod nunc subit: omnium egenos
Reddit et exstinctis lucri spem viribus aufert.
35Mox erit utendum partis, modo quaerere tempus.
En formica, brevis sed provida bestia, condit
In brumam nova farra cavis aestate latebris,
Neve renascantur fruges secat ore sepultas.
⁶ Scire genethliacos fatalia sidera dicunt.
40Hi sub Mercurio vates et sub Iove reges
Magnatesque locant; istis dat Iuppiter aurum
Atque magistratus, dat Maiae filius illis
Ingenium, linguam, citharas et carminis artem.
Haec tua sors; quid quaeris opes? Deus omnia in omnes
45Dividit, ut melius nobis videt esse futurum.
Sorte tua contentus abi, sine cetera nobis.
⁷ Sunt tibi divitiae, mihi carmina; quid petis ergo
Carmen et invadis partes, Silvane, alienas?
⁸ Non tibi surripio carmen nec Apollinis arma,
50Sed dare dulcisonis aures concentibus opto.
⁹ Si gaudere meis igitur concentibus optas,
Nos gaudere tuis opibus, Silvane, decorum est.
¹⁰ Ille meis opibus gaudet qui diligit; odit
Invidus atque animo bona fert aliena molesto.
¹¹ 55Sic quoque tu nostris absens gaudere Camenis
Sat potes; haec artis sat sint tibi gaudia nostrae.
Carmina sunt auris convivia, caseus oris;
Si cupis auditu, fac nos gaudere palato.
Hoc amor, hoc pietas, hoc vult Deus; omnia non dat
60Omnibus, ut nemo sibi sit satis indigeatque
Alter ope alterius, quae res coniungit in unum
Omne genus, Gallos, Mauros, Italos et Iberos.
Sidera iungamus: facito mihi Iuppiter adsit,
Et tibi Mercurius noster dabit omnia faxo,
65Pilleolum, virgam, citharas, nodum Herculis, alas.
¹² Vana supervacuis inculcas plurima verbis.
¹³ Vana inquis quae damna tuis inferre videntur
Divitiis. si vis nostras audire Camenas,
Erue sopitam de sollicitudine mentem;
70Vult hilares animos tranquillaque pectora carmen.
Torpeo, ut esuriem patiens et frigora milvus,
Iamdudum squarrosa cutis, situs occupat ora,
Nec pecus in stabulis, nec in agro farra, nec aurum
In loculis; et vis positis me vivere curis?
75Non facit ad nostros talis medicina dolores.
Fac alacrem, tege, pasce, gravi succurre senectae;
Invenies promptum versu et cantare paratum.
Plena domus curas abigit, cellaria plena,
Plena penus plenique cadi plenaeque lagenae,
80Horrea plena, greges laeti, gravis aere crumena.
Tunc iuvat hibernos noctu vigilare Decembres
Ante focum et cineri ludos inarare bacillo,
Torrere et tepidis tostas operire favillis
Castaneas plenoque sitim restinguere vitro
85Fabellasque inter nentes ridere puellas.
Tityrus (ut fama est) sub Maecenate vetusto
Rura, boves et agros et Martia bella canebat
Altius et magno pulsabat sidera cantu.
Eloquium fortuna dabat; nos, debile vulgus,
90Pannosos, macie affectos, farragine pastos
Aoniae fugiunt Musae, contemnit Apollo.
¹⁴ Si sperata mihi dederit fortuna quod opto,
Candide, praesenti te sollicitudine solvam.
¹⁵ O utinam, Silvane, foret tibi tanta voluntas
95Quanta est hac etiam tibi tempestate facultas.
Non ego divitias Cosmi, non Serica posco
Pallia, non Tyrias chlamydes, non prandia regum,
Non patinam Aesopi fameo clipeumve Minervae;
Nil opus est regis laribus cui ferrea nomen
100Tradidit aut, si mens non fallitur, aenea barba
(Haec me iam pridem memini didicisse sub Umbro)
Postulo vestitum, peto victum sub lare parvo
Certior istud opis toti non defore vitae;
Sint mihi Pythagorae mensae Codrique supellex.
105Saepe alios qui spem dederint invenimus ore
Magnificos, sed re modicos; tibi fidimus uni.
Tu mihi si fueris mendax, praeciditur omnis
Spes, ut solstitio fiam philomena reverso
Mutus et elinguis, suspendere postibus arma
110Tempus erit clausoque abigi spectacula circo.
¹⁶ Candide, vidisti Romam sanctique senatus
Pontifices, ubi tot vates, ubi copia rerum
Tantarum? facile est illis ditescere campis.
¹⁷ Deciperis me velle putans ditescere. vesci
115Et lupus omne animal crudis existimat escis
Tuque putas alios quo tu pede claudere passum.
Non ego ditari cupio, sed vivere parvo.
Fac habeam tenuem sine sollicitudine victum;
Hoc contentus eam. Romana palatia vidi,
120Sed quid Roma, putas, mihi proderit? o Silvane,
Occidit Augustus numquam rediturus ab Orco.
Si quid Roma dabit, nugas dabit. accipit aurum,
Verba dat. heu Romae nunc sola pecunia regnat;
Exsilium virtu patitur. sperare iubemur
125Undique et in toto vates spe pascimur orbe.
¹⁸ Dic pugnas, dic gesta virum, dic proelia regum,
Vertere ad hos qui sceptra tenent, qui regna gubernant;
Invenies qui te de sordibus eruat istis.
¹⁹ Inveniam qui me derideat et subsannet.
130Tempestate ista reverentia tanta poesi
Quanta lupanari; quid me, Silvane, lacessis?
²⁰ Non decet obscenis vatem prorumpere verbis.
²¹ Non possum non vera loqui. si vera taceri
Forte velis, levibus me parce lacessere dictis.
²² 135Utile consilium praestare lacessere non est.
²³ Consilii locuples ego, sed pauperrimus auri.
Qui pugnas, qui gesta virum, qui proelia regum
Dicet inops vates cui nec quo fistula possit
Aptius incidi fierique foramina culter?
140Aspice ut excussis luxata manubria clavis,
Ut dentata acies veterique simillima serrae.
Hoc leve, sed mensae grave et intolerabile damnum.
Utile consilium firmat, sed inutile mentem
Frangit et extenuat vires animumque retundit.
145Magnates dare parva pudet, dare magna recusant.
Adde quod et nostri curant ita carmina reges
Ut frondes Aquilo, mare Libs, vineta pruinae.
Ipsi ad delicias reges et ad otia versi
Quod celebrant laudari optant; hinc carmina manant
150Perdita de studio Veneris, de scurrilitate,
De ganea, de signitie, de infamibus actis
Quae castum capitale nefas celebrare poetam.
At qui dura manu gesserunt bella potenti
Fortiter utentes ferro, non molliter auro,
155Dilexere graves Musas; heroica facta
Qui faciunt reges heroica carmina laudant.
Ut cessere viri fortes et mascula virtus,
Dicendum altiloqui nihil invenere poetae;
Occidit ingenium vatum, ruit alta poesis.
160At si forte aliquis regum gerit aspera bella
Et decus armorum studiis belloque paravit,
Nil genus externum venturaque saecula curat
Laude suae gentis satur et praesentibus annis;
Barbarus est neque carmen amat vel avarus in auro
165Mergitur atque Midae curis flagrantibus ardet.
Est et apud reges rudis, invida, rustica turba,
Mimus, adulator, leno, assentator, adulter,
Histrio, scurra, quibus virtus odiosa; poetas
Mille modis abigunt, ut quando cadavera corvi
170Invenere, fugant alias volucresque ferasque.
Sunt etiam vates quidam sine lege petulci
Qui sine lege aliti sine praeceptoribus audent
Quidquid amant reges (et amant infamia solum)
Scribere; nam vates etiam dementia vexat.
175Hi se nescio qua mentis levitate poetas
Esse volunt. postquam trivialibus ora cicutis
Applicuere, sibi applaudunt, sua carmina iactant
Insulsi, illepidi, indociles, improvidi, inepti.
Qui solet his vacuas praebere ambagibus aures
180Id vitium commune putat dictisque resistit
Vatibus a vero indoctus discernere falsum.
²⁴ Candide, per Superos, per Olympica numina iuro
Me tibi, si venti veniant ad vela secundi,
Laturum auxilium. meliora in tempora vive
185Nec paulisper adhuc mecum sperare recusa.
²⁵ Si mihi sic optas, tibi sit, Silvane, quod optas.
²⁶ Opto equidem, dictumque fides non sera sequetur.
²⁷ Vade malis avibus numquam rediturus, avare,
Et facias subito quidquid tractaveris aurum
190More Midae, quando virtus tibi vilior auro.