Galassio Vicentino fere 1419/23, Theseis, Theseis thes. Theseidos libri tres (Giancarla Pizzato, tesi di laurea Università degli studi di Padova, 1980-81)

Compositis rebus, socios classemque parari
Imperat Aegides: latis navalibus extant
Deductae puppes, pelagus quoque, littora complent.
Stat ratibus cunctis structum latus, abiete caesa.
5Interea notum dant signum cornua nautis:
Excepere omnes monitus iussique moventur.
Nec mora, festini properant conscendere in aequor
Atque cados onerant vino cereremque reponunt.
Consedere viri transtris et vela resolvunt,
10Adnixi tonsis certant secedere portu.
Iamque polo rutilans stellas aurora fugarat
Sternebatque viam Phoebo fraenatque iugales.
Olli spirantes calidum de naribus ignem
Praecipitant cursus, caeli super ardua spectant
15Subiectasque vident terras atque aequora ponti:
Oppositas rumpunt nubes et sidera tranant.
At medium interea classis deducta tenebat
Scindebatque fretum tellusque absconditur undis
Nil, nisi iam pontum et caeli convexa polumque,
20Cernere erat; vasti glomerantur et undique fluctus.
Procedunt agili pelagus sulcante carina.
Ortigiae, Delosque simul, variaeque per undas
Ciclades parent; placet huc contendere remis.
Latonam hic fama est caelo peperisse gemellos,
25Fessa pererratum postquam compleverat orbem;
Pithonisque vias Delos abrupit et illam
Accepit gremio laetam fovitque dolentem.
His Titan meritis Giaro <et> Micone ligavit,
Securam ventis, tumidos et spernere fluctus
30Fecit et instabilem vetuit discurrere circum.
Templa patent, saxo quae nunc sunt structa vetusto.
Hinc vitae monitus observantissima patrum
Religio et rebus dubiis documenta petebat.
Theseus huc, postquam terra est portuque potitus,
35Ingreditur passimque oculis circum omnia lustrat
Et miratur opus simul et fulgentia templi
Moenia, porphyreas usque ardua sidera turres
Aeratasque fores, solidas auroque columnas:
Aeratus limes, sed eburnea tecta nitebant.
40Aureus at paries pictus miro ordine rerum
Divinum testatur opus, mortalibus ista
Non concessa quidem: neque enim per saecula longa
Improba cura hominum meditari talia posset.
At quicumque Deum fuerint, abolesse vetustas
45Creditur et longum iam suppressisse per aevum.
Principio molem magnam sine luce sub umbris
Implicitam; nusquam pontus, non terra polusque;
Nusquam ignis, nusquam fulgentia sidera caeli:
Omnia pugnabant sine corpore habentia corpus.
50At Deus omnipotens litem discrevit iniquam
Discrevitque ab aquis caelum terramque polumque
Inque locum certum cessit nitidissimus aer.
Continuo prodit Phoebus rutilante capillo:
Purpureus primum venit et iuvenilibus annis
55Intonsusque caput, flavos pressante capillos
Flamma: stat pronus torto cum verbere in armos
Alipedum et flagris vexat cogitque frementes.
Praecedunt celeres horae cursumque secuntur.
Inspirat foetus mentesque animasque solumque;
60Et lucem caelo, et terris alimenta ferebat
Temperiemque dabat mundo lumenque sorori.
Pronus in occasum tandem inclinat anhelos
Cornipedes, longe crescentes duplicat umbras.
Mutatur fulvus tegimen roseumque colorem
65Induitur, fessos solvitque ad prata iugales,
Quae molli frondent cytiso ambrosiaque virenti.
Magna Thetis gremio recipit lassoque nepoti
Blanditur, calidos ignes distemperat undis.
Tum vacuus curis gracili modulatur avena
70Ilicis ad ramos. Properantem et fluminis undam
Addidit et latas terras fontesque fretumque;
Inque salo nantes pisces camposque ferarum
Transmitti cursu, populos atque oppida iungit;
Infernasque domos, Ditis non mitia regna,
75Informesque plagas et non placabile numen
Vectoris stygii. Videas saevire flagellis
Eumenides miserumque animas expendere poenas
Tergeminumque canem cernas inhiare trifauci
Gutture et extremas vocem resonare per umbras.
80Dum miratur opus, laudat dum singula Theseus
Obtuituque stupet longo gaudetque videndo,
Ecce venit Phoebi interpres custosque sacrorum
Compellat stantes et amica voce locutus
Cognoscit causasque viae cursusque virorum.
85Admonet, extemplo cunctos in vota precesque
Procumbant terrae iuvenes Phoebumque precentur.
Necdum finierat blandus praecepta sacerdos,
Fit crepitus; ruere omnia circum et visa moveri
Et sedes augusta loci et sacraria templi,
90Qualiter ex supero pluvius cum Iuppiter orbe
Fulminat ac caelum geminata tonitrua rumpunt;
Auditurque imis aditis vox certa subinde
Phoebea indubiam rerum perquirere sortem:
"Desine, magnanime o, tandem iam desine, Theseu;
95Fata tibi clarum statuunt ex hoste triumphum.
Nec vicisse voles; funus stragemque tuorum
Conspicies, diris confusam et planctibus urbem".
Territus auditis, quae Phoebi oracla monebant,
Cecropius iuvenis mentem in diversa revolvens
100Haec tandem: "O rector mundi, suprema potestas,
Iuppiter, o divumque parens hominumque creator,
Aspice res dubias, magnis nos solve periclis.
Celsa tibi statuam peregrino e marmore templa
Victor, et ardentes thuris spectabis acervos".
105Haec fatus, properans classem sociosque parabat
Sulcabatque fretum Zephirosque ad vela vocabat.
Fit cursus pelago in magno, spumantibus undis;
Disparent suspensa iugis Naxosque Parosque
Et Donisa procul, vario et freta concita fluctu.
110Ventum erat ad Cretes littus: descendere vela
Incipiunt; supplent remis terramque capessunt.
Collis erat geminus longe sublatus ad auras,
Accinctus scopulis, quem circum ingentia saxa
Et geminae moles usque ardua sidera adibant:
115Hic sinus, et fessis statio tutissima nautis.
Huc numquam Boreas madidis furit improbus alis,
Incassum Zephirus movet aspera bella Nothosque
Excitat et lassas produnt conamina vires:
Saxa obstant, tumidi franguntur in obice fluctus.
120Hunc subeunt celsamque petunt a navibus urbem,
Moeniaque insignis regis, minoia tecta.
Nuntius interea magni petit alta tyranni
Atria regalesque domos et singula pandit:
Cecropios venisse viros et Thesea magnum.
125At rex sublimis solio atque tapetibus aureis
Suffultus, gemmis, ostro cultuque decorus,
Iura dabat populis centum et censebat iniquos
Ac sontes miserae caedis scelerisque nocentes.
Tunc introduci cunctos iubet, omnia fari
130Quae placeant, simul et pergrandia limina pandi.
Admissi iuvenes regem de more salutant.
Theseus at postquam sese collegit, ab ore
Incipit et coram docto sic pectore fatur:
"Maxime Graiugenum princeps, dux inclite bello,
135Qui populos centumque urbes in pace gubernas,
Qui premis Ionium ratibus gentesque superbas
Frangis et invitis leges praefigis habendas,
Cuius fama volat totum vulgata per orbem,
Sis felix, regnumque tibi sit vita perennis.
140Cecropidae veniam miseri vitamque precamur;
Novimus et culpam patrumque errata fatemur.
Sit vicisse satis; victos miserare precamur;
Poenarum satis est, satis est tibi sanguinis haustum.
Cur gnati insontes patrum commissa piabunt?
145Quos durae vexant sortes, quos urna recenset,
Quo miseri pacto tantum potuere mereri?
Poena suos debet facti tam turpis habere
Consortes, qui grande nefas crudeliter ausi.
O miserae matres foecundaque pectora frustra,
150Si dulces natos crudelia fata manebunt!
Quid iuvat instructam bello exercere iuventam,
Quid mores patriae legesque habuisse suorum,
Si caput infami monstro exhibuisse necesse est,
Si mortem expertem laudis, sine nomine vitam
155Gessimus, imbelli tandem si marte cadendum est?
Utere nos, armis, pubem rebusque gerendis
In quascumque voles gentes quocumque sub axe:
Non piget hanc fortes per vulnera fundere vitam,
Dum tibi ducatur partus post bella triumphus.
160Quod tibi si placeat tali damnare periclo
Cecropidas, gentem claram populumque deorum,
Elige vel potius quassatam vertere ab imis
Sedibus egregiamque urbem murosque superbos,
Aut propera incensas flammis consumere Athenas".
165Dixerat, ac lachrymis faciem madefecit obortis,
Quas patriae pietas dicentis traxit ab ore;
Et cuncti pariter vitam veniamque precantur
Proclives terrae iuvenes cum supplice fletu.
Motus erat lachrymis, motus sermone loquentis
170Aegidae docti, durum mollescere pectus
Coeperat in melius, mens consiliumque tyranni
Vertuntur, placidus spectat relevatque paventes;
Sed postquam subiit mentem crudele perempti
Praedulcis nati casus dehinc funus acerbum,
175Incaluit subita, sibi quam dolor attulit, ira.
Haec super exclamans iungit non mitia dicta:
"Sperastis, iuvenes, blandis me fallere verbis,
Immemores dulcem natum, mea gaudia, morte
Tam tristi absumptum, medias qui missus in auras
180Aeria e turri terram ferit ore cruento;
Discussae fauces, tellus madefacta cerebro est.
Heu, gens crudelis, superans feritate leones,
Et saevas tigres et equos Diomedis iniqui,
Quid puer infelix, mea quid dulcissima proles
185Admisit? Meruit talem quo crimine mortem?
Nunc agite, et iustas inimico sanguine poenas
Solvite, nec sontes patrum commissa piate:
Hoc poscit gnatus, magnorum hoc numina divum.
At vos, o socii, regis ne temnite iussa;
190Septima cum primum se lux ostenderit orbi,
Post dulcis nati inferias pompamque sepulchri,
Hos servate reos mediisque includite septis
Ambigui tecti et numquam remeabilis aulai.
Nulla Iovi melior poterit, nec victima nato
195Mactari, nec quae manes animamque sepulti
Leniat: infundam tepidum per busta cruorem".
Haec loquitur; gnato maestos indicit honores.
Extemplo acciri populos, quos maxima Cretes
Urbibus includit centum placidissima tellus,
200Imperat, exequias nato, maestissima dona,
Qui celebrent, placent manes animamque sepulti.
Conveniunt iussi, pompas simul ordine ducunt.
Iamque dies aderat, qua sol compleverat orbem,
Annuaque extructo celebrabant sacra sepulchro.
205At Venus interea linquens Cythereia tecta,
Atque Paphum et Ciprum atque aras de thure calentes,
Aegyptus quod dives alit, mitissima terra,
Inde Dione aderat, sacris de more peractis,
Sublimis curru, geminae quem forte trahebant
210Argento similes terso niveaeque columbae.
Aurea nectebant pariter religamina collum
Atque iugo suberant auro gemmisque nitenti.
At geminae volucres terram nunc pone secabant,
Nunc superum tranant caelum nubesque deosque,
215Nunc medio insistunt tractu, nunc aera scindunt,
Sed vento assimiles agili Boreaeque nivali,
Tam celeres pennis quam nervo emissa sagitta
Quamque oculi possint cursum servare sequentes.
Aspicit ex alto divum placidissima longe
220Dimissam portu classem residesque iacentes
In transtris nautas, curis, pelago quoque fractos,
Maestitia plenos, quoniam succedere Theseo
Res nequeant poscatque omnes in fata necemque
Praedurus Minos, precibus non mobilis ullis.
225At tumulo montis longo minoia iuxta
Tecta videt populosque simul placare sepulchrum,
Innumera pariter terram tabescere caede
Caesarum pecudum, praepinguium et armentorum.
Stant lacerae crines et tunsae pectora palmis
230Cretenses matres; colles et littora circum
Femineos mittunt questus ululataque verba.
Parte alia iuvenum morti devota propinquae
Cecropidum turba est, ex qua maestissimus extat
Theseus, cretenses mores hominesque solumque
235Execrat, et lucem quod iam tueatur amicam
Ingemit, ac caelo palmas expandit utrasque.
Haec super: "O laeti fortunatique meorum
Manes, quos muros iuxta patriosque penates
Contigit extremam fatorum expendere legem!
240Nos miseri imbelles ferro, sine Marte, sine armis,
Ignobiles cuncti mortem patiemur iniquam.
Nos utinam summo veniat petiturus Olimpo
Iuppiter, et diro nos fulmine trudat ad umbras,
Quandoquidem infami casu letoque cadendum est!".
245Haec memorans lachrymis faciem madefecit obortis;
Atque oculis postquam lustravit cuncta Dione
Sidereis, nimium iusto commota furore,
Haec ait: "O multum Phoebi imperiosa propago,
Non satis est bello victas supponere gentes
250Imperiis (vincat tandem si vincere fas est),
Cur etiam egregios iuvenes, et corpora bello
Fortia tam tristi leto crudelibus umbris
Impulit oppetere, et vitam sine laude per auras
Fundere quis divum patitur? Cur cessat in arma
255Iuppiter et longo tonitru discindere caelum,
Dum petat infamemque domum gentemque malignam
Fulmine, iam tota flammas succendat in urbe?
Ast ego non patiar, regni decus atque parentum,
Egregiam pubem tam turpi occumbere fato,
260Neptuni prolem. Sunt et mea regna sub undis,
Unde genus trahimus". Post nato talibus infit:
"Nate, tuae matris vires, dulcissima proles,
Iura tibi in superos, timet et tua spicula teter
Orchus, taenareae fauces regesque silentum
265Quaeque habitant terras animalia, quaeque sub undis.
Nunc votis succurre meis: potes ipse tuumque
Exerce officium; totas nunc concipe vires.
Fac genus invisum Phoebi, minoia proles,
Ardeat; insano semper sit capta furore,
270Decipiatque patrem falso, fugiatque per undas.
Hoc poteris pacto tantis revocare periclis
Thesea, devotum pesti mortique propinquae.
Sic nostram causam nostrumque accingere luctum
Ulcisci. Ha! Phoebum magnam laesisse Dionem
275Poeniteat. Nostro posthac iam, Phoebe, marito
Exprime: cur miseris per te sunt retia nobis
Distenta et cuncti potuerunt noscere culpam
Caelicolae? Si culpa tamen crimenque vocari
Debuit et culpam miseri mereantur amantes".
280Nec lachrymas tenuit, subitoque incensa furore est
Candentesque genas acris rabiesque dolorque
Succendit, subitaque animus commotus ab ira est.
Tunc decuit rubuisse Deam mixtusque pererrans
Pectora Acidaliae Veneris candorque ruborque.
285Audierat natus matris mandata levisque
Attollens sese medias tranavit in auras,
Unde omnem campum, mixtos populumque patresque
Nosse erat. Insignes forma niveique decoris
Minois natas, sobolis spes sola futurae
290Quae fuerant, curvo stantes in littore cernit,
Neglectas habitum lugubrem lachrymisque madentes.
Stant lacerae crines et tunsae pectora palmis
Incusant duros divos casusque perempti
Germani deflent, nimium miserique parentis.
295Ipse procul montis sublimis in arce Cupido
Tela parat, figit geminas, et contrahit arcus.
Illa volant: miseris ambabus pectora figunt
Saucia, sed totas carpit furor ipse medullas.
Obstupuere simul, simul et correpta videri
300Pectora flammiferoque simul succensa furore.
Utraque nescit amans quid amet; tamen ardet amatque
Utraque, crescentis stimulos cognoscit amoris.
Labitur ex animo fratris gemitusque dolorque
Et lamentati cedunt cognomina fratris.
305Acrior increscit gemitus maiorque cupido
Flagrat, nec requiem praestat spatiumque quietis.
Nec quid ament usquam est: tanta est insania mentis!
Odere et maestos habitus pompamque sepulchri,
Exoptant comptasque comas habitusque decoros:
310Cui tamen ornentur, cui vel placuisse laborent,
Mussant, et tanto perplexae errore tenentur.
Finis erat, pompa ingenti sacrisque peractis,
Et iam dimissae redeunt ad castra cohortes,
Officio functae maesto lachrymisque madentes.
315Ecce autem et maestum ducunt post agmina Theseum,
Stipatum sociis maestis tristique caterva;
Nec tamen egregiumque decus lumenque iuventae
Perdiderat; roseo rutilabant vertice flammae
Purpureae et gratis oculis circumspicit omnes;
320Et secum memorans patriae dispendia carae,
Quamquam animus nutet, mens est non mobilis illi.
Hunc post maerentes iuvenes, quos poena propinquae
Mortis et irati regis mandata fatigant.
Conspicit hos populusque frequens iunctaeque phalanges.
325Sunt qui iusta probent saevi mandata tyranni;
Est et qui lacrimet, regis mandata remordens,
Pulchra videns tauro tradi turpique machiae
Corpora magnanimum, tali non danda periclo.
Ventum erat ad circi fines, ubi regia proles
330Stabant innumeraeque simul iuvenesque senesque,
Debita solventes busto sollemnia matres,
Quarum quae maior natu pulcherrima, cunctis
Carior et patriae dilecta Ariadna senectae.
Obstupuit mentem sensus, calor ossa reliquit,
335Thesea cum primum visu lustravit amatum,
Cui frons assimilis divis geminique nitebant
Sideribus similes oculi, cui candida cervix,
Cui gestus divis Phoebo similesque Lyaeo.
Lassa solo sedit; genibus iam fessa nequibat
340Stare, nec acceptam caeli cognoscere lucem.
Frigescit torpentque pedes pectusque manusque:
Accurrunt celeres matres nutrixque sororque,
Seminecemque fovent causasque inquirere curant,
Quid doleat, quae causa mali subitique doloris.
345Illa nihil; tantum suspiria traxit ab imo
Pectore; suspirans iterumque iterumque gemebat.
Tandem ad se rediit clamans: "Discedite cunctae:
Me miseram! Genitor crudelis, et ipsa relinquar,
Dispeream, dirum facinus si feceris ipse".
350Haec et multa simul, ceu bacha, furentia verba
Blactit, inops animi mentisque suique, suorum;
Thesea dehinc spectat stantem ardescitque videndo.
Utque solent stipulae, dudum quas coxerat aestus,
Arva novans prudens postquam succendit arator,
355Paulatim primo superat vis flammea primas,
Mox ubi concepit, stantes consumit acervos,
Nec modus in fIamma est, praestent si flamina venti;
Sic regis proles, superat quam dira cupido.