Folengo, Teofilo Mantova 1491 - Campese [Bassano del Grappa] 1544, agiomachia, agiomachia agiom. agiomachia (A. Rafanelli, 1898-1902)

¹
Aphrica ab immodicis exusta caloribus arva
Liquit hic aetheriis flammis calefactus, ut urbem
Viseret. occidui iam legerat aequora ponti:
Effervensque fretum siculi ac discrimina tractus
5Transierat sospes: et spreta puppe pedester
Ausoniae ingressus fuerat confinia terrae.
Dehinc Volcos penetrans, pervenit ad Anxuris arces,
Cautibus extantes aspris, ubi Iuppiter aram
Imberbis tenuit miseros fallentia signa.
10Forte virum studiis aequalem nactus eisdem,
Ac cultu, primum latuit, pressitque calorem.
At cum erumpendi cognovit tempus adesse,
Ignava exclusit generosis ocia dictis.
Quippe forum quondam in latum progressus, euntem
15Intuitus iuvenem, reddent cui tempora sertis;
Mollia marmoreo spirant opobalsama collo:
Intextusque auro sarranus fulget amictus.
Munera nec digitis desunt sua grata smaragdi.
Viderat in tota nihil hoc lascivius urbe.
20Tum percontanti quanam sit corpore in uno
Tanta haec mollities, luxusque, et tanta voluptas,
Respondit quidam: "Egregia quem fronte iuvencus
Aspicis hic hospes, dapibus se pascit opimis,
Delitiis fruitur, quascumque humana cupido
25Appetit, atque solent mortalia quaerere corda.
Nam postquam Iani lux prima effulserit almi
Sese praecipitem dabit ultro vertice ab alto.
Immortale parant decus illi haec fata, salutem
Aeternam patriae, pro qua laudanda subibit
30Funera; magnanimus servatur pulvis in aevum.
Hoc cives voluere, iubet quin maximus ipse
Interpres Clarii scitatus numina sacris."
Palluit auditis animoque exhorruit alto
Grande nefas, et flens repetivit lumina tecti.
35Interea fluxere dies primordia mensis
Impia venere, exoritur per moenia murmur,
Et resonant voces, plaususque ad Apollinis omnis
Dum populus delubra fluit. tunc concipit ignem
Pectore Caesarius, iustisque impulsus ab oestris
40Currit et ipse scelus, clademque avertere tristem.
Cum venit, infelix diris altaribus astans
Mactabat iuvenis porcam mox ipse futurus
Hostia vana: gradu simulac stetit arduus, ore
Exclamat pleno: "Quae tanta insania cives?
45Quis furor hic? animas insontum perditis ultro.
Quis feritate Dacas, Thraces, Partosque, Scytasque
Iam carpat? largis aluistis ad horrida mensis
Fata virum: patriique oblectamenta cruoris
Sumitis, o mentes caecas, nigrioraque nocte
50Pectora cimmeria, dabitis pro sanguine poenas.
Tu quoque qui captus vulgaribus occidis auris
Stulte, Erebi sedes ubi Curtius angitur, ibis,
Ille tamen miseris in rebus fata subivit."
Non tulit haec animo Phoebi patiente sacerdos
55Firminus, saevus totius criminis author.
Protinus insurgit, turbaque iuvante ministrum
Talia clamantem vinclis coniecit ahenis:
Rupeque sub tetra conclusit percitus ira:
Interea miser ingenti plaudente caterva
60Vectus equo ardenti, tyrioque effulgidus ostro
Vertice praecipitat montis se sponte marini:
Corpora plebs legit valles lacerata per imas:
Lectaque fert laeto modulamine, praeque paratae
Iniicit ipsa pyrae, cineres in pyxide condit.
65Quarta dies aderat rigidae cum rupis ad ima
Turbine descendit Firminus, et extrahit umbris
Impavidum testem, ac praeses tibi clare Leonti
Tradit plectendum, culpasque exaggerat atrox.
Vocibus arguitur tetricis: "Vanissime nescis
70Caesaris edicta ut servet sacra quisque deorum?
Exin cur audes pietatis carpere lingua
Officia, acquirat si quis per fata salutem
Principibus, patriaeque? probat vel magnus Apollo:
Cuius te fas est venerari numina supplex."
75Haec ubi dicta dedit praeses, phaebeia versus
Templa movet currus celer, in speciemque triumphi
Aurea fraena iubet nudum praecedere testem.
Ventum erat ad fani iam limina, substitit ipse
Ante fores martyr, et lumina tollit ad astra:
80Mussavit, vivasque preces transmisit ad axem.
Continuo ecce ingens fragor intonat, alta nefandi
Culmina delubri fractis cecidere columnis.
Ipsum insultantem haec informidata ruina
Firminum sepelit, nec Apollinis infula texit.
85Obriguere animi tanti formidine casus:
Solus ibi penitus nostris alienus ab aris,
Sanguinis innocui multum qui fuderat olim,
Divitiis, titulisque tumens, cui prodiga lingua,
Luxorius torvum clamat: "Praeclare Leonti
90Quae mora, quae causa est ut adhuc patiaris rebellem?
Cernis ut hic Divorum, ac Caesaris aspernator
Perdiderit mystam, et delubra veneficus alta
Diruerit? quid adhuc vitaleis hauriat auras?"
Haec ait, his dictis accendit iudicis iram
95Insuper et plebem sermonibus incitat aspris.
Contra illam testis placat rationibus aequis.
"Quod scelus, o," inquit, "populi, aut insania maior
Purgari humanis quam vestram caedibus urbem
Credere posse? immo graviora piacula surgunt:
100Illa oculis delete, manus fera pectora plangat.
Castigate iocos, vindex videt omnia Christus:
Quem colite, infandas contemnite daemonis aras.
Numina sunt illi tantum, ille immania templa
Diruit haec nutu, paret cui machina triplex."
105Haec dum prosequitur vox consona fertur ad auras:
"Nil nisi recta monet vir servantissimus aequi."
Luxorius frendit qui talia percipit aure.
Raptatus furiis, rapit instigatus in atra
Carceris insontem, crebrisque impulsibus urget.
110Nec vult saevitiem subitis extinguere poenis,
Bissenos macerat menses horrentibus umbris.
Luctus inest illic, et plurima mortis imago,
Quae longum afflictent, portent et taedia vitae,
Athletam foveat regis nisi cura supremi.
115Caudipetae rursum chelas inviserat aureus
Delius, is mensis, qui ponitur ordine nonus,
Tunc demum sistit trux praesidis ante tribunal
Luxorius testem, ac tolli vehementius instat.
Venerat ille forum ad medium, vinctumque trahebat.
120Olli divinum tendentis ad aethera palmas
(Quando relaxarat manicas et vincula lictor)
Irradiare iubar nudatos conspicit artus.
Obstupuit, riguere comae, chlamidemque vomentem
Purpureos radios nudo iniicit, ipse per auras
125Numina vera ferens, orat vestigia supplex.
Caesarius gaudet lucris, et laetior infit:
"Maiorem hac lucem cernes, maioraque dona
Accipies omni detersus sorde Leonti."
Nec mora, purificat cupientem fonte sacrato.
130Deinde dapes sacras libat, purumque cruorem.
Sic iam compositis (voluere id numina) rebus
Admisit letum placide, extremumque soporem.
Felix qui requiem sudore et sanguine partam
Ex aliis migrans tranquillo fine subivit.
135Luxorius furit interea, qui ad vota potitus
Iudicii loris, mergendum gurgite dixit
Aequoreo pugilem, gelidisque extinguier undis.
Ille haud expavit censurae pondus iniquae:
Tantum Luxorio constanti pectora fatur:
140"Ipse quidem subeo tua quae sententia profert
Fata libens aditum caeli, calcemque laborum.
Nunc ego mergar aquis, mihi contigit unde renasci:
Te vero coluber carpet dignissima poena,
Qui tot ferali iustorum membra veneno
145Afflasti, atque pium gaudes fudisse cruorem."
Exitus et rerum vatem minus inde fefellit.
Nam cum vectus equo peteret magalia solus,
En ex vicina delabitur arbore serpens,
Lubricus et penetrat patuit qua semita colli
150Occultos artus, et pinguem pascitur alvum,
Donec cor ipsum vitalia viscera morsu
Fatifero populat, spargitque per intima virus.
Corruit infelix, iacuitque supinus arena
Toxica nigra vomens, tollensque ad sidera voces.
155Quam vellet linguam nunc abstinuisse ferentem
Supplicia immerito, iniustaeque poenitet irae.
Illum ruricolae misero clamore vocati
Clamantem audivere: "Vices nunc perfero dignas
Caesari, olympiaca cerno quem luce decorum,
160Et sacros modulantem hymnos petere atria caeli."
Post haec versantem liventia lumina, et atra
Perfusum macie miserandis questibus iisdem
Videre exhalare animam per funera dura.
Interea ad littus dignum tulit unda cadaver
165Martyris, Eusebius tumulo pius addit honoro.