Marullo, Michele Costantinopoli 1453 - 1500, institutionum principalium liber primus, institutionum principalium liber primus instit. institutionum principalium liber primus (A. Perosa, 1951)

¹
Ab Iove principium rursus cape carminis orsi,
Musa: decet vatem nil non Iove rite vocato
Moliri et sanctum praefari in singula nomen,
Praesertim regem egregium bellique domique
5Dum damus et primo paulatim a luminis ortu
Crescentem varios rerum formamus in usus,
Experti quanto imperia et vis nescia recti
Stent populis cassique animi ratione potentum.
Tu modo, si meriti Delphos tot saecla silentes
10Cortinamque tuam et sacrata recludimus antra,
Adsis, o Thymbraee, favens, pater, aviaque ausis
Pande novum nemus et nulli sacra nota priorum:
Primus ego, veterum damnato more parentum,
Phoebeo vetitos culpavi in carmine lusus,
15Primus inexpertum mundi per inane vagatus,
Perpetuam seriem tractus Telluris ad ipsos
Ab Iove deduxi servatoque ordine rerum
Suspendi solidam naturae ex aere catenam;
Et nunc arma strepant duri licet undique Martis
20Proque levi dextram calamo gravis hasta fatiget
Et terat inclusum vatis caput aerea cassis,
Non tamen Aonidum conceptus pectore cessit
Dulcis amor: iuvat irriguos accedere fontes
Rursus et intacta crinem contexere lauro
25Inventumque deum, divini carminis usum,
Post superos ipsumque Iovem, post semina prima,
Dicendas merito regum convertere in artes;
Mox tamen egregias virtutes actaque vestra
Exequar et latum effundam, vir magne, per orbem
30Exemplisque tuis saecla illustrabo futura.
Principio gravidam, cum primum menstrua sextum
Viderit et pleno Phoebe radiaverit igni
(Nam quae deinde subit, vitali innoxia partu
Interdum, numeri natura adiuta potentis),
35Iam tum cura vigil carae nutricis habendae
Excitet et, quando illecebris luxuque profano
Exuimus iam pridem animum affectusque parentum
Et pudet in dulces distendere pectora natos,
At saltem pretioque dato donisque paranda,
40Materno siqua ingenio velit aegra subire
Obsequia et blandi fastidia ferre laboris.
Hanc neque non validam patiar, ne regius infans
Contactu culpam trahat et spem fallat avorum,
Nec placet aut iam tum vergenti ignava papilla
45Aut contra rudis et prima quae foeta iuventa
Nesciat infirmi nutrix mala taedia alumni
Sponte pati et querulo vagitu rumpere somnos.
Adsint praecipue mores vitaeque probatae
Compositus tenor et qualem decet esse pudentis
50Matronae: neque enim interdum minus ubere blandae
Nutricis pueri attrahimus, quam semine ab ipso
Matris et antiqua ductorum ab origine patrum.
Ac veluti sylvae laudataque poma sapores
Degenerant patriumque solum mutata recusant
55Ferre genus notum et consuetos arbore succos,
Sic hominum ruit in peius generosa propago
Alturae vitio indignae et, nisi cura resistat,
Naturamque novam atque externas degener artes
Induat et gentem paulatim exudet avitam.
60Atque ideo frugique animorum acrisque iuventae
Insignem prius exquirunt, tum deinde salubri
Disponunt habilem ventura ad munia victu
Dilutique mero Bacchi, licet humida vina
Ipse parum credam succis differre cicutae
65In puero, nisi septenis iam solibus actis
Decoxit tenera conceptum aetate fluorem.
Nam geminam mox post hyemem rude poscere "pappa"
Incipiat puroque buas de fonte petitas:
Ante reformidant quaeque et, quod saepe videmus,
70Siquando solito candens liquor ubere desit,
Horrent lac quoque non suetum et ieiunia durant
(Tantum usus valet in teneris!) notasque papillas
Poscunt et sicco nequicquam gutture lambunt
Vagituque replent puerili concava tecta.
75Quod nisi, quam primum causa morboque reperto,
Occurris culpae et mammarum claustra relaxas,
Nequicquam pius infantes miserabere questus
Flaventique voles miseris succurrere capra,
Praesertim si conceptus properataque damno
80Est Venus et non ulla uteri spes arte levandi.
Verum, haec ut teneris metuenda infantibus aevi
Ignarisque cibi, sic, postquam firmior aetas
Naturae iam praesidio et muniverit armis,
Proderit invitos etiam multumque rebelles
85Intempestivo lactis depellere ab usu
(Paulatim tamen et nequa vim sentiat infans!)
Sordentique luto et tactu picis ubera nigra
Porgenda aut aloes occulto infecta sapore,
Sponte sua blandum ut nectar desuescat amare,
90Offensus totiens supposti fraude veneni.
Illud in his moneo repetens, nequando solutum
Nexibus et tepido perfusum corpora rore
Aut tenues vestis mutatum atque humida lina,
Ante crepundillis properes involvere suetis
95Et solitis arctare modis undantia membra,
Bracchia quam surasque breves et cerea nati
Crura locis aptes studio composta fideli.
Nam saepe, incautae culpa nutricis inerti,
Vidi ego mendoso foedam distorta plicatu
100Membra notam serae traxisse in tarda senectae
Tempora, nec medicae potuere avertere curae,
Hippocratesque senex et Pergameus Galenus,
Nec suspensa deis miserandae vota parentis.
Quid dicam, undantem quae porrectura papillam
105Mollibus e stratis gnavum levat impigra corpus,
Nec gremio exceptum carum nisi lactat alumnum,
Ne superincumbens miti decepta quiete
Suffocet infirmum et nequicquam vana moventem?
Quid, quae pensibilibus cunis stans ubera praebet,
110Ne tunc illa quidem aut cubito secura gravato
Inniti sociave gravem sine fallere noctem
(Tanta est humanis taciti pellacia somni!)?
At, cum plena satur iam duxerit ubera natus
Inque vicem blandus sopor aggravat, ecce sororem
115Advocat et parvi curam commendat alumni:
Illa sedens dextra cunas movet et simul ore
Invitat tenues modulata ad carmina somnos.
Nam puero modo Nestoreae longaeva senectae
Saecla optat, nunc Pellaei ducis inclyta regno
120Nomina, Achilleae nunc fortia proelia dextrae:
"Hunc non Cliniades facie, non voce Pericles
Vincat, in hoc plebes firmet sua vota patresque,
Ignotique velint populi potuisse videre."
Interea placida vagit si forte quiete
125Eccitus, accurrit subito et plena ubera porgit
Aut pictam ostentat volucrem aut laquearia tecti
Aurata ac densum crepitantem ex aere canoro
Bracteolam et lacrimas spectaclo avertit inani.
Nam mihi ne, quaeso, quisquam laudaverit illam,
130Quae personatum puero ostentare Cyclopa
Gaudet et hirsuta Antiphatae terrere figura
Crescentesque animos puerili in pectore frangit
Indignaque replens cura miseroque pavore,
Nescia quanta superstitio mortalibus aegris
135Damna ferat primisque haustum grave virus ab annis.
Quo magis et tenebras et caeca silentia noctis
Formandi et strepitus iam tum contemnere inanes,
Frigoraque innocuisque pati Spartana lavacri
Artubus atque habili membris dare robora ludo,
140Sub Iove detectum victa cohibente capillum,
Nec quicquam tactu horrendum gustuve putare,
Quod non pernitiem temptantibus afferat ullam.
Nam, quanquam antiquo veterum de semine patrum
Multa modis multis caeca ratione videmus
145Influere interdum et seros revocare nepotes
Naturam gentisque notas ac signa referre,
Pleraque sunt tamen alturae, nec inutilis aegri
Usque adeo quisquam est animi, qui cernere murem
Exiguum non sustineat, quem brassica tacta
150Laedat et aspectu vilis pallescat echinni
Aut rutam horreat halantem atque Cytorida buxum,
Delitias regum et viridantis nomina sylvae,
Multaque praeterea non dissona talia monstris,
Si non vana parens et nutrix vanior illa,
155Dum cupido affectant similem ostentare parenti
Maternumque probant utero grave teste pudorem,
Singula rimatae cerei inclinamina alumni,
Ingererent multa atque alerent, ea saepe probando,
Quae crescente dehinc animo, crescentibus annis,
160Praesertim veteri exemplo subnixa suorum,
Paulatim assumunt vires et robore adepto
Ima penetrali radice in pectora tendunt
Possessumque agitant hominem versantque premendo;
Qualis ubi saepe ignoto commissus adhaesit
165Surculus aut platani trunco aut frondentis olivae,
Ille quidem primo rudis impatiensque laborum
Et tantum attactu excussus prope simplice euntum,
At, si foecundis adolevit robur ab annis,
Securus tempestatum coelique ruinae
170Explicat ingentes ramos sinuosaque pandit
Bracchia nativumque alte nemus occupat umbra
Largus opum regnatque immoto robore victor.
Nam cur arva iuvat gnavus versata colonus
Pomaque coguntur iussos dare mitia succos,
175Cur cadit ingenii vis insita deside vita,
Si contra augeri nequit et mitescere cultu,
Nec doctrina potest speratum infundere rectum?
Scilicet aeria solitus regione vagari
Falco levis, studio assiduo tamen atque labore
180Assuescit vigilem paulatim ferre magistrum,
Deiectaque procul celsa de nube volucre,
Rursus in obsequium solitum et sua vincla redire:
Nos hominem foeta ecceptum de matre cadentem
Ignarumque sui et tantum ad monstrata paratum,
185Speramus non admonitu, non posse moveri
Exemplo et primae blanda assuetudine vitae,
Si modo non vana accedat cultura regentis?
Nam cui non Cybele est collo vectata leonum
Nota, quis Eoae nescit certamina gentis
190Impositasque arces nigrantis tergore belvae?
Ipse greges inter memini atque armenta Sclavena,
Qua deserta rhoas etiam nunc moenia monstrant,
Indigenam vidisse lupum, quem matre perempta
Nutritumque sero et foetae canis ubere pastor
195Miscuerat levibus Serbis fidisque molossis:
Ille inter teneros versari innoxius hedos
Custodisque modo foetas ambire capellas
Aut sylvis errare vagus semperque cruentus,
Nec nisi raptata praedae cum parte redire.
200Cura tamen princeps, lupus agnitus: hunc ubi primum
Sensit adesse, animis hostilibus ilicet ire
Obvius et morsu primus dare vulnera, primus
Sternere humi prensum atque hosti insultare iacenti
Cognataeque ferox laetari sanguine caedis.
205Tantum humana potest longa experientia cura!
Quo magis, o, monitis huc quisque advertite mentem,
Infantesque animos monstratorumque capaces
Artibus et placido iam inde exercete decoro,
Servili dicto procul exemploque remoto
210Degeneri, ne commentis exercita vanis
Concidat in primo surgens nova pectore virtus
Immanemque notam venientibus afferat annis.
Talis, Achaemenium quae regem Perside in alta
Eduxit populisque Asiae regnisque verendum,
215Spaco, et Romuleis multum laudata Latinis
Acca parens, gratoque pii quae munere alumni
Nunc quoque in Hesperia nomen tenet advena terra;
Talis et ipsa, sinu quae quondam exerta parato,
Ithome, gravida tunc primum matris ab alvo
220Eccepitque Iovem venientem atque ubera parvo,
Ubera nectareis porsit rorantia guttis.
Et tamen, exacto Pisaei pulvere lustri,
Haec quoque pellenda est sensim tibi seque movenda
Tradendusque puer iam tum vitaeque magistro
225Spectatae et simul eloquii rerumque perito,
Qui gravis et dudum nervoso incoctus honesto,
Hinc arte ingenioque, illinc praestantibus actae
Aetatis iuvet exemplis, nec vita refutet
Doctrinam serpantque animis contagia foeda.
230Nam, licet egregie magnis doctrina decori
Regibus et prudens sollertis gratia linguae
Hortandisque animis deterrendisque suorum
Militiaeque domique et, sicubi flagitat usus,
Legatum affari venientem, sicubi amicos
235Alloqui et infenso socios ex hoste parare,
Malo tamen Curiosque rudes parcumque loquendi
Spartanum, malo hinnitus praeponere equinos
Assuetum cytharae aut siquid vetus attulit aetas
Horridius, quam Caesareae nitida agmina linguae
240Errantemque annum deprensa ad signa vocatum,
Si vitae quoque cum tantis mihi dotibus affers
Flagitia atque malo conturbas mella veneno.
Hinc ausi studium multi damnare politi
Oris et Aonios animi contemnere cultus,
245Scilicet utilius multo mala gentibus aegris
Ignorare rati, quam splendida noscere factu,
In peius quando proni sumus ipsaque damno
Notitia est, si non superat respectus honesti
Relligioque deum fandi memorum atque nefandi,
250Quis sine nec primi quondam potuere coire
Illi hominum coetus veniens nec crescere in aevum:
Nam leges qui fixerunt plerumque refigunt
Liberaque est illis libiti usurpata facultas.
Ac, dum prima etiam titubat nunc sensibus aetas,
255Nec capit impatiens animus maiora laborum,
Profuerit tabulis virtutem et pariete picto
Ostentare patrum et decora enumerare parata,
Siqua domi: nam praecipue mentem illa remordent
Cognataeque adhibent stimulos imitamine laudis.
260Sed tamen et clari tumulo generosus Achillis
Ploravit Macedo, Marathoniaque acta soporem
Rumpebant auso patriam mutare carinis,
Nec frustra tot facta virum effigiesque priorum
Caelantes auro et Gangeo elephanto
265Servabantque foro veteres ipsoque senatu:
Atque illum Geticum victa de gente vocarunt,
Hunc Scythicum, Cretensem alium; sic Dalmata fractus,
Sic titulis cessit victorum Alemanicus axis,
Sic totiens Persis nuribus funesta Latinis.
270Omne adeo genus exempli certamine pulchro
Eccitat egregiasque animas spe replet honesti:
Qualis ubi Eleo sonipes de carcere missus
Corripuit spatium atque ipso discrimine palmae
Tum demum accendit vires seque increpat ipse
275Successu admonitus subeuntis et ilia tendit
Impatiens culpae ac vinci dolet aemula virtus.
Interea studiis Musarum assuesce volentem
Paulatim, blandique ediscat imagine multa
Commenti quae Pierio nisi tecta lepore
280Horret adhuc animus tener ingeniumque recusat.
Aspera enim via virtutum acclivisque recessus
Ducendusque puer quasi versicolora per arva,
Ac veluti intexendi aditus foliisque rosaque
Fallendusque labor vario oblectamine rerum;
285Ceu cum littoribus vacuis innupta puella
Processit longe et comites matremque reliquit
Imprudens, ludo intenta attritisque lapillis,
Nec, revocata nisi, errorem vix denique sensit.
Adde quod et numerus multum modulataque pollet
290Iunctura illabique animo atque illapsa teneri.
Tu modo non tantum obscoenos, obprobria Phoebi,
Edico, procul, o, vates, procul inde relega,
Dignos qui scelerum persolvant sanguine poenas
Aut vivi terrae infossi aut vivi ignibus hausti,
295Sed quoscunque olim nihil in commune referre
Videris et versus apinis implere sonoros.
Nam quae foeda viro iactura in principe plus est
Temporis aut tam nulla hominum reparabilis arte,
Cui centum hinc aures pateant licet indeque centum
300Lernaeique modo geminet capita undique monstri,
Vix ideo fuerit rebus satis unus agendis,
Nec facile imbutus nugis queat inde revelli
Vanaqua multiloquae deponere gaudia linguae?
Nam, siquis putet utilibus conferre cavenda
305Et velit oppositis rectum cognoscere ab ipsis,
Id tamen haud prius, exactis nisi mollibus annis,
Audeat, et longo compostis moribus usu;
Quamvis tunc quoque non ullis praesentibus aures
Inquinet: ipse legat moneo quae multa relatu
310Foeda, nec admisso violet male teste pudorem.
Nonne vides vitaque graves et moribus olim
Inter se licet alterno sermone remissos,
Non nisi contecto quaedam capite inque voluto
Dicere? Tanta bonis servandi cura modesti est!
315Aut nanque est fugienda omnis lascivia prorsus
Aut sic attingenda, velut qui castra sequutus
Hostica barbarici explorat catus agmina valli,
Militiaeque acri primis consuetus ab annis
Marcentes epulis passim luxuque fluentes,
320Scortaque craterasque inter patriosque ululatus,
Ridet, et in longum mentem vovet hostibus illam.
Forsitan et Satyros ponam qua parte requiris:
Utile nimirum est virtutem audire loquentes,
Si modo virtutem, non pessima quaeque loquuntur
325Flagitia et foedant etiam bona siqua pudendis.
Nam qui multa negat linguae reticenda modestae
Et putat in solis crimen consistere rebus
Aut hominem populo ceu poma feracia testae
Inserit, ah, tenerae ne se mihi perditus auri
330Insinuet pulchrumque pudens canis ore lacessat:
Nec gnarus naturae hominum, quae turpia visu
Abdidit amovitque oculis latitantia nostris,
Provida in exemplum atque imitamina gentibus aegris,
Nec Phoebi Aonidumque novem sortisque professae.
335Nam quis non videat sacrum, coelestia dona,
Carmen et ex ipsis adytis quandoque profectum,
Non homini tribuisse deos, ne scilicet error
Devius et culpae scelerum praecone carerent,
Sed neu relligio divum contempta iaceret,
340Neu virtus laudata parum, neu semina prima
Ignorata vicesque astrorum et legifer axis
Et quid quisque sibi aut patriae, quid debet amicis?
Sed neque vere novo quot sese floribus arbor
Induat autumno refert, nisi mitia servat
345Et totidem ramis suspendit poma gravatis,
Nec quantum tener egregia puer indole possit,
Si non, Socraticae mox inflammatus amore
Pallados, Aoniis non transfuga manserit antris
Aetatis partem haud minimam, vetera acta priorum
350Evolvens vitamque educens inde futuram:
Quoque modo servet laudatum ad cuncta decorum
(Nec facilis servare labor, nisi deligis artem
Vivendi finemque animo proponis habendum)
Quoque suos actus signo quasi dirigat omnes,
355Virtutis pulchrae memor atque unius honesti,
Ne velut Ionio deprensus nocte silenti,
Ignarus coeli atque aurae, dum dextera laevis
Perturbat, longo huc fluctu iactatus et illuc
Actus eat pelago et saevis ludibria ventis,
360Donec inhaerentem scopuli eccepere Ceraunei,
Frustra iam implorantem undas et fata querentem
Seque accusantem, ah miserum! et delicta fatentem.
At vitae instituat quam quis genus, ante necesse est
Ingeniumque capax pueri penitusque videre
365Naturam et quales animorum in singula vires,
Quid iam tum eximie, quid non feliciter audet:
Hic salibus melior blandis, vitae ille severae,
Ambitione alius magis applausuque Quiritum
Temptatur studioque aurae popularis inani.
370Nonne vides ille ut galeas et splendida tantum
Tractet tela manu, placidam probet ille quietem,
Ille nihil non dissimulet parvosque sodales
Iam tum fallat, hic ingenue putet omnia agenda,
Indignans vicisse, palam nisi vicerit hostem
375Congressus campoque audax concurrerit aequo?
Has leges fatale animis venientibus astrum
Imposuit coelique ascendens hora potentis,
Tempore quo primum gravidae pigra pondera matris
Formamus miseri atque alto descendere Olympo
380Cogimur, humanae passuri incommoda vitae.
Ergo, ubi naturam penitus perspexeris omnem
Ingenitasque artes pueri et clinamina prima,
Quamvis multa magis fortasse aliena placebunt,
Nativis tamen insistendum dotibus atque
385Audendum nihil omnino pugnante Minerva:
Quippe sequi id demum insipere est, quodcunque nequimus
Assequi et egregia nostrum cum laude tueri.
Nam quid in Isthmiaco diversum agitare iuvencos
Pulvere et affusae risum praebere coronae
390Aut terram Argei generosis scindere alumnis?
Siqua tamen vitiosa (ferunt nam multa novales
Ipsae etiam vitiosa, nec est teres undique quicquam),
Siqua igitur vitiosa, omni de pectore cura
Depellenda procul vel, si minus id licet omne,
395Flectenda in melius, rerum discrimine parvo
Saepe malis dirimente brevi bona calle propinqua,
Pleraque vivendo minuenda interque legenda,
Ante tamen vires mora quam exitiosa diesque
Afferat et fibras penetret cacoethes in imas
400Mortiferum, agricolae cura monstrante sagaci,
Agricolae, qui primum olim lactentibus herbis
Lappas et lolium atque infelices paliuros
Persequitur sterilemque vetat succrescere sylvam,
Assiduus terram rastris operaque fatigans
405Foeminea: it magnum latis longo ordine campis
Agmen et incurvum solantur voce laborem,
At procul aspiciens credit pecus ire viator.
Imprimis sedandae hyemes quasi totaque mentis
Tempestas motusque omnes sub signa vocandi
410Constanti ratione et certa lege domandi,
Ne, velut effuso sessore equa trima, vagati
Longius abiiciant rerum finemque modumque
Transversumque ferant hominem, nec dicta parati
Eccipere et iussas trocleis intendere funes
415Nec nati dare, natura prohibente recurva,
Providaque e summa puppi torquere guberna,
Sed pecudum fugere atque sequi nimis omnia ritu
Inconsulte, incomposite, nec pectora tantum
Atque intus turbare animum, verum extima saepe
420Membra quoque ac vocem et vultus mutare priores.
Quod nisi commoti dominatrix certa furoris
Adsit et excussos ratio pulcherrima frenos
Ore remordere ac iussis parere lupatis
Cogat, eant nulla in praeceps tardante ruina
425Perque enses et tela immissosque urbibus ignes,
Non secus atque olim noto rectore soluti
Flammiferi Phaetontis equi, cum foedera rerum
Triste chaos veteremque expavit machina acervum
Audaci culpa unius votoque protervo,
430Respexitque suum, Phlegrae post fulmina, telum
Iuppiter et missis solvit pater ignibus ignes.
Nam, ceu corporis in membris sua munera cuique
Sunt data, nec partes oculi pedis aut oculorum
Bracchia, non humeri poscunt pulmonis anheli,
435Sed contenta bonis naturae singula degunt,
Sic, animi quoniam varia est vis atque potestas
(Una etenim imperio, geminae parere tributae),
Cuique suae usurpandae artes, nec sorte movendum
Decretoque Iovis praescripta et lege Promethei.
440Nam perhibent, perfecta hominis compage, Prometheum
Continuo admisisse deos ipsumque Tonantem
Regali luxu acceptos epulisque paratis.
Forte aderant triplices praestanti aetate sorores,
Cura quibus mensas struere et dare brutia nigra:
445Sed patria Logus hanc olim pietate receptam
Ambrosiae assuerat divinae et nectaris haustu,
Illas lacte ferae Scythicis aluere sub antris.
Hic opere eximie laudato atque arte magistra,
"Immo age," coelicolum pater "has quoque, docte Prometheu,
450Adiice" ait, "nec te labor aut cura ulla retardet,
Quin opus egregium atque aevum mirabile in omne
Tergeminis his virginibus quasi civibus ornes.
Sed, ne forte duae (neque enim leve pectoris hausti
Crimen habent referuntque Estetea fronte parentem)
455Omnem animis molem exturbent, praecordia subter
Ponito ventorumque dato regione secunda
Ferre vices magni praeclaro imitamine mundi;
Hanc autem, motos componere sola tumultus
Quae sciat et placida late regere omnia pace,
460Mandatricem operum media procul arce locato."
Commento applausere dei, imprimisque Prometheus
(Sensit enim quantum aeternis immane caduca
Concedant) orat precibus rata dicta manere.
Ergo omni exercendae opera et sua cuique facultas
465Agnoscenda usu et rerum assuetudine certa.
Nanque dabunt animos paulatim infractaque iusso
Colla iugo dominamque ediscent ferre volentes;
Frena tamen retinenda manu pressaeque catenae:
Nam neque sessor equo, longa licet arte manuque
470Edomito, totas ideo concedit habenas,
Sed gressus regit et stimulis saepe acribus urget
Exploratque fidem et cogit meminisse magistrum.
Nam saepe insurgunt domitae et solito arma capescunt
Acrius, extremum annixae quasi corpore venae
475Aut cum deficiente alimento flamma repente
Emicuit luce et subita tectum omne replevit.
Hoc ubi, dura magis contendere vincla memento
Spemque resistendi eripere et compellere primis
Impetibus veniam orare erroremque fateri,
480Dum servata sequi carae vestigia tandem
Assuescunt dominae et mandata capescere aventes.
Praecipue fugienda procul memorantia culpae
Omnis et indecorum turpes fomenta ministri,
Nec quisquam sine delectu sine iudice certo
485Convictu temere cari admittendus alumni.
Ipse autem teneris iam tum mihi laetus ab annis
Mirari senium et parere monentibus ultro
Aetatemque rudem fulcire aetate magistra
Ac similem quandoque deos sibi poscere mentem.
490Nunc multos blande affari atque incessere castis
Interdum salibus, modo respondere benigne
Omnibus et nullum non tempore laedere dicto.
Nam neque compellare isdem sermonibus omnes,
Sed bello super atque armis rogitare magistros
495Bellandi, nautas super aequore, denique laetos
Sementum de messe, canes nutrire paratos
De canibus, peregre venientes quae loca et urbes,
Quos fluvios, quid quisque ignoto viderit orbe,
Alteriusque memor facti dictique probator
500Raro nec ingenue de se nisi nota profari;
Quamvis expositae cutis idem animique reposti
Et blando illustris famae perculsus amore,
Praeferat obscuris Pelidae funera canis
Praereptamque sibi laudem gemat acta parentis,
505Degener haud propria regni virtute parati.
Interea servare vicem atque alterna modestus
Alloquia et coeptis finem quoque ponere verbis
Pluraque narratis audire et condita habere
Pectore, nec linguae temere indulgere volucri
510Aut studio respondendi pellectus inani
Denudare palam melius quae multa latebant.
Multum adeo placidae comis pellacia vitae
Blandaque personae vox maiestate retenta
Saepe movent, nec vero alia magis arte tot annos
515Vidimus (infandum) duro servire tyranno
Italiam et pelagi tabo freta marcida Etrusci
Volvendisque ducum miserandae stragis acervis:
Et dabat occultae documenta haud mollia mentis
Ille quidem toto longinqui tempore regni:
520Sed quotus alterius melior sibi quisque periclo est?
Quo magis est reputandum animo, quae denique recti
Ipsius vis, tanta potest ubi fucus inanis
Tantum umbra sibi virtutis promittere vana
Atque animis hominum sese insinuare repostis.
525Quod siquis nihil ad speciem quod spectet honesti
Negligat atque decens nulla non parte requirat,
In motu quoque non minimum gestuque virili
Ponet et indignos removebit corpore comptus
Illecebrasque supervacuas et Gange petitam
530Luxurie stactam imbellem costique liquores,
Iudice vix teneris mare non prohibenda puellis.
Nam quid malobrocho et myrrha perfusus olenti
Vir praestare queat quique emollire venenis
Corpus et Ispanae pellem de more maritae
535Quaerat? Amat propria spectari laude virilis
Forma, nec Assyrium quam se magis optat olere.
Est etiam pars vestitus non ultima habenda,
Non boream modo uti defendat iniquaque flagra
Corporibus dubiasque vices mutabilis anni,
540Sed quia non aliter fortunae oculisque tuentum
Fit satis, et tanta maiestas regia dote
Prodita plebeo vilis sordescit amictu.
Nam, qui iudicium de se et communia vota
Negligit aut metui potius quam quaerit amari,
545Demens, nec videt imperium popularibus auris
Praecipue et solido vulgi constare favore
(Qualis erat modo qui regni non ante ruinam
Sensit, quam subitis fractus successibus hostis
Privato caput exilio rex obtulit ultro)
550Aut nescit contempta semel vanescere regna
Fortunamque quati, male maiestate soluta:
Nec vero ratione alia lita templa metallo
Quaesitaeque olim ducibus sellaeque rotaeque
Tot pictae, tot palmatae sceptrique superbum
555Insigne et collo pendentes divite gemmae.
Sed modus optimus in rebus: tantum extera desit
Seu levitas seu luxuria advectusque peregre
Ornatus novitasque animo non digna modesto.
Nam cytharae cantusque atque enervantia mentem
560Instrumenta lyrae et priscis quoque tibia probro,
Illa quidem mensis interdum adhibenda potentum
Virtutesque virum memorandae et splendida facta,
Sed non attingenda etiam, aut sine testibus ullis
Attingenda domi, nec honor quaerendus ab illis,
565Sed requies curae brevis ingenioque levamen.
Sed neque sub crotalo tenerum latus arte movere
Regnator meus et morum quandoque futurus
Arbiter Aethiopum discat saltare puellas
Atque Agarena sequi molles ad tympana motus,
570Aetatis licet obprobrio corrupta reclamet
Nobilitas choreasque assueti plaudere reges.
Nam quid iam miseri non vidimus, impius ex quo
Havarus et Gotthis Herulus permixtus et Unnis
Et rabies Longobarda et Germanicus Albis
575Irrupit Latio, fatisque exercita tandem
Roma sacerdotum patuit miseranda rapinis,
Perque nefas divisa ereptaque venditaque auro
Imperia et partes armis variantibus ortae,
Atque animi, invidia inflammati odiisque suorum,
580Externas sibi quaerere opes peregrinaque malle
Regna pati quam desertis concedere fractos
Partibus et fastus gentilis ferre tyranni.
Hinc veluti sordes tota rate plurimaque hausti
Aequoris illuvies imum petit atque suopte
585Sentinam facit ingenio, sic undique culpae
Contractae transversum animos egere priores
Virtutesque mares corrupit mollior hospes
Atque nefas fasque impune et sacra versa profanis.
Tantum autem culpasse omnes mirabile non est
590Nequitiam Venerisque malos damnasse furores:
Nam neque deiiciat quod nos pecudum atque ferarum
Naturae quicquam magis aut penetralibus imis
Excutiens aeque et mentem de sede revellens,
Nec tot confluxere aegris mala gentibus unde
595Atque neces atque exilia atque incendia saepe
Regnorum, et simul Europae funesta Asiaeque
Arma decennali ducentia quaeque ruina,
Heu, male speratis Lacedaemoniis hymeneis.
Nam quid ego, veterum repetens exempla, revolvam
600Tarquinios Appique nefas immane furentis
Aut infelicis Messenae tristia bella
Virtutesque tot egregias bellique domique
Demetri et rarum divinae mentis acumen
Spurcicia miseraeque sepulta libidine vitae?
605Quid Scyllas, quid Medeas, quid Gnosida turpem,
Cum deserta etiam post tanto Ispania bellis
Monstret adhuc fera foemineae monumenta rapinae,
Cum Malatestarum pateant mala, cum tua, Guido
Infelix, cum Manfredi miserandus iniqui
610Exitus et furiis Ianarum exercitus orbis
Atque huc atque illuc confusaque saecla ruina?
Atque ideo puerum a coetu et muliebribus arcent
Illecebris residesque avertunt pectore curas
Aut duro illum venatu castoque labore
615Sylvarum exercentes aut insultibus acris
Aemathii, non Gnosiaca contendere cornu
Arte rudem visamque procul fixisse volucrem,
Non torquere manu validam iuveniliter hastam
Aclidaque intorto stridentem aptare flagello.
620Saepe etiam saltu quatiunt durantque palaestra
Actaea pugnaeque assuescunt membra futurae,
Sive lacessere opus sive hostem exire necesse;
Tum boream aestivosque docent contemnere soles
Sub Iove Spartanumque Eurotam ferre decembri,
625Nec sudore famem nisi nec nisi pulvere somnos
Velle pati, et iam tunc invento pascere frugi
Naturam modicis contentam et sponte paratis.
Atque haec cuncta puer primis mihi regius annis
Audeat egregiamque animi vim suscitet usu
630Virtutemque ultro atque instantes ferre labores.
Nam, quamvis sponte ingenii generosus honestum
Appetit agnoscitque omnis, tamen aurea si non
Accedit doctrina et promovet insita cultus,
Aegrescit praeclara habitu natura maligno
635Paulatim, culpaeque premunt bene pectora nata
Atque omnem captum eripiunt, ceu febre gravatus
Cum iacet et venis iam se haud capit igneus ardor:
Ille tamen panacenque bonam Phoebeaque vina
Aversus fugit et sensu contraria poscit
640Corrupto miser atque odit meliora loquutos.
Nec tibi sit solum curae exercere, sed una
Delige quos socios studiorum adiungere possis
Aequales, quos monstratis puer artibus ante
Ire velit contraque obniti intentius acer.
645Quin etiam pharetraeque leves atque aurea frena
Victori statuenda probrosaque praemia victo,
Ut quem verus honor nondum eccitat, eccitet aeger
Hunc dolor alteriusque humeris splendentia dona,
Acceptamque notam reputans secum, aggravet ipse
650Dedecus et segnem lacrimis sese increpet ultro
Incendatque pudore animos et suscitet ira:
Qualis, Cecropii Eridani aut prope curva fluenta
Ludentis totiensque Nedae vada laeta plicantis,
Armento pulsus patrio regnisque iuvencus
655Moeret inexhaustum exilia et rivalis amari
Successus, plagarumque immemor atque laboris
Unam secum ignominiam amissosque hymeneos
Mente agitat, quernoque obnixus cornua trunco
Iam tum hostem vocat in pugnam Martemque lacessit,
660Ipsam animam dare iam pulchra pro laude paratus.
Quod siquando ducem (neque enim non tristibus armis
Miscendus iam tum et vallum assuescendus amare),
Ergo ducem emissis siquando praeficis alis
Atque inimica iubes duro quatere oppida bello,
665Non illum magno Annibali aut oppone Gilippo,
Nec sine pugnacem primis incessere Thracam
Auspiciis: Lybiae manus et magis apta vehendis
Mercibus Aegypto Venetum est caedenda iuventus,
Paulatimque augendi animi et quasi Sarmata falco
670Ducendus, superando facillima quaeque, gradatim.
Nam facile exultantem animum compescere rerum
Notitia docilique accessu fertilis aevi,
Et quantum humanis hera possit Adrastea rebus,
Nec quisquam audax est adeo, praesentia quem non
675Concutiant horrenda et durae mortis imago,
Ante oculos faciem exertantis putridaque ora
Sanguine et huic aurae supremum Acherunta minantis.
Nam contemnere opes superum et Iovis acta lacertis
Fulmina, nec scopuli venientem horrere ruinam,
680Et nulla ratione enses ruere inter et ignem,
Desipere id demum, quamvis plerumque videmus
Ante tubam tales et adhuc procul hoste manente
Turpia vicino foede dare terga periclo,
Nec sufferre oculis venientem cernere contra.
685Ergo ubi regrediendum homini, quoque usque videndum,
Haud quia non cuicunque animanti optabile dulcem
Conservasse animam et multis quoque saepe tributum
Eximiae laudi fato cessisse ruenti,
Nec posuisse leves rumores ante salutem,
690Sed quod multa dies varius volvendaque rerum
Fert series, cum seu patriae poscente iuvandae
Officio seu tutandorum forte suorum
Vitandaeve notae, turpe est sibi parcere forti
Et vitam egregio non impendisse decoro.